4.3. GELENEKSEL MARDĠN EVLERĠ KAPI TOKMAKLARI VE HALKALARININ GENEL DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
Mardin evleri kapı tokmakları genel olarak biçim, malzeme ve süsleme teknikleri olarak Anadolu‟nun birçok bölgesinde karĢımıza çıkan kapı tokmakları ve halkaları ile benzer özellikler gösterirken bazı biçimleri ise yöreye özgü formlarda kullanılmıĢtır. Yapılan kaynak taramasında güvercin ve horoz figürü genellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi‟ndeki kapı tokmaklarına sıkça rastlanılmıĢtır. Mardin evleri kapı tokmaklarında kullanılan malzeme, yapım teknikleri ve süsleme teknikleri bakımından çeĢitlilik arz etmektedir.
4.3.1. Mardin Evleri Kapı Tokmakları ve Halkalarında Kullanılan Malzemelerin Sınıflandırılması
Mardin kapı tokmakları ve halkalarında kullanılan malzemeler genellikle kolay ulaĢılabilen ve dayanıklı malzemelerden tercih edilmiĢtir. Kapı tokmakları
167
genellikle dıĢ kapılarda kullanıldığından dolayı malzemenin dayanıklı olması ön planda tutulmuĢtur. Mardin kapı tokmakları ve halkalarında kullanılan malzemeler genellikle pirinç, bronz ve demir olarak tespit edilmiĢtir.
Pirinç: Bakır ve çinkodan oluĢan bir alaĢım (Sözen ve Tanyeli, 2010: 245).
ÇalıĢmaya dâhil edilen 6 adet kapı tokmak ve halkaların: 152. Sokak 38 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.5; Ç.4), Mardin Müzesi Eser Deposundaki 2 No‟lu Kapı Tokmağı (F.6; Ç.5), Mardin Müzesi Eser Deposundaki 3 No‟lu Kapı Tokmağı (F.7; Ç.6), 1. Cadde, 390 No‟lu Evin 1 No‟lu Kapı Tokmağı (F.11; Ç.10), Çayır 67. Sokak 46 No‟lu Ev‟in Kapı Tokmağı (F.12; Ç.11), Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Halkasının (F.70; Ç.69) malzemesinde pirinç kullanılmıĢtır.
Bronz: Bakır çinko ve kalaydan oluĢan alaĢımdır (TDK., 1992: 1494).
ÇalıĢmaya dâhil edilen 4 adet kapı tokmağı ve halkalardan: Mardin Müzesi Eser Deposu 4 No‟lu Kapı Tokmağı (F.13; Ç.12), Mardin Müzesi Eser Deposu 5 No‟lu Kapı Tokmağı (F.14; Ç.13), Mardin Müzesi Eser Deposu 6 No‟lu Kapı Tokmağı (F.15; Ç.14), Mardin Müzesi Eser Deposu 7 No‟lu Kapı Tokmağının (F.16; Ç.15) malzemesi bronz olarak tespit edilmiĢtir.
Demir: Dayanıklı ve kullanıĢ sahası geniĢ mavimsi esmer renkli bir madendir
( Doğan, 1997: 350). Mardin‟de yapılan tokmak ve halkalardan; Mardin Müzesi Eser Deposundaki 1 No‟lu Kapı Tokmağı (F, 4; Ç, 3), Hatuniye ( Sıttı Radviyye) Cami ve Medresesi Kapı Tokmağı (F.8; Ç.7), Bab‟ussor Hamamı (Savurkapı Hamamı) Kapı Tokmağı (F.9; Ç.89), Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.10; Ç.9), 240. Sokak 26 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.17; Ç.16), Cumhuriyet Caddesi 171 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.18; Ç.17), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Tokmağı (F.19; Ç.18), Secat 146. Sokak 42 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.20; Ç.19), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.21;Ç.20), Yeni Yol Caddesi 94 No‟lu Evin Kapı Tokmağı(F.22; Ç.21), 33. Sokak 68 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.23; Ç.22), Beyt‟ül Kendir Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.24;Ç.23), 218. Bulvar Sokak 52 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.25; Ç.24), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25), 7. Sokak, 18 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.27; Ç.26), SubaĢı Sokak 7 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.30; Ç.29), Siteler 111. Sokak 25 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.31; Ç.30), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı
168
(F.32; Ç.31), Karaman 221 Sokak 67 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.33; Ç.32), AyıĢığı 129. Sokak, 313 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.34; Ç.33), 1. Cadde 14 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.35; Ç.34), Kermozade Konağının Kapı Tokmağı (F.36; Ç.35), Mardin Müzesi Eser Deposu 8 No‟lu Kapı Tokmağı (F.37; Ç.36), Kavaklar Ailesine Ait Evin Kapı Tokmağı (F.38; Ç.37), Mardin Müzesi Eser Deposu 9 No‟lu Kapı Tokmağı (F.39; Ç.38), 1. Cadde, 390 No‟lu evin 2 No‟lu Kapı Tokmağı (F.40; Ç.39), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.41; Ç.40), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 1 No‟lu Kapı Halkası (F.42; Ç.41), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 2 No‟lu Kapı Halkası (F.43; Ç.42), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 3 no‟lu Kapı Halkası (F.44; Ç.43), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 4 No‟lu Kapı Halkası (F.45; Ç.44), Cumhuriyet Caddesi 72 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.46; Ç.45), ġahtana Konağı Kapı Halkası (F.47; Ç.46), 24. Destan Sokak 59 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.48; Ç.47), Meryem Ana Süryani Katolik Kilisesi Kapı Halkası (F.49; Ç.48), Terzi Efram Ailesine Ait Evin Kapı Halkası (F.50; Ç.49), Çamlı Konak 18. Sokak 102 no‟lu Evin Kapı Halkası (F.51; Ç.50), Zinciriye Medresesi Kapı Halkası (F.52; Ç.51), 151. Sokak 44 no‟lu Evin Kapı Halkası (F.53; Ç.52), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Halkası (F.54; Ç.53), Cumhuriyet Caddesi 185 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.55; Ç.54), Cumhuriyet Caddesi 301 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.56; Ç.55), Çınar 232. Sokak 121 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.57; Ç.56), Meryem Ana Kilisesi Kapı Halkası (F.58; Ç.57), 1.Cad. Atatürk Ġlkokulu KarĢısı 34 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.59; Ç.58), Fidanlar Ailesine Ait Konağın 1 No‟lu Kapı Halkası (F.60; Ç.59), Macar Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.61; Ç.60), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.62; Ç.61), 106. Sokak 10 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.63; Ç.62), ġahkulubey Konağı Kapı Halkası (F.64; Ç.63), Kırklar Kilisesi 1 No‟lu Kapı Halkası (F.65; Ç.64), Kırklar Kilisesi 2 No‟lu Kapı Halkası (F.66; Ç.65), Destan Sokak 14 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.67; Ç.66), Fidanlar Ailesine Ait Konağın 2 No‟lu Kapı Halkası (F.68; Ç.67), Nas Sokak 25 No‟lu Evin Kapı Halkasının (F.69; Ç.68) malzemesinde demir kullanıldığı tespit edilmiĢtir.
169
4.3.2. Mardin Evleri Kapı Tokmakları ve Halkaların Yapım ve Süsleme Teknikleri
Yapım Teknikleri:
Döküm Tekniği: “Madenlerin bir potada eritilmesi, istenilen biçimlerde
hazırlanmıĢ kalıplar içine dökülerek dondurulması iĢlemidir”(Erginsoy, 1978, s. 25). Mardin‟de demirci ustaları tokmak ve halka yapımında tokmağın Ģekline, biçimine ve türüne göre yapım tekniği uyguladıkları görülmektedir. Mardin kapı tokmaklarından el formlu kapı tokmağı yapımında genellikle döküm tekniği kullanılmıĢtır.
Mardin kapı tokmaklarından el formunda yapılan kapı tokmaklarının tamamı döküm tekniği ile yapılmıĢtır. Mardin kapı tokmaklarından: Mardin Müzesi Eser Deposundaki 1 No‟lu Kapı Tokmağı(F.4; Ç.3) , 152. Sokak 38 No‟lu Evin Kapı Tokmağı(F.5; Ç.4), Mardin Müzesi Eser Deposundaki 2 No‟lu Kapı Tokmağı (F.6; Ç.5), Mardin Müzesi Eser Deposundaki 3 No‟lu Kapı Tokmağı(F.7; Ç.6), Hatuniye ( Sıttı Radviyye) Cami ve Medresesi Kapı Tokmağı (F.8; Ç.7), Bab‟ussor Hamamı (Savurkapı Hamamı) Kapı Tokmağı (F.9; Ç.8), Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.10; Ç.9), 1. Cadde, 390 No‟lu Evin 1 No‟lu Kapı Tokmağı (F.11; Ç.10), Çayır 67. Sokak 46 No‟lu Ev‟in Kapı Tokmağı (F.12; Ç.11) döküm tekniği ile yapılmıĢtır. El formlu kapı tokmakları döküm tekniği uygulandığı için ayrıca süsleme olmadığı görülmüĢtür. Yalnızca Mardin müzesi eser deposunda bulunan 2 No‟lu kapı tokmağı (F.6; Ç.5) üzerinde ayrıca kazıma tekniği ile bitkisel motifler uygulandığı görülmektedir. Mardin Müzesi Eser Deposu 4 no‟lu Kapı Tokmağı (F.13; Ç.12), Mardin Müzesi Eser Deposu 6 No‟lu Kapı Tokmağı (F.15; Ç.14), 240. Sokak 26 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.17; Ç.16), Cumhuriyet Caddesi 171 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.18; Ç.17), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.21; Ç.20), Yeni Yol Caddesi 94 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.22; Ç.21), 33. Sokak 68 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.23; Ç.22), Beyt‟ül Kendir Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.24; Ç.23), 218. Bulvar Sokak 52 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.25; Ç.24), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25),
170
Dövme Tekniği: “YumuĢak madenlerin soğuk haldeyken çekiçlenmesi, bu
usulle tek parça levha çökertme ve yükseltme ile Ģekillendirilebilir” (Erginsoy, 1978, s. 18). Ġncelenen kapı tokmakları ve halkalardan: Mardin Müzesi Eser Deposu 4 No‟lu Kapı Tokmağı (F.13; Ç.12), Mardin Müzesi Eser Deposu 5 No‟lu Kapı Tokmağı (F.14; Ç.13), Mardin Müzesi Eser Deposu 6 No‟lu Kapı Tokmağı (F.15; Ç.14), Mardin Müzesi Eser Deposu 7 No‟lu Kapı Tokmağı (F.16; Ç.15), 240. Sokak 26 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.17; Ç.16), Cumhuriyet Caddesi 171 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.18; Ç.17), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Tokmağı (F.19; Ç.18), Secat 146. Sokak 42 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.20; Ç.19), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.21; Ç.20), Yeni Yol Caddesi 94 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.22; Ç.21), 33. Sokak 68 no‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.23; Ç.22), Beyt‟ül Kendir Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.24; Ç.23), 218. Bulvar Sokak 52 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.25; Ç.24), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25), 7. Sokak, 18 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.27; Ç.26), SubaĢı Sokak 7 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.30; Ç.29), Siteler 111. Sokak 25 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.31; Ç.30), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.32; Ç.31), Karaman 221 Sokak 67 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.33; Ç.32), AyıĢığı 129. Sokak, 313 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.34; Ç.33), 1. Cadde 14 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.35; Ç.34), Kermozade Konağının Kapı Tokmağı (F.36; Ç.35), Mardin Müzesi Eser Deposu 8 No‟lu Kapı Tokmağı (F.37; Ç.36), Kavaklar Ailesine Ait Evin Kapı Tokmağı (F.38; Ç.37), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.41; Ç.40), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 1 No‟lu Kapı Halkası (F.42; Ç.41), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 3 No‟lu Kapı Halkası (F.44; Ç.43), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 4 No‟lu Kapı Halkası (F.45; Ç.44), Cumhuriyet Caddesi 72 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.46; Ç.45), 24. Destan Sokak 59 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.48; Ç.47), Meryem Ana Süryani Katolik Kilisesi Kapı Halkası (F.49; Ç.48), Terzi Efram Ailesine Ait Evin Kapı Halkası (F.50; Ç.49), Çamlı Konak 18. Sokak 102 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.51; Ç.50), Zinciriye Medresesi Kapı Halkası (F.52; Ç.51), 151. Sokak 44 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.53; Ç.52), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Halkası (F.54; Ç.53), 1.Cad. Atatürk Ġlkokulu KarĢısı 34 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.59; Ç.58), Destan Sokak 14 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.67; Ç.66) dövme tekniği ile ĢekillendirilmiĢtir.
171
Süsleme Teknikleri:
Kabartma Tekniği: “Madeni eserlerin üzerinde aletler kullanarak, dıĢtan
veya içten veya hem dıĢtan hem içten çekiçlemek suretiyle elde edilir” (Erginsoy, 1978, s. 34). Ġncelenen kapı tokmak ve halkalardan: Mardin Müzesi Eser Deposu 4 No‟lu Kapı Tokmağı (F.13; Ç.12), Mardin Müzesi Eser Deposu 7 No‟lu Kapı Tokmağı (F.16; Ç.15), Cumhuriyet Caddesi 171 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.18; Ç.17), Secat 146. Sokak 42 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.20; Ç.19), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.21; Ç.20), Beyt‟ül Kendir Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.24; Ç.23), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.32; Ç.31), AyıĢığı 129. Sokak, 313 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.34; Ç.33), 1. Cadde 14 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.35; Ç.34), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.41; Ç.40), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 1 No‟lu Kapı Halkası (F.42; Ç.41), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 2 No‟lu Kapı Halkası (F.43; Ç.42), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 3 No‟lu Kapı Halkası (F.44; Ç.43), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 4 No‟lu Kapı Halkası (F.45; Ç.44), 24. Destan Sokak 59 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.48; Ç.47), Meryem Ana Süryani Katolik Kilisesi Kapı Halkası (F.49; Ç.48), Terzi Efram Ailesine Ait Evin Kapı Halkası(F.50; Ç.49), Zinciriye Medresesi Kapı Halkası (F.52; Ç.51), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Halkası (F.54; Ç.53), Beyt‟ül Fis Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.62; Ç.61), 106. Sokak 10 no‟lu Evin Kapı Halkası (F.63; Ç.62), Kırklar Kilisesi 1 No‟lu Kapı Halkası (F.65; Ç.64) kabartma tekniği ile birlikte farklı süsleme teknikleri bir arada kullanılan örnekler arasındadırlar.
Siteler 111. Sokak 25 no‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.31; Ç.30), Meryem Ana Kilisesi Kapı Halkası (F.58; Ç.57), Macar Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.61; Ç.60), ġahkulubey Konağı Kapı Halkası (F.64; Ç.63), Destan Sokak 14 no‟lu Evin Kapı Halkası (F.67; Ç.66) örneklerinde sadece kabartma tekniği ile süsleme yapıldığı görülmektedir.
172
Kazıma Tekniği: “Sivri uçlu araçlarla kazıyarak bezemeler oluĢturma
tekniği” (Sözen ve Tanyeli, 2010: 163). Mardin kapı tokmakları ve halkaların süslemelerinde çok fazla görülen bir baĢka teknik de kazıma tekniğidir.
Hatuniye ( Sıttı Radviyye) Cami ve Medresesi Kapı Tokmağı (F.8; Ç.7), Bab‟ussor Hamamı (Savurkapı Hamamı) Kapı Tokmağı (F.9; Ç.8), Mardin Müzesi Eser Deposu 5 No‟lu Kapı Tokmağı (F.14; Ç.13), Mardin Müzesi Eser Deposu 6 No‟lu Kapı Tokmağı (F.15; Ç.14), Metin Ezilmez Koleksiyonundan Kapı Tokmağı (F.19; Ç.18), Secat 146. Sokak 42 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.20; Ç.19), Yeni Yol Caddesi 94 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.22; Ç.21), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25), 218. Bulvar Sokak 17 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.25; Ç.24), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.32; Ç.31), AyıĢığı 129. Sokak, 313 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.34; Ç.33), 1. Cadde 14 No‟lu Evin Kapı Tokmağı, Kermozade Konağının Kapı Tokmağı (F.35; Ç.34), Mardin Müzesi Eser Deposu 8 No‟lu Kapı Tokmağı (F.37; Ç.36), Meryem Ana Süryani Katolik Kilisesi Kapı Halkası (F.49; Ç.48), Fidanlar Ailesine Ait Konağın 1 No‟lu Kapı Halkası (F.60; Ç.59), Kırklar Kilisesi 1 No‟lu Kapı Halkası (F.65; Ç.64) süslemelerinde kazıma tekniği ile birlikte farklı süsleme teknikleri bir arada kullanılmıĢtır.
Mardin Müzesi Eser Deposundaki 2 No‟lu Kapı Tokmağı (F.6; Ç.5) üzerinde sadece kazıma tekniği ile yapılmıĢ bitkisel süslemeler olduğu görülmüĢtür.
Delik iĢi (ajur) tekniği: “Madeni eserler üzerine, kesici ve delici aletler
kullanılarak, delikli süslemelerin yapıldığı tekniktir. Delik iĢi tekniği ile süslemeler yapılırken, bazen maden tabakasının üzerine çizilen desenin emin kısımları kesilerek çıkartılır, bazen de zemin bırakılarak desenler kesilip çıkarılır. Kesilen kenarlar törpülenerek pürüzleri giderilir” (Erginsoy, 1978, s. 37). Mardin kapı tokmaklarının bezemesinde en çok tercih edilen tekniktir. Ajur tekniğiyle süslenen tokmak örneklerinden genellikle bu tekniğin kazıma, kabartma ve dövme teknikleri ile beraber kullanıldığı görülmektedir.
173
Mardin Müzesi Eser Deposu 4 No‟lu Kapı Tokmağı (F.13; Ç.12), Mardin Müzesi Eser Deposu 6 No‟lu Kapı Tokmağı (F.15; Ç.14), Mardin Müzesi Eser Deposu 7 No‟lu Kapı Tokmağı (F.16; Ç.15) Cumhuriyet Caddesi 171 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.18; Ç.17), Secat 146. Sokak 42 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.20; Ç.19), 33. Sokak 68 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.23; Ç.22), Beyt‟ül Kendir Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.24; Ç.23), Nayır Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.26; Ç.25), 7. Sokak, 18 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.27; Ç.26), 218. Bulvar Sokak 17 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.28; Ç.27), SubaĢı Sokak 7 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.30; Ç.29), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Tokmağı (F.32; Ç.31), AyıĢığı 129. Sokak, 313 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.34; Ç.33), 1. Cadde 14 No‟lu Evin Kapı Tokmağı (F.35; Ç.34), Kavaklar Ailesine Ait Evin Kapı Tokmağı (F.38; Ç.37), Ensari Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası (F.41; Ç.40), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 1 No‟lu Kapı Halkası (F.42; Ç.41), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 3 No‟lu Kapı Halkası (F.44; Ç.43), Sakıp Sabancı Kent Müzesi‟nde Bulunan 4 No‟lu Kapı Halkası (F.45; Ç.44) Cumhuriyet Caddesi 72 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.46; Ç.45), 24. Destan Sokak 59 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.48; Ç.47), Terzi Efram Ailesine Ait Evin Kapı Halkası (F.50; Ç.49), Zinciriye Medresesi Kapı Halkası (F.52; Ç.51), 151. Sokak 44 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.53; Ç.52), Cumhuriyet Caddesi 301 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.56; Ç.55), 1.Cadde. Atatürk Ġlkokulu KarĢısı 34 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.59; Ç.58), Fidanlar Ailesine Ait Konağın 1 no‟lu Kapı Halkası (F.60; Ç.59), 106. Sokak 10 No‟lu Evin Kapı Halkası (F.63; Ç.62) ajur tekniği ile beraber farklı süsleme teknikleri bir arada kullanılan örneklerdir. Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Halkasının süslemesinde diğer örneklerin aksine sadece ajur tekniği ile süsleme yapılmıĢtır.
174
SONUÇ
Tez kapsamında, geleneksel Mardin evlerinin kapı tokmakları ve halkalarının, genel görünüĢleri, biçimleri, boyutları, yapım teknikleri ve malzemeleri hakkında bilgiler verilmeye çalıĢılmıĢtır. Genel olarak Mardin Ģehri ele alınarak Mardin evleri, mimarisi ve sanatı hakkında bilgiler verilmiĢtir.
Bu çalıĢmadaki süreçte, kapı tokmakları fotoğraflanırken Mardin kültüründeki çeĢitliliği yansıtacak farklı simgeler ve formlarla karĢılaĢacağı beklenmekteydi. Ancak yapılan saha çalıĢmasında farklı din, inanç ve kültüre sahip ailelerin yaĢadığı evlerin kapı tokmaklarında herhangi bir belirgin farklılığa rastlanmamıĢtır. ÇalıĢma sürecinde kapı tokmakları hakkında geniĢ bilgiye sahip ve kapı tokmakları koleksiyoncusu olan Kuyumcu Metin Ezilmez ile sözlü olarak görüĢülmüĢ, hayvan figürlü kapı tokmaklarının Süryani ustalar tarafından yapıldığı söz konusu kiĢi tarafından belirtilmiĢtir. Ayrıca, Mardin yöresinde görülen güvercin figürlü kapı tokmaklarının, bölgede ün kazanmıĢ olan “taklacı güvercinlerden” esinlenilerek yapıldığı ifade edilmiĢtir. GeçmiĢte bu bölgede horoz dövüĢçülüğü uğraĢının yaygın olması ve horozların ses çıkaran bir varlık olmaları ise tokmak ustalarının horoz figürünü seçmelerindeki etkenlerden biridir.
ÇalıĢmaya dâhil edilen kapı tokmakları diğer bölgelerdeki kapı tokmakları ile karĢılaĢtırıldığında Mardin‟deki kapı tokmakları ile biçimsel olarak birbirine benzediği görülmediktedir. Mardin‟de bulunan el figürü ve aslan baĢı kapı tokmağı örnekleri diğer bölgelerdeki kapı tokmakları ile benzeĢmektedir. Mardin‟deki tokmaklarda biçimsel olarak daha çok hayvan figürü kullanılırken diğer bölgelerde bitkisel motifler göze çarpmaktadır. Anadolu‟nun birçok bölgesindeki bol bezemeli
175
kapı halkalarının aksine Mardin‟deki kapı halkalarının çoğunluğunda sade olmakla birlikte geometrik minimal bezemeler çok az kullanılmıĢtır.
AraĢtırma sürecinde aynı örneklerin tekrarına çok fazla rastlanıldığından bilgi karmaĢasından kaçınmak için 150‟ye yakın tokmak incelenmiĢ fakat 67 âdet tokmak ve halka çalıĢmaya dâhil edilmiĢtir.
Tokmaklar incelenirken ne zaman yapıldığına ve takıldığına dair tarihsel bir bilgiye veya herhangi bir yazıya rastlanmamıĢtır. Bu yüzden değerlendirme yapılırken tarihlendirme sorunu ile karĢı karĢıya kalınmıĢtır. AhĢap kapıların çoğu koruma amaçlı üzeri sac ile kaplanmıĢtır.
Saha araĢtırması sırasında karĢılaĢılan sorunlardan biri ise, kapı tokmaklarının baĢkaları tarafından alınma ve kaybolma durumlarının yaygınlaĢması üzerine ev sahipleri tarafından, önlem olarak ev içlerindeki oda kapılarında kullanılmaya baĢlanması olmuĢtur. Bu durum, kapı tokmaklarının tespitini güçleĢtirmekle birlikte kaybolmalarına yol açan bir neden olarak da değerlendirilmiĢtir.
Mardin evleri ile ilgili çok sayıda çalıĢma olmasına karĢın bu evlerin tarihi değerini arttıran kapı tokmakları ile ilgili herhangi bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır. Sonuç olarak geleneksel Mardin evlerine ait kapı tokmakları günümüze kadar ulaĢabilmiĢ örnekleri sınırlı sayıdadır ve kalan bu tokmakları koruma amaçlı herhangi bir çalıĢma bulunmamaktadır.
Kapı tokmakları ve halkaları taĢınabilir oldukları için çalınmaları da kolay olan bu kültürel mirasımızın devam ettirilmesi ve kalanların muhafazası konusunda etkin politikalar üretilmelidir. Kapı tokmaklarına iliĢkin toplumda farkındalık düzeylerini arttıracak tanıtım çalıĢmaları yapılmalıdır. Kapı tokmaklarına iliĢkin tarihsel, sosyolojik ve kültürel temelli araĢtırmalar yapılmalıdır. Turizm rehberlerine kapı tokmaklarını tanıtıcı bilgiler sunan görsel ve basılı materyaller sağlanmalıdır. Kültür bakanlığı tarafından, günümüzde halen kapı tokmağı yapan ustalara, tasarım konusunda destek verilmelidir.
176
KAYNAKÇA
Acun, H. (1993), “Ejder Motifli Kapı Tokmakları”, Sanat Tarihinde İkonografik
Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, s.1-19.
Alav, A. (2014). Geleneksel Isparta Evlerinde Kapı Tokmakları, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı.
Alioğlu, F. (2003). Mardin Şehir Dokusu ve Evleri. 2. Baskı, Ġstanbul: Tarih Vakfı. Altun, A. (2011). Mardin’de Türk Devri Mimarisi. Mardin: Mardin Valiliği. Arseven, C. E. (1965). Kapı Tokmakları, Sanat Ansiklopedisi.(c.2, s.951). Ġstanbul. Aykal, D. F. (2011). Geleneksel Diyarbakır Sokaklarında Kapılar Tokmaklar Ve
Halkalar. Diyar Bülten CH Dergisi, 5 (16-19).
BaĢ, A. U. (1996). “Kökenini Orta Asya‟da Bulduğumuz Sanat Eserler Kapı Tokmakları”. Sanatsal Mozaik, S.15, Yıl:2, Ġstanbul. 55-56.
BaĢ, A. U. (1982) “İzmir Evinde Kapı” Bilim Birlik BaĢarı, S.33, Yıl:9, s.18.
Bilge, Y. (2006). Geçmişten Günümüze Deyrulzafaran Manastırı. Ġstanbul: GDK Yayınları.
Binan, M. (2000). Ahşap Kapılar ve Metal Tamamlayıcı Elemanlar. (3. Baskı). Ġstanbul: Yem Yayın.
Bingöl, B. (2011). Malatya Evleri Kapı Tokmaklarının Resimde İmge Olarak
Kullanılması, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Malatya: Ġnönü
177
Birdevrim, A. (2008). Anadolu‟nun Efsanevi Kapı Tokmakları, İstanbul Büyükşehir
Belediyesi Sanat Ve Meslek Eğitimi Kursları El Sanatları Dergisi, Ġstanbul,
76-81.
Birdevrim, A. (2018). Anadolu Kapı Tokmakları ve Çağdaş Yorumlar. Ġstanbul: Bilnet Matbaacılık.
Çal, H. (1998). Tarsus Kapı Tokmakları, ,Cumhuriyetimizin 75. Yılında Dünden
Bugüne 1. Tarsus Sempozyumu, Adana.
Çal, H. (1999). “Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları”, Osmanlı, s.278-279; Ersal Yavi, a.g.e., Ankara, C.XI s.102.
Çal, H. ve Çal, Ö. (2008). Trakya Bölgesi Kapı Tokmakları ve Çekecekleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Çoruhlu, Y. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları. Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. Dağ, Y. (2007). Mardin Bir Tarih Hazinesi. Ankara: Gündüz Kitabevi.
Doğan, M. (1997). Demir. Büyük Türkçe Sözlük, s. 350. Ġstanbul: Ġz Yayıncılık Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişimi. Ġstanbul: Kültür.
Esin, E. (2004). Orta Asya‟dan Osmanlıya Türk Sanatında Ġkonografik Motifler, Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Etsab, A. ve Bonnín D. R. S. (2018). “Are the loud knocks-" pics i repicons"-still remaining as voices in the soundscapes of the" Barri Gòtic" of Barcelona?” In Euronoise 2018, s. 2503-2510, European Acoustics Association (EEA).Ġspanya-Barselona.
Göyünç, N. (1991). XVI. yüzyılda Mardin sancağı, Ankara : Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Gündüz, E. (2011). Tarihi Kentin Çevresel Kapasite Yöntemi İle Korunması Mardin
Örneği, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü Dergisi.
Ġskenderoğlu, L. (2006). Malatya Evlerinin Kapı Tokmakları, I. Sanat Tarihi
Sempozyumu, Ġzmir: Ege Üniversitesi, s.7–9.
Kaya, G. L. (2010). Geleneksel Kapı Halka ve Tokmakları: Safranbolu. ZKÜ Sosyal
Bilimler Dergisi, 6, (12).
Kılıç, E. (2010). Geleneksel Mardin Evlerine Ait Ahşap Kapıların Malzeme Ve
Yapım Tekniği Bakımından İncelenmesi, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans
178
Koçer, E. S. (2016). Kula Evleri, Kapı Tokmakları Ve Halkaları. Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi, 16, (2).
Noyan, S. (2008). Bir şehir bir malikâne sıra dışı evler: Mardin, Ankara.
Özen, K. (1985). Divriği Demirci Esnafının Geleneksel Kapı Süsleme Sanatı, Türk
Folkloru Araştırmaları, 56–57-139 Ankara: G.Ü. Basın Yayın Yüksek
Okulu Basım Evi.
Özgen, M. (2018). Tokat Evlerinde Kapı Tokmakları. Motif Akademi Halkbilimi
Dergisi, 11, (21), 87-104.
Perker, Z. S., ve Akıncıtürk, N., (2011). Geleneksel Konutlarda Fiziksel DeğiĢim: Bursa‟da Üç Örnek Yapı, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık
Fakültesi Dergisi, 16, (1).
Saraçoğlu, S. ve KarakaĢ, B. (2008). Anadolu Kültüründe Kilit: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örnekleri, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, 9, (1-2).
Selvi, Y. ve Melikoğlu, Y. (2017). Sınırın Estetik Nesneleri: ġanlıurfa‟da Tarihi Kapı Tokmakları ve Halkaları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10, (53).
Semercilik. 10 Haziran 2018 tarihindehttp://gencgonulluler.gov.tr/ilan/geleneksel-el- sanatlari adresinden eriĢildi.
ġiĢci, F. (2018). Türk Mitolojisinde Güvercin Motifi Ve ÇağdaĢ Türk Resminde Temsili, Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, 7, (49).
Taner, P. (1979). Kapı Tokmakları. Türkiye’miz. 27. Sayı 7-10.
Tanyeli, U. ve Sözen, M. (2011). Kapı Tokmağı. Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü, s.123.Ġstanbul: Remzi Kitabevi.
Tarlakazan, B.E. ve Tıngır, M. (2018). Selçuklu Ġzleri TaĢıyan Kimi Belediye Amblemlerindeki Sembollerin Tarih, Kültür Ve Tasarım Açısından Ġncelenmesi. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,1,(111-128).
Türk Dil Kurumu. (1992). Türkçe Sözlük, Ġstanbul: Milliyet
Yayan, G. ve Saltık, Ġ. B., (2016). Fikret Otyam Resimlerinde Sanat Nesnelerinin Ġmgesel Anlamları. Sobider Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (348-379).
Yeni, Ö. ve Çetin, Y. (2016). Kastamonu TaĢköprü Ġlçe Merkezinde Yer Alan Geleneksel Kapı Tokmakları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü
179
Yuvalı, A. (2006). Artukoğluları Döneminde Mardin‟deki Maddi Kültür Unsurları. ÖzcoĢar, Ġ. ve GüneĢ, H. H. (Ed.), I. Uluslararası Mardin Tarihi