Genel BakıĢ

GercüĢ ilçesindeki en önemli ekonomik faaliyet hiç Ģüphesiz tarımdır. Verimli tarım arazileri, uygun iklim ve su kaynakları sayesinde GercüĢ ilçesi ve çevresi yüksek bir tarım potansiyeline sahiptir. Bu özelliğinden dolayı GercüĢ ilçesi ve çevresindeki tarım hayatı tarihin çok eski devirlerine dayanmaktadır. Mardin EĢiği‟nin kuzeydoğu ucunda yer alması ve çevresindeki alanlara göre hafif yüksekte bulunması iklimin daha serin geçmesini sağlamakta, birçok derenin kaynağını buradan alması nedeniyle çeĢitli ve canlı bir tarım faaliyetine sahiptir.

Tablo : 34 GercüĢ Ġlçesinde Arazinin Toprak Türlerine Göre Oransal BölünüĢü

Toprak Türü Alan (da) %’ si

Alüvyal Topraklar 11765 1,3 Kolüvyal Topraklar 42535 4,7 Kahverengi Orman Toprakları 651600 72 Kırmızı Kahverengi Orman

Toprakları

167425 18,5

Çıplak Kaya 31675 3,5

Toplam 905000 100

Ġnceleme alanında görülen baĢlıca toprak türleri, kahverengi orman toprakları, kırmızı kahverengi orman toprakları, kolüvyal ve alüvyal topraklar ile çıplak kayalıklardır.

Güneydoğu Torosların güneyinde yer alan inceleme alanı, jeolojik yapı özelliklerinden dolayı, eriyebilen kayaç türlerinden oluĢmaktadır. Kretase‟den Holosen dönemine kadar çeĢitli orojenik fazların etkisinde kalan inceleme alanı; kırılma ve kıvrılmalarla yapılanmıĢ, bunun yanı sıra dıĢ kuvvetlerin devreye girmesiyle daha önce oluĢan morfolojik birimler aĢınma – taĢınma ve biriktirme faaliyetleri ile bugünkü Ģeklini almıĢtır. Mardin – Midyat eĢiğinin kuzey doğusunda yer alan GercüĢ ve yakın çevresinde iklim, jeolojik yapı, bitki örtüsü ve topoğrafyaya bağlı olarak çeĢitli toprak tipleri oluĢmuĢtur (Yıldırım, 2004, s.219).

Kahverengi orman toprakları; % 72‟lik oranla araĢtırma sahasında en fazla yer kaplayan toprak çeĢididir. Genellikle dağlık, tepelik ve eğimli arazilerde, yapraklarını döken orman örtüsü altında kireçli ana materyal üzerinde geliĢmekte olan genç topraklardır (Akalan, 1965, 119). Profilleri A (B) C Ģeklinde olup horizonlar birbirlerine düzenli olarak geçiĢ yapmaktadırlar. A horizonu çok geliĢmiĢ ve çoğunlukla belirgin yapıdadır. Koyu kahverengi ve dağılgandırlar. Gözenekli yada granüler bir yapıya sahiptirler. Reaksiyonu çoğunlukla kalevi (hafif asit) bazen de nötrdür. B horizonun rengi açık kahverengi ile kırmızı arasında değiĢmektedir. Reaksiyonu A horizonundaki gibidir. Yapı granüler ve köĢeli bloklardan oluĢmaktadır. Az miktarda kil birikmesi olabilir. YağıĢlı dönemlerde kimyasal çözülmenin sonucu olarak horizonun alt kısımlarında CaCO3 birikmektedir. Çoğunlukla tarıma uygun iĢlemeli arazilerden

oluĢan bu topraklar, önemli sayılabilecek oranda meĢe ormanı ile kaplıdır (Mardin Ġli Arazi Varlığı, 1990, 5).

GercüĢ ilçesi ve yakın çevresinde bitki formasyonun tahrip edilmesi sonucunda eğim koĢullarının da elveriĢli olduğu alanlarda (Türbe tepesi, Kozlu tepesi, Eğri tepe, Kokelkarumi tepesi ve Gurt tepesi) erozyon hızla ilerlemekte ve toprak kaybı artmaktadır. Eğim oranının yüksek olduğu bu alanlarda toprağın tutunması son derece zor olmaktadır. Özellikle beĢeri faaliyetlerin olumsuz etkisi sonucu bitki formasyonlarının tahrip edilmesi ile toprak kaybı hızlanmaktadır. Ġnceleme alanında aynı materyal ve iklim koĢullarında düz ve düze yakın eğimlerde toprak profili kalınlığı eğimli yamaçlardaki toprak profili kalınlığından daha fazla bulunur. Özellikle GercüĢ antiklinali tabanındaki subsekant depresyon baĢta olmak üzere, eğimin % 5‟ in altına

Çünkü çok eğimli olan yerlerde normal koĢullar altında yüzeysel akıĢa geçen suların toprak örtüsünü süpürmesi ile çoğu kez sığ topraklar görülmektedir. Ġnceleme alanına kabaca bakıldığında doğu – batı doğrultulu kıvrımlı birimlerin birbirlerini takip ettiği görülmektedir. Bu yapılar aynı zamanda inceleme sahasının doğu ve kuzeydoğusundaki Jura tipi kıvrımlı yapının hazırlık kuĢağını oluĢturmaktadır. ArdıĢık Ģekilde sıralanan antiklinal ve senklinaller aĢınım ve birikim alanları olarak da göze çarpmaktadırlar (Yıldırım, 2004, 220-221).

GercüĢ Antiklinalinin içinin boĢaltılmasıyla oluĢan vadi tabanı ve çevresi fluviyal etkinlikler yoluyla toprak derinliği açısından uygun bir durumda yer almaktadır. AraĢtırma sahasının güneydoğu kesimleri, GercüĢ Ovası güney yamaçları, Nehir ve AĢ dereleri akarsu yatakları ile Sifir, Kozlu ve Poyraz tepeleri hariç araĢtırma sahasının büyük bölümünde kahverengi orman toprakları yer almaktadır. MeĢe formasyonu altında geliĢen bu topraklar humus yönünden zengin olup, önemli tahıl ve bağ alanları yanında az da olsa sulu tarım alanlarını (Gürbüz Deresi Havzası) oluĢturmaktadırlar. Fakat yöre halkı tarafından bitki örtüsünün tahrip edilmesi toprak örtüsünün zayıflamasına neden olmuĢtur.

Kırmızı kahverengi orman toprakları; %18,5 lik bir oranla sahada en fazla bulunan ikinci toprak türüdür. AraĢtırma sahasının güneydoğusunda Akburç, Arıca, Yamanlar, Nurlu, Yakıtlı köyleri civarında yer alan bu topraklar, bütün özellikleriyle kahverengi orman topraklarına benzemektedirler. Sadece renk yönünden bir ayrım göze çarpmaktadır.

Güneydoğu Anadolu Bölgesinin tipik toprakları olan kırmızımsı kahverengi topraklar, yarı kurak karasal iklim Ģartlarının etkili olduğu step vejetasyonu altında oluĢmuĢtur. Sıcaklığın yüksek oluĢu, demirin iyi oksitlenmesini sağladığı için topraklar kırmızı renk almaktadırlar. Bu toprakların en önemli özelliği alkalen reaksiyon göstermeleri ile alt toprak katında aĢırı bazların ve kirecin birikmesidir (Atalay, 1997, 241).

GercüĢ, Çukuryurt ve Latadike tepesinin güneyinde kalan sahanın toprak örtüsünü oluĢturan Kırmızımsı Kahverengi Topraklar çeĢitli ana maddeler üzerinde oluĢmaktadırlar. Doğal bitki örtüsü, çalılar, ot ve geniĢ yapraklı kurak formasyonların altında da geliĢmektedir. GercüĢ‟ün güneydoğusunda ve Çukuryurt civarında yayılan bu toprakların doğal drenajları iyidir.

A horizonu tipik olarak kırmızımsı kahverengi veya kırmızıdır. YumuĢak kıvamda olan bu zonun altında yer alan B horizonu daha ağır bünyeli ve oldukça yoğundur. B horizonunun altında CaCO3 birikme horizonu bulunur. Özellikle kalker ve

türevleri olan sedimantasyonların birikme zonu olan bu horizon yumuĢak ve çimentolaĢmıĢ bir durum alabilir (Yıldırım, 2004, 222)

Alüvyal ve kolüvyal topraklar sırasıyla % 1,3 ve % 4,7‟ lik bir orana sahiptirler. AraĢtırma sahasında alüvyal sahalar çok az yer kaplamaktadır. Dicle Nehri‟nin menderesler çizdiği araĢtırma sahası kuzeybatısında Eymir ve Kantar köy sınırlarında nehir kenarında rastlanmaktadır. Nehir seviyesinin düĢük olmasından dolayı kuru tarım yapılmaktadır. Son zamanlarda motopompla sulamaya da rastlamak mümkündür.

Alüvyal topraklarda olduğu gibi koluvyal topraklarda da fiziksel ve kimyasal özeliklerini yamaçtan gelen malzemenin fiziksel ve kimyasal özellikleri tayin etmektedir (Atalay, 1997, 248).

Türbe tepesi ve Kozlu tepeleri civarından kaynağını alan AĢdere ve kolları aĢınmanın ileri safhaya ulaĢması nedeniyle vadi tabanı ile vadi yamacı arasındaki eğim derecesi artmıĢ ve buna bağlı olarak da fiziksel çözülmeler, koluvyal depoları meydana getirmiĢtir (Yıldırım, 2004, 225).

AraĢtırma sahasında AĢ Dere, Nehir Deresi ve Gürbüz Deresi vadi yamaçları ile Sapanlı köyü kuzeydoğusu, Kırkat, Nurlu ve Arıca güneyindeki kıvrım yamaçlarında görülmektedir.

Çıplak kayalıklar toplam saha içerisinde % 3,5 oranına sahiptir. Özellikle Dicle Nehri kıyısına yakın Kantar köyü baĢta olmak üzere, Bağözü Arık Mezrası, Doruk Otlu Mezrası, Aydınlı Mağaralı Mezrası ile GercüĢ Ovası güney yamaçları çıplak kayalıkların görüldüğü alanlardır. Bitki örtüsünün oldukça zayıf eğimin fazla olduğu bu alanlarda toprak kaybı oldukça yüksektir. Bu nedenle bu alanlarda nüfus oldukça seyrektir.

Eski tarihlerden beri buğday, arpa, nohut, mercimek gibi baklagiller ile üzüm, ceviz, badem gibi meyveler ile önemli bir tarım merkezi konumundadır.

GercüĢ ilçesi çevresine göre özellikle üzüm yetiĢtiriciliği konusunda hakim durumdadır. Alan olarak en fazla meyvecilik, özellikle de üzüm yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Ġlçede yaklaĢık 57000 da alanda üzüm yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Badem ağaçları daha çok üzüm bağları içerisinde yetiĢtirilmektedir.

Foto 16: GercüĢ yöresi üzüm bağlarından bir görünüm (Gökçepınar Köyü)

Arazinin parçalı ve engebeli olmasından dolayı tarla tarımı ikinci sırada yer alır. Toplam 242800 da. alanda tarla tarımı yapılmaktadır. Bu alanın 6800 da.lık kısmında sulu tarım yapılırken 236000 da. alanda kuru tarım yapılmaktadır. Bunların ardından ise 6200 da. alanla sebze üretimi gelmektedir.

Tablo 35: GercüĢ Ġlçesinde Arazinin Türü Ve Kullanım ġekillerine Göre Oransal BölünüĢü (%)

Kaynak: Ġlçe Tarım Müdürlüğü Brifing Raporu,2010

Arazi Kullanım Türü Alan (da) % si

Kuru Tarım 217966 24 Sulu Tarım 20219 2,3 Bağ 57015 6,3 Bahçe 6200 0,7 Mera 570403 63 Fundalık 22333 2,4 YerleĢim Yeri 10864 1,3 Toplam 905000 100

Ekili-dikili alanlar içerisinde kapladığı alana göre ürün türleri ise sırasıyla; üzüm, buğday, mercimek ve arpadır. Sebze üretimi ise genelde dağınık ve küçük parsellerde özellikle dere yataklarında gerçekleĢtirilmektedir. BaĢta domates olmak üzere biber, patlıcan gibi sebzeler yetiĢtirilmektedir. Fakat son yıllarda yaĢanan ciddi kuraklık sebze üretimini son derece azaltmıĢ durumdadır.

GercüĢ ilçesindeki tarım topraklarının büyük bölümü sulama imkanından yoksundur. Genelde kuru tarım yapılmaktadır. Sulu tarım daha çok derelerden ve Kırkat Göleti‟ nden sağlanan su ile yapılmaktadır.

Foto 17: GercüĢ Ovası ve Kırkat Göleti

Kırkat göleti, Nehir deresinin depresyon içindeki doğu kolu olan MiĢmiĢe deresi üzerine kurulan barajla oluĢmuĢtur. Kırkat köyü yakınlarında tarımsal sulama ve taĢkın önleme amaçlı olarak, yapımına 1979 yılında baĢlanmıĢ ve 1985 yılında tamamlanarak 1986-1987 sulama sezonunda hizmete girmiĢtir. Bent tipi toprak dolgu biçiminde

m‟dir. Gölet bendinin geniĢliği 7 m, uzunluğu ise 540 m‟ dir (Foto 17).

Kırkat göletinin toplam su hacmi 3 155 210 m³, net sulama sahası ise 348 hektar‟dır. Geçim kaynağı tarım olan yörenin, yer altı suları bakımından fakir ve yaz aylarının yağıĢsız-kurak olduğu düĢünülürse bu sulama göletinin çevre köyler için, önemi daha iyi anlaĢılacaktır. GercüĢ antiklinali boĢaltılmıĢ tabanındaki arazilerde tarımsal faaliyetlerin biçimi sulama göleti tamamlandıktan sonra değiĢmiĢtir. Göletinin faaliyete geçmesinden sonra, Kırkat ve Yüceköy köyleri ile Öteyaka ve Konak mezralarında sulu tarım yapılmaya baĢlanmıĢ bu da yörede ekonomik canlanmaya olanak tanımıĢtır. Gölet yapılmadan önce, bu köylerde sadece tahıl tarımı (arpa ve buğday) yapılıyorken, göletin tamamlanmasından sonra baĢta fasulye olmak üzere baklagiller tarımı baĢlamıĢtır. Bu ürünler sadece kendi ihtiyaçları için kullanılmamakta, Batman ve Mardin‟de satılmakta ve yöre ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır.

AraĢtırma alanımızda tarımsal üretimi desteklemek üzere hem suni hem de organik gübre kullanılmaktadır. Ürüne göre değiĢmekle birlikte bir dekar arazide ortalama 8 kg ile 15 kg arasında gübre kullanılmaktadır. Ülkemizde 1000 ha alana 36,5 traktör düĢerken (TÜĠK; 2002) ilçemizde bu rakam 11 dır.

Tablo 36: GercüĢ Ġlçesinde Tarımsal Arazinin Oransal BölünüĢü

Tarım Alanı Alan (da) % si

Kuru Tarım 217966 72,3

Sulu Tarım 20219 6,7

Bağ 57015 18,9

Bahçe 6200 2,1

Arazi mülkiyet durumu açısından, arazide yaptığımız anket çalıĢmasına göre GercüĢ ilçe merkezi ile Kayapınar beldesi hariç tutulacak olursa, ailelerin % 90 ı arazi sahibidir. Bu ailelerin % 94‟ ü 50 da. ın altında mülkiyete sahip iken 100 da. ın üzerinde arazi sahibi olanların oranı ise yaklaĢık % 2 kadardır.

Tablo 37: GercüĢ Ġlçesinde Tarımsal Arazilerin ĠĢletme Büyüklükleri (1980) ĠĢl. Büyüklüğü (da) Parça Sayısı Oranı % Alanı (da) Oranı % Aile Sayısı Oranı % Ort. Parsel Büyüklüğü (da) 0-25 21235 80,6 192896 64 3937 87 2,5 26-50 3518 13,3 57869 19,2 429 9,5 4,5 51-100 1225 4,7 29537 9,8 124 2,8 6,5 101-200 285 1 12056 4 22 0,6 11 201-500 43 0,15 5425 1,8 4 0,08 33 501-1000 70 0,25 3617 1,2 1 0,02 14 Toplam 26344 100 301400 100 4517 100 3

Tarımsal faaliyetleri etkileyen en önemli faktör arazi verimlilik sınıflandırılmasına göre arazinin bölünüĢüdür. Bu tasnife göre arazi sekiz sınıfa ayrılmıĢtır. Bu ayrımda morfolojik özellikler, kayaların durumu, toprak yapısı, eğim değerleri, drenaj Ģartları ve su kaynakları kriter olarak alınmıĢtır. (Tunçdilek, 1986, 2).

Bu sınıflandırmada ilk dört grup tarımsal üretim için elveriĢli olarak kabul edilirken, son dört gruptaki araziler tarımsal kullanımın dıĢında kalmaktadır.

Tablo 38:GercüĢ Ġlçesinde Arazinin Kabiliyet Sınıflarına Göre Oransal BölünüĢü Kabiliyet Sınıfı Alan (da) % si I.Sınıf 9050 1 II.Sınıf 66065 7,3 III.Sınıf 75115 8,3 IV.Sınıf 31675 3,5 VI.Sınıf 170140 18,8 VII.Sınıf 501370 55,4 VIII.Sınıf 51585 5,7 Toplam 905000 100

Bu tasnife göre GercüĢ ilçesi arazilerinin % 20‟ si çeĢitli derecelerde tarıma uygun arazilerden oluĢmaktadır.

Arazi kabiliyet Haritası ile genel arazi kullanım haritasına baktığımızda genel olarak aĢağıdaki hususlar göze çarpmaktadır.

- 1. Sınıf araziler yok denecek kadar olup sadece Eymir köyü Dicle Nehri kıyısında bulunmaktadır.

- 2.sınıf arazilerin bulunduğu ilçenin doğusundaki Hisar Beldesi çevresi, GercüĢ ilçe merkezi kuzeyi ve batısındaki Vergili Havzası kesimlerinde tahıl tarımı yapılmakta iken, Yayladüzü vadisi ile AĢ Deresi vadilerinde sulu bahçe tarımı yapılmaktadır.

- 3.sınıf arazilerin neredeyse tamamı üzüm bağlarının bulunduğu yerlere karĢılık gelmektedir. Yalnızca Gürbüz Deresi vadisinde sulu bahçe tarımı yapılmaktadır.

- 4.sınıf araziler ise GercüĢ Ovası kuzeyinde kuru tarım alanına, Sapanlı köyü kuzeydoğusunda bağ alanına, Kantar köyü çevresinde ise sulu tarım alanına karĢılık gelmektedir.

- AraĢtırma sahasında 5. Sınıf arazi bulunmamaktadır.

- 6. Sınıf araziler ilçe güneyindeki ardıĢık antiklinallerde mera alanlarına karĢılık gelirken, ilçenin orta ve doğusunda parçalar halinde dağılmıĢ kesimlerinde ise bağ alanlarına denk gelmektedir.

- Ġlçe genelinde 7. Sınıf arazilerin fazla yer kapladığını, buraların mera ve meĢeliklere karĢılık geldiğini görmekteyiz. (Harita 20, Tablo 38, ġekil 25)

I.Sınıf araziler, alanımızda 9050 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 1‟ ine karĢılık gelir. En küçük paya sahip olan I. sınıf araziler, Eymir ve Kantar köyleri sınırları içerisinde Dicle Nehri‟nin meydana getirdiği menderes düzlüklerindeki alüvyal alanlarda yer almakta ve buralarda sulu tarım yapılmaktadır. (Harita:20)

II. Sınıf araziler alanımızda 66065 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 7,3 üne karĢılık gelmektedir. AraĢtırma sahasında GercüĢ Ovası doğu kesimi, Vergili Havzası, Kayapınar ve Arıca güneyi senklinalleri, AĢ Deresi ve Yayladüzü Vadisi olmak üzere baĢlıca 5 kesiminde yer almaktadırlar. Kahverengi orman topraklarıyla kaplı bu alanlarda Yayladüzü ve AĢ deresi vadilerinde sulu tarım yapılırken (sebze ve ceviz üretimi), diğer kesimlerde kuru tahıl tarımı yapılmaktadır.

III. Sınıf araziler alanımızda 75115 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 8,3 üne karĢılık gelmektedir. GercüĢ Ovasının batı ve doğu uçlarından gelip Hisar Beldesi Ekinli mezrasında birleĢen Nehir Deresi kolları çevresi, Gürbüz ve Derdil Dereleri vadileri ile Kırkat ve Yenice köyleri güneyindeki senklinallerde toplanmaktadırlar. Dere kenarlarında sebze yetiĢtiriciliği yapılırken, Kırkat ve Yenice güneyindeki kıvrımlı arazilerde üzüm yetiĢtiriciliği ve tahıl tarımı yapılmaktadır.

IV. Sınıf araziler alanımızda 31675 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 3,5 ine karĢılık gelmektedir. Kantar, Eymir, Sapanlı ve Yüceköy köyleri civarında az da olsa bulunan bu arazilerde çeĢitli tarımsal faaliyetler yapılmaktadır.

Kantar ve Eymir civarında sulu tarım yapılırken, Sapanlı civarında üzüm, Yüceköy‟de ise tahıl tarımı yapılmaktadır.

VI. Sınıf araziler alanımızda 170140 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 18,8 ine karĢılık gelmektedir. 7. Sınıf arazilerden sonra en fazla bu arazi çeĢidine rastlamaktayız. Ġlçenin batı ve güneyindeki antiklinallerde mera ve düĢük yoğunluklu meĢe alanlarına karĢılık gelirken, Ġlçenin orta ve doğu kesimlerine dağınık olarak dağılmıĢ küçük parçalarda ise üzüm yetiĢtiriciliği yapılmaktadır.

VII. Sınıf araziler alanımızda 501370 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 55,4 üne karĢılık gelmektedir. Havzadaki temel topografik ünitelerden KarakaĢ dağı, Kozlu Tepesi, Sifir Tepesi ve ilçenin kuzeybatı kesiminde yer alan engebeli arazinin çok büyük bir kısmı bu araziden oluĢmaktadır (ġekil 28). Bu araziler çok fazla özen gösterilmek kaydıyla çayır veya orman olarak kullanılabilecek araziler olarak belirtilmektedir. Ancak bu araziler Vergili, Yaktlı, Gökçe, Doruk köyleri baĢta olmak üzere diğer köylerde de arazinin bir bölümü üzüm ve tahıl yetiĢtiriciliği yapılarak değerlendirilmekte, III. ve IV. sınıf arazi gibi kullanılmaktadır.

VIII. Sınıf araziler alanımızda 51585 da lık alan kaplamaktadırlar. Bu alan toplam alanın % 5,7 sine karĢılık gelmektedir. Buralar çıplak kayalıklar olup herhangi tarım faaliyetinin yapılamadığı alanlardır. AraĢtırma sahasında bitki örtüsünün tahrip edildiği, eğimin fazla olduğu ve erozyonun kuvvetli olduğu özellikle yükseltilerin üst kesimlerinde karĢılaĢılmaktadır. GercüĢ Ovası güneyi yamaçları, Kesiksu köyü kuzeyi, Poyraz Tepesi ile Eymir ve Kantar köyleri Dicle Nehri kıyılarında yer kaplarlar.