Bitkisel Biçimli Kapı Halkaları

Katalog:3.2.2.1.

Adı: ġahkulubey Konağı Kapı Halkası

Bulunduğu Adres: Ulucami Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi, No:141 Tür: Kapı Halkası

Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir

Yapım Tekniği: Döküm Süsleme Tekniği: Kabartma Ġnceleme Tarihi: 24.06.2018 Boyutlar (cm)

Yükseklik 21

GeniĢlik 9

Tanımı: Cumhuriyet Caddesi üzerinde bulunan ġahkulubey Konağı‟nın dıĢ kapı

halkasıdır. Kulpu C Ģeklinde olup ağız kısmı yukarı doğru, uçları içe kıvrıktır. Halkanın kapı ile birleĢme yerinde silindir Ģeklinde bir kanca ve kancanın kenarlarında kıvrımlı iki dilim olduğu görülmektedir. Kulpun alt karın kısmında merkezde daha büyük, kenarlara doğru küçülen 7 âdet dilim görülmektedir. Kulpun üzeri kabartma tekniği ile noktalarla bezenmiĢtir. Aynası birbiriyle bağlantılı, iki bölümden oluĢmaktadır. Alt parça daire Ģeklinde, ortası bombeli ve etrafı dilimlidir. Aynanın üst kısmı ise palmet motiflidir. Aynasının etrafına sıralı bir Ģekilde kabartma tekniği ile küçük noktalar uygulanmıĢtır.

144

Fotoğraf-64: ġahkulubey Konağı Kapı Halkası

Çizim-63: ġahkulubey Konağı Kapı Halkası Çizimi

145

Katalog:3.2.2.2.

Adı: Kırklar Kilisesi 1 no’lu Kapı Halkası

Bulunduğu Adres: ġar Mahallesi, 218. Sokak, No:416 Tür: Kapı Halkası

Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir

Yapım Tekniği: Döküm

Süsleme Tekniği: Kazıma ve Kabartma Ġnceleme Tarihi: 24.06.2018

Boyutlar (cm)

Yükseklik 17

GeniĢlik 13

Tanımı: ġar Mahallesi‟nde bulunan Kırklar Kilisesi‟nin iç kapı halkasıdır. Kulpun

karĢılıklı iki ucunda yılanbaĢı olduğu görülmektedir. Kulpunun ana formu yılanbaĢının devamı niteliğinde 5 âdet palmet‟in birleĢiminden oluĢmuĢtur. Her palmet‟in üzerine kabartma tekniği ile damla Ģekli uygulanmıĢtır. Kulpun yüzeyi bitkisel motiflerle bezenmiĢtir. Halkanın aynası, halka boyutunda, iki kademe yivli bir daire olup etrafı dilimlidir. Dilimlerin içerisine delik iĢi (ajur) tekniği uygulanmıĢtır.

146

Fotoğraf-65: Kırklar Kilisesi 1 no‟lu Kapı Halkası

Çizim-64: Kırklar Kilisesi 1 no‟lu Kapı Halkası Çizimi

147

Katalog:3.2.2.3.

Adı: Kırklar Kilisesi 2 no’lu Kapı Halkası

Bulunduğu Adres: ġar Mahallesi, 218. sokak, No.416 Tür: Kapı Halkası

Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir

Yapım Tekniği: Döküm Süsleme Tekniği: Dövme Ġnceleme Tarihi: 17.05.2017 Boyutlar (cm)

Yükseklik 12

GeniĢlik 14

Tanımı: ġar Mahallesi‟nde bulunan Kırklar Kilisesi‟nin iç kapı halkasıdır. Kulpu, 6

âdet birleĢik C Ģeklinden oluĢmuĢtur. Her bir C Ģeklinin üzerinde Türk süsleme sanatlarında sıkça kullanılan çintemani desenleri uygulandığı görülmektedir. C‟lerin birleĢme yerinde 7 âdet damla Ģekli kabartılarak verilmiĢtir. Halkanın aynası bulunmamaktadır. Halka kapıya iri bir kanca ile monte edilmiĢtir.

148

Fotoğraf-66: Kırklar Kilisesi 2 no‟lu Kapı Halkası

Çizim-65: Kırklar Kilisesi 2 no‟lu Kapı Halkası Çizimi

149

Katalog:3.2.2.4.

Adı: Destan Sokak 14 no’lu Evin Kapı Halkası Bulunduğu Adres: ġehidiye Mahallesi

Tür: Kapı Halkası Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir

Yapım Tekniği: Döküm Süsleme Tekniği: Kabartma Ġnceleme Tarihi: 24.05.2017 Boyutlar (cm)

Yükseklik 18

GeniĢlik 8

Tanımı: ġehidiye Mahallesi‟nde bulunan bir evin dıĢ kapı halkasıdır. Kulpun

tamamı sekiz âdet birbiriyle bağlantılı, palmet çiçeğini andıran motiflerden oluĢmuĢtur. Aynası birbiriyle bağlantılı iki bölümden oluĢmaktadır. Alt parça daire Ģeklinde, ortası bombeli ve etrafı dilimlidir. Aynanın üst kısmına Ģemse motifi verilmiĢtir. Halkanın üzeri sadedir Halka, kapıya iki âdet kare tokmak çivisi ile monte edilmiĢtir. Tokmak, kapı ile aynı renge boyanmıĢtır.

150

Fotoğraf-67: Destan Sokak 14 no‟lu Evin Kapı Halkası

Çizim-66: Destan Sokak 14 no‟lu Evin Kapı Halkası Çizimi

151

Katalog:3.2.2.5.

Adı: Fidanlar Ailesine Ait Konağın 2 no’lu Kapı Halkası Bulunduğu Adres: Savurkapı Mahallesi, AyyaĢ Sokak No: 43 Tür: Kapı Halkası

Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir

Yapım Tekniği: Döküm Süsleme Tekniği: Dövme Ġnceleme Tarihi: 20.05.2017 Boyutlar (cm)

Yükseklik 20

GeniĢlik 14

Tanımı: Savurkapı Mahallesi‟nde bulunan Fidanlar ailesine ait konağın dıĢ kapı

halkasıdır. Kulpu dilimli bir Ģekilde uygulanmıĢtır. Kulpun üzeri dövme tekniğiyle çift sıra halinde noktalar ile bezenmiĢtir. Halkanın aynası, Türk süsleme sanatlarında çok sık kullanılan hayat ağacı motifi görünümündedir. Halka kapıya, üst kısmından iri bir kanca ile monte edilmiĢtir.

152

Fotoğraf-68: Fidanlar Ailesine Ait Konağın 2 no‟lu Kapı Halkası

Çizim-67: Fidanlar Ailesine Ait Konağın 2 no‟lu Kapı Halkası Çizimi

153

Katalog:3.2.2.6.

Adı: Nas Sokak 25 no’lu Evin Kapı Halkası Bulunduğu Adres: Medrese Mahallesi Tür: Kapı Halkası

Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Demir Yapım Tekniği: Döküm Süsleme Tekniği: - Ġnceleme Tarihi: 21.05.2017 Boyutlar (cm) Yükseklik 29 GeniĢlik 13

Tanımı: Medrese Mahallesi‟nde terk edilmiĢ bir evin dıĢ kapı halkasıdır. Kulpu ana

yapısı itibarıyla armut görünümündedir. Kulpun kenarlarına dıĢa çıkıntılı yaprak görünümü verilmiĢtir. Kulpun alt ucunda, dıĢa çıkıntılı silindir Ģeklinde küçük bir parça görülmektedir. Halkanın aynası geleneksel Türk süsleme tarzında yapılmıĢtır. Aynasının ortasında palmeti andıran stilize motifler olduğu görülmektedir.

154

Fotoğraf-69: Nas Sokak 25 no‟lu Evin Kapı Halkası

Çizim-68: Nas Sokak 25 no‟lu Evin Kapı Halkası Çizimi

155

Katalog:3.2.2.7.

Adı: Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası Bulunduğu Adres: Medrese Mahallesi

Tür: Kapı Halkası Biçim: Bitkisel Biçimli Malzeme: Pirinç

Yapım Tekniği: Döküm

Süsleme Tekniği: Delik iĢi (ajur) Ġnceleme Tarihi: 05.07.2018 Boyutlar (cm)

Yükseklik 20

GeniĢlik 10

Tanımı: GeçmiĢte Çeteneler Ailesine ait konak olarak kullanılan, günümüzde ise

Erdoba Osmanlı Konakları Butik Otel olarak kullanılan yapının iç kapı halkasıdır. Pirinçten döküm tekniğiyle yapılmıĢtır. Kulpun ağız kısmı yukarı doğru C biçiminde olup uçları içe doğru kıvrıktır. Kulpun alt kısmında, üç âdet sıralı elips Ģeklinde çıkıntılar mevcuttur. Kulpun uç kısımları ile aynasının birleĢme yeri olan kısım volüt biçimli olduğu görülmektedir. Halkanın üst aynası delik iĢi (ajur) tekniği ile yukarı doğru dilimli yaprak Ģekli verilmiĢtir. Her bir dilimin içine simetrik bir Ģekilde ince uzun delikler uygulanmıĢtır. Alt aynası ise 6 yapraklı sade bir çiçeği andırmaktadır.

156

Fotoğraf-70: Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası

Çizim-69: Çeteneler Ailesine Ait Konağın Kapı Halkası Çizimi

157

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DEĞERLENDĠRME

4.1. GELENEKSEL MARDĠN EVLERĠNĠN KAPI TOKMAKLARI TĠPOLOJĠSĠ

Geleneksel Mardin evlerinin günümüze kadar korunabilmiĢ kapı tokmakları ve halkaları incelendiğinde toplamda 150 âdet tokmak ve halka tespit edilmiĢtir. Tespit edilen söz konusu kapı tokmakları ve halkalardan birbirinin tekrarı ve benzer olanlar ayıklanmıĢ, 37 âdet kapı tokmağı ve 30 âdet halka çeĢitleri olmak üzere toplamda 67 adet farklı özelliklere sahip tokmak çalıĢmaya dâhil edilmiĢtir. ÇalıĢmaya dâhil edilen tokmaklar, Mardin kapı tokmakları ve halkalarının bütün özelliklerini bünyesinde barındıran örneklerden seçilmiĢtir.

4.1.1. El Formlu Kapı Tokmakları

Yapılan kaynak taraması sonucunda, Anadolu‟da görülen el formlu kapı tokmağı örneklerin Ģekil, ölçü, malzeme ve yapım tekniği olarak birbirine benzerlik gösterdiği tespit edilmiĢtir.

El formlu kapı tokmaklarında, elin Ģekli genelde benzer olup bilek kısmındaki detaylar Batılı kadın kıyafetlerinin büzgülü dantelalı kol ağzını yansıtmaktadır. Bilekte ince veya kalın, tek veya çift bilezik olduğu görülmektedir (Aykal, 2011: 16- 19). Parmaktaki yüzüğün, ya orta parmakta ya da yüzük parmağında olduğu görülmektedir (Fotoğraf-71) (Fotoğraf-72).

158

Fotoğraf -71: Al Bey Adası (Ayvalık) Fotoğraf -72: Mardin Kapı Tokmak ve Kapı Halka Ve Tokmakları (Çal 2008) Halkaları (Ekinci 2017)

Kapıya değdiğinde ses çıkarması amacıyla, elin içine bir nar meyvesi Ģeklinde bir top yerleĢtirildiği görülmektedir. Nar simgesi kültürümüzde bolluğun ve bereketin sembolü olarak bilinmektedir. Buna göre; “kiĢinin içeridekilerle ilk teması bu bereket sembolünü tutan ele dokunarak baĢlar”. Ayrıca Türk sanatında; Hz. Peygamber, kızı ve damadı Ali ve torunlarını simgeleyen ve „pençe-i al-i aba‟ denilen ve beĢ parmağı yan yana gösteren motif ile benzerliği dolayısıyla da sevildiği ve yaygınlaĢmıĢ olduğu tahmin edilmektedir (Selvi ve Melikoğlu, 2017: 1007)

Yabancı kaynak taramasında karĢılaĢılan el formlu kapı tokmağı örnekleri Fatıma Ana‟nın eli simgesi olarak belirtilmiĢtir (Fotoğraf-73). Fatıma Ana‟nın eli simgesi de bolluğun ve bereketin ve kötülükten koruyuculuğun simgesi olarak bilinmektedir. Nitekim birçok kaynakta da gösterildiği gibi Anadolu‟da çok yaygın bir Ģekilde el formlu kapı tokmağı örneklerine rastlanılmıĢtır. Kaynak taraması sonucuna göre; el formlu kapı tokmağı örnekleri; Beypazarı, Amasya, Niğde, Diyarbakır, Kayseri, Afyon ve diğer pek çok Anadolu Ģehirlerinde görülmektedir (Çal, 1999: 102).

159

Fotoğraf-73: Barselona‟da El Formlu Kapı Tokmağı Örneği

(Etsab ve Bonnin, 2018)

Bu çalıĢma kapsamında, el formlu kapı tokmaklarının Mardin‟de çok sık rastlanan bir tokmak türü olmadığı tespit edilmiĢtir. 16 âdet el formlu kapı tokmağı tespit edilmiĢ olup 9 âdet tokmak çalıĢmaya dâhil edilmiĢtir . Bunlardan 2 âdeti sağ el, 4 âdeti sol el olduğu tespit edilmiĢtir. 2 âdetin ise sağ el mi sol el mi olduğu tespit edilememiĢtir. El formlu kapı tokmakların bir kısmında yüzük görülmektedir. Parmaktaki yüzüklerin geneli yüzük parmağında, bazılarında ise orta parmaktadır. Bazen de parmakta hiç yüzük bulunmamaktadır. Yapılan incelemede 4 adet el formlu kapı tokmağında yüzük görülmekte olup 5 adet el formlu kapı tokmağında ise yüzük görülmemektedir. Yüzükler genel olarak sade olup birbirine benzemektedir. Tespit edilen örnekler ise Ģekil itibariyle birbirine benzemekte olup, bilek kısmındaki süsleme detayları farklılık göstermektedir. Bilek kısmında olan süslemeler ise daha abartılı Ģekilde görülmektedir. Genel olarak el formlu kapı tokmaklarında hafif kapalı olan elin içinde bereketi, iyiliği, bolluğu ve sonsuz hayatı simgeleyen nar meyvesine benzer bir top bulunmaktadır ( Fotoğraf-74 ). ÇalıĢmaya dâhil edilen tokmaklardan 5 âdetinin avucunda top mevcuttur. Topun kapıya değen kısmında bir kabara ya da bombeli ayna bulunmaktadır.

160

Fotoğraf-74: Avuç Ġçinde Nar Meyvesi Olan El Formlu Kapı Tokmağı Örneği

(Ekinci 2017)

4.1.2. Hayvan Figürlü Kapı Tokmakları

ÇalıĢma sürecinde Mardin yöresinde en yaygın görülen hayvan figürlü kapı tokmakları iki tipe ayrılmaktadır. Bunlar; stilize edilmiĢ kuĢ (güvercin) figürlü kapı tokmakları ve stilize edilmiĢ horoz figürlü kapı tokmaklarıdır. ÇalıĢmaya, sınırlı sayıda tespit edilen aslan baĢı tokmak örnekleri de dâhil edilmiĢtir.

4.1.2.1. Stilize EdilmiĢ KuĢ (Güvercin) Figürlü Kapı Tokmakları

Günlük yaĢamımızda sıkça karĢılaĢtığımız güvercinler, insanlık için kutsallık, masumiyet, barıĢ ve sevginin sembolü olmuĢtur (Yayan ve Saltık. Ġ. 2016: 357).

161

Ġslam anlayıĢında ve Anadolu‟da güvercine ayrı bir önem verilmektedir. Yuva yaptığı eve zenginlik ve bolluk getiren güvercin, rüya tabirlerinde müjdenin habercisidir. Ayrıca Ġslam dünyasında güvercine ayrı bir önem verilir. Hz. Muhammed‟in (s.a.v.), Hz. Ebubekir (r.a) ile Sevr Mağarası‟nda KureyĢ müĢriklerinden saklandıkları esnada, mağaranın önüne bir örümceğin ağ örüp, iki güvercinin de yuva yaparak müĢriklerin mağaraya girmelerine engel olduğuna inanılır (ġiĢci, 2018: 49).

Yapılan kaynak taramasında “ Süryaniler tarafından yapılan kuĢ figürlü kapı tokmakların, Müslüman komĢularının özgürce o eve girebilmeleri anlamına geldiği belirtilmiĢ olmasına karĢın; Süryani ustalarla yapılan görüĢmelerde söz konusu görüĢü teyit edici herhangi bir bulguya rastlanmamıĢtır.

Güvercin figürlü kapı tokmakları yöreye özgü olup çoğunluğu kanatları kapalı tasarlanmıĢ, baĢ aĢağı monte edilmiĢ bir Ģekilde görülmektedir. Büyük bir kısmının üzerinde bitkisel bezemelerle süslemeler yapılmıĢtır. ÇalıĢmaya, 14 âdet stilize edilmiĢ kuĢ (güvercin) figürlü tokmaklar dâhil edilmiĢtir.

4.1.2.2. Stilize EdilmiĢ Horoz Figürlü Kapı Tokmakları

Türk Ġslam dünyası için horoz, güneĢin doğuĢunun simgesi olarak bilinmektedir. Firdevsi‟nin ġehname‟ sinde de horoz simgesi bu Ģekilde belirtilmektedir. Horozun cesaret, savaĢçılık, dürüstlük, nezaket ve Ģeytanı def etme gibi bilinen vasıfları bu kavramların simgesi gibi algılanmasına yol açmıĢtır.

Mardin‟de görülen horoz figürlü kapı tokmaklarının, kuyruk kısımlarındaki detaylardan ve baĢ kısımlarındaki horozibiğinden dolayı horoz figürüne benzediği bariz bir Ģekilde görülmektedir. ÇalıĢmaya, 12 âdet stilize edilmiĢ horoz figürü tokmaklar dâhil edilmiĢtir.

162

4.1.2.3. Aslan BaĢı Figürlü Kapı Tokmakları

Türk sanatında aslan figürü daha çok Budizm ile görülmeye baĢlanmıĢtır. Birçok hayvanda olduğu gibi aslan figürü de savaĢ, zafer, iyinin kötüyü yenmesi, kuvvet ve kudret simgesi olarak görülmektedir. Aslanın postu ve yelesi de yiğitlik simgesi olarak kullanılmıĢtır. Ġslamiyet‟ten sonraki sanatlarda da aslan figürü önceki anlamına yakın olarak kullanılmıĢtır (Çoruhlu, 2000: 136). Türkiye‟de özellikle 19.yüzyıl ve sonrasında geleneksel evlerinin kapılarında aslan baĢı kapı tokmakları örnekleri görülmektedir. Ġtalya‟daki örneklerle büyük benzerlikler gösteren Türkiye örnekleri; Ġzmir (BaĢ, 1996: 55, BaĢ 1982: 18), Amasya (DoğanbaĢ, 1997: 44), Erzurum (KöĢklü, 2005: 339), Trabzon ve Gaziantep‟tir. Aslan baĢı kapı tokmağının en fazla rastlanıldığı yerlerin baĢında ise Malatya gelir (Ġskenderoğlu, 2006: 7–9) (Fotoğraf-75), (Fotoğraf-76).

Fotoğraf-75: Amasya (Ekinci 2017) Fotoğraf-76: Ġtalya (KöĢklü 2005;129) ÇalıĢmaya, 2 âdet aslan baĢı kapı tokmağı dâhil edilmiĢtir.

Mardin‟de üç âdet aslan baĢı örneği tespit edilmiĢtir. Bunlardan iki tanesi Mardin Müzesi eser deposunda diğeri ise 1. cadde, 390 no‟lu evin dıĢ kapısındadır.

163

Mardin‟de yaygın olarak görülmeyen aslan baĢı örneklerin baĢka bölgelerden getirtildiği tahmin edilmektedir.

Hayvan figürlü kapı tokmakları eski örneklerine bağlı kalınarak hâlen yeni tasarımlarla Mardinli ustalar tarafından yapılmaktadır. Diğer bölgelerdeki kapı tokmakları ile ilgili çalıĢmalar incelendiğinde, özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi‟nde hayvan figürlü kapı tokmaklarının daha fazla olduğu görülmektedir.

4.2. GELENEKSEL MARDĠN EVLERĠNĠN KAPI HALKALARI TĠPOLOJĠSĠ