Kır YerleĢmelerinin Tarihçesi

Anadolu, dünyanın ilk yerleĢim alanlarından biri olması ve binlerce yıllık tarihi geçmiĢiyle sayısız medeniyete ev sahipliği yapmasından dolayı birçok tarihi yerleĢim kalıntılarına sahiptir. Bu toprakların neresine giderseniz gidin binlerce yıllık yaĢam kalıntılarına rastlayabilirsiniz.

GercüĢ Ġlçesinin yer aldığı Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Dicle Bölümü, tarihin en eski devirlerinden itibaren insanoğlunun yerleĢme alanlarından biri olmuĢtur. Ġnceleme alanındaki mağaralar ve tarihi meskenler, yörede kır yerleĢmelerinin çok eskilere kadar gittiğini göstermektedir. Ancak GercüĢ ilçesine çok yakın olan Hasankeyf‟ te arkeolojik çalıĢmalar uzun zamandır yapılmasına karĢın; burada böyle bir çalıĢmanın olmadığını görmekteyiz. Yapılacak arkeolojik çalıĢmalar yörenin yerleĢim tarihiyle ilgili daha sağlıklı bilgiler sunacaktır.

Foto 3: Tarihi YerleĢmelerden YemiĢli Köyünden Bir Görünüm. YerleĢme Kayalık Bir Yamaçta KurulmuĢtur.

1990 yılına kadar GercüĢ ilçesine bağlı olan Hasankeyf yerleĢim yerinde yapılan araĢtırmalara göre yerleĢim tarihini 10.000 yıl öncesine kadar götürmek mümkündür.

Tılhabate ile Boğazköy köyüne bağlı Akça (ġerĢe, ġeriĢ) mezrasında tarih öncesi devirlere ait yerleĢim izlerine rastlanmaktadır. Ayrıca Kantar köyündeki kaya resimleri ile Kırkat köyü Konak mezrasındaki Kralkızı Mağaraları yine araĢtırma alanımızdaki tarih öncesi yerleĢim yeri arasında sayılabilecek yerlerdir.

Fakat araĢtırma sahasında yeterli derecede tarihi ve arkeolojik çalıĢma yapılmadığından yörenin gerçek anlamda yerleĢme tarihi yansıtılamamaktadır. Çünkü araĢtırma sahasındaki gözlemlerimize göre birçok kırsal yerleĢmede tarihi mağara, cami, kilise, sarnıç vb. eserlere rastlamaktayız. Arıca, Yamanlar, Nurlu, Akyar gibi kırsal yerleĢmeler buna örnektir. Ġnanıyoruz ki yanı baĢında Hasankeyf, Midyat ve birçok höyüğün yer aldığı Dicle Vadisi gibi tarihin ilk yerleĢim yerleri olan GercüĢ ve çevresinde de yerleĢim tarihi oralarla paraleldir. Anadolu ve Mezopotamya‟nın birleĢme yerinde yer alan araĢtırma sahasının Dicle Nehri‟ne yakın olması, içerisinden Dicle Nehri kollarının geçmesi, çevresine göre nispeten serin bir iklime sahip olması ve tarım potansiyeli ile büyük bir nüfusu tarih boyunca içerisinde barındırmıĢtır.

Batman ilinde eskiden beri Üniversite ve müze müdürlüğünün olmaması GercüĢ ve çevresinin yeterince araĢtırılamamasında bir etken olmuĢtur. Ancak; 2007 yılına Batman Üniversitesi‟nin, 2010 yılında ise müze müdürlüğünün kurulması hem yeni araĢtırmaların yapılması hem de buralardan çıkarılan tarihi eserlerin Mardin ve Diyarbakır yerine Batman Müzesinde sergilenmesini sağlayacaktır.

Bugün olduğu gibi geçmiĢte de iklim, su, toprak, ulaĢım, savunma durumu yerleĢim alanlarının seçiminde birinci dereceden etkili olmuĢtur.(Özçağlar, 1994, 220).

AraĢtırma sahasında da yerleĢme ünitelerinin yer seçiminde ve dağılmasında önce doğal faktörlerin daha sonra ise beĢeri faktörlerin etkili olduğunu görmekteyiz. AraĢtırma sahasındaki yerleĢim birimlerinin kurulması, dağılımı ve geliĢmesinde doğal faktörlerin belirgin bir ağırlığı göze çarpmaktadır. Bunlar da topoğrafya, arazi yapısı, hidroğrafya, iklim, bitki örtüsü olarak sıralanabilir.

1926 yılına kadar Mardin Vilayetinin Midyat Kazasına bağlı bir köy statüsünde olan GercüĢ ilçesinin tarihsel nüfus geliĢimini 1927 genel nüfus sayımından itibaren takip edebilmekteyiz. 1926 yılı öncesine ait nüfus sayımlarında sadece GercüĢ merkez nüfusuna ulaĢabilmekteyiz. XVI. yy Osmanlı kaynaklarında “Kefercevz” ismiyle adı geçen GercüĢ merkez nüfusu yer almaktadır.

GercüĢ isminin menĢei hususunda çeĢitli rivayetler vardır. Bu konu ile ilgili ulaĢılabilen yazılı kaynaklardan en eskisi tarihte “ġügrin”, “Selha” olarak geçen, bugün

Midyat‟ a bağlı bir köy olan BarıĢtepe‟ de bulunan “Yakup Manastırı Tarihi” dir. Yakup Manastırı tarihine göre M.S. 400 yıllarında ġügrin yöneticisi olan “Kefergevson”un bazı insanları öldürmek istemesiyle halkta oluĢan tepki sonucu ġügrin‟ i terk etmek zorunda kalıp, bugünkü GercüĢ‟ ün bulunduğu yere gelip yerleĢmesidir. GercüĢ isminin Kefergevson‟ dan geldiği diğer rivayetlere göre daha ağır basmaktadır (Ekinci, 2010, 47).

16. asrın ilk çeyreğinde GercüĢ‟ün içinde bulunduğu bölgeye sahip olan Osmanlılar, buradaki meskun yerleri mufassal defterlerine kaydetmiĢlerdir. 1530 tarihini taĢıyan defterde 40 vergi mükellefi “Kefercevz Kabile-i Mahalmi” ismine rastlamaktayız. Bu isim GercüĢ ilçesine ait olduğu açıktır. 1881 yılında bölgeyi gezen Dr. Eduard Sachau, o yıllarda buranın hala “Kefercevz” ismiyle anıldığını ifade eder. 19. asrın son çeyreğindeki Osmanlı kayıtlarında da “Kercevs” olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bugün yerel halk arasında “Kercevs” veya “Kercos” isimleriyle anılmaktadır. Ġlçenin bu günkü isminin Süryanice asıllı Kefercevs‟ ten geldiği söylenebilir. Süryanice‟de “kefer” köy manasına gelmektedir. Süryanilerin geçmiĢte yoğun olarak yaĢadığı Midyat ve civarında “kefer”le baĢlayan bir çok köy ismine rastlanmaktadır. Kefercevs‟in zamanla telaffuzu değiĢerek Kercevs; daha sonra da GercüĢ‟e dönüĢtüğü söylenebilir (Zengin, 2005,58).

Bununla beraber ilçe merkezi, bir yerleĢim yeri olarak çok geç diyebileceğimiz 15.asır ve sonrasında kurulmuĢ olmalıdır. 1333 yılında Hasankeyf Eyyubileri ile Mardin Artukluları arasında çıkan bir anlaĢmazlığın anlatıldığı kaynakta GercüĢ‟e yakın Mervani (Akyar), Derdil (Gönüllü) ve bu gün Hasankeyf‟e bağlı Difne (Üçyol) köylerinden bahsedilmesine karĢılık GercüĢ‟ten hiç bahsedilmemesi yukarıdaki tahminimizi kuvvetlendirmektedir. Osmanlı‟nın ilk yıllarında (1540) karĢımıza küçük bir köy olarak karĢımıza çıkması, akla bu fikri getiriyor.

Yalnız ilçenin “Kefercevz Kabile-i Mahalmi” olarak ilk kayıtlara geçmesi bir ihtimali daha akla getiriyor. Abbasiler döneminde bölgeye yerleĢtirildiği söylenen ve “Mahalmi” olarak adlandırılan Araplar buraya yerleĢtikleri için bu ismi aldıysa kuruluĢunu M.S. 9. asra götürmek gerekir. Henüz bunu doğrulayacak veya geçersiz kılacak baĢka bilgilere veya bulgulara sahip değiliz. GercüĢ‟ün sınırları içinde yer alan arkeolojik alanlarda yapılacak çalıĢmalar ilçenin ne zaman kurulduğu konusuna büyük oranda açıklık getirecektir (Zengin, 2005,59).

çok yerleĢim yerine rastlanmaktadır. Burada “Gebran” ve “Eramine” tabir edilen köylerde Süryani nüfusun yaĢadığı anlaĢılmaktadır.

GercüĢ ile ilgili bu bilgiler, Hasankeyf defterlerinde bulunmaktadır. Çünkü Osmanlının ilk kayıtlarında Kefercevs, diğer yerleĢim yerleri ile birlikte Hasankeyf‟e; bazı köyleri de (Arıca, Yolağzı ve Kayapınar) Tur Nahiyesi (Midyat)‟ne bağlıydı.

GercüĢ‟ün bir parçası olduğu yukarı Mezopotamya‟ya sırası ile Sümerler (M.Ö. 3200-2350), Akadlar (M.Ö.2350-2050), Eski Assurlar (1800-1375), Eski Bâbiller (M.Ö.1895-1595), Kassitler (M.Ö.1595-1174), Hurri Mitaniler (M.Ö. 15. ve 14. yüzyıllar), Orta Assurlar (1375-1047), Yeni Assurlar (M.Ö.883-612) Keldaniler veya Bâbiller (M.Ö.624-539), Medler (M.Ö. 612-550), Pers Ġmparatorluğu (M.Ö.539-331), Ġskender Ġmparatorluğu (M.Ö.331-304), Sleukos Krallığı (M.Ö.304-64), Romalılar (M.Ö.64-M.S.395) ve Bizanslar (M.S.395-637) hakim olmuĢlardır. Ġyad b. Ganem komutasındaki Ġslam orduları M.S. 637 yılında o zaman Hısn Luğub adıyla bilinen Hasankeyf‟ i fethettiler. Sonraki yıllarda bölgenin diğer Ģehirleri de fethedildi. Bu tarihte GercüĢ ve civarı da Müslümanların eline geçmiĢ olmalıdır (Zengin,2005,59).

Daha sonraları Emevi, Abbasi egemenliğnde kalan bölge Mervanilerin eline geçti (489-1096). Bu tarihten sonra Artuklular, Eyyubiler ve Akkoyunlular Devri baĢlar. Osmanlılar döneminde Ģehir 1516 tarihinde Yavuz Sultan Selim‟in Mısır seferi öncesi Osmanlı topraklarına dahil edilmiĢtir.

Bölgenin Osmanlı hakimiyetine girmesiyle idari yapıyla ilgili daha sağlıklı verilere ulaĢabilmekteyiz. Ġdari statü bu tarihten sonra belirlenmiĢtir. O dönemde Diyarbekir Eyaleti Hasankeyf Kazasına bağlı bir köy durumundadır. GercüĢ‟ ün 19.yy sonlarına kadarki geliĢmesi hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen önemli bir idari statüye sahip olamamıĢtır. 1861 yılında bölgeyi gezen Taylor Kefercevs Ovasını saran pamuk tarlalarından ve Gıre Tılhahabate harabelerindeki süslü taĢlardan ve duvar kalıntılarından bahseder. Bir rivayete göre GercüĢ ilçesinin ilk kurulduğu yer burasıdır.

1869 yılı Diyarbekir Salnamesine göre Kercevs olarak ismi geçen GercüĢ Midyat Kazası, Zaz (Ġzbırak Köyü) müdürlüğüne bağlı nahiye olarak yer alır. O yıllarda Kercevs nahiyesine bağlı 9 köy bulunmaktaydı. 1900 lü yılların baĢın ise GercüĢ nahiye özelliğini kaybetmiĢ Hasankeyf nahiyesine bağlanmıĢtır. Cumhuriyet dönemiyle birlikte 1926 yılında ilçe merkezi haline getirilerek, Hasankeyf nahiyesi de bağlanarak Mardin vilayetine bağlanmıĢtır. 16 Mayıs 1990 yılına kadar Mardin vilayetine bağlı bulunan

GercüĢ ilçesi bu tarihte Batman‟ ın il statüsüne geçmesiyle beraber Batman iline bağlı bir ilçe durumuna getirilmiĢtir. Aynı tarihte Hasankeyf nahiyesi de ilçe statüsü kazanarak yine Batman iline bağlanmıĢtır.