Kütüb-i Sittede ve Sünen’lerdeki Mu’dal Hadislerle İlgili Genel

Bütün bu örneklerde, kütüb-i sitte ve Sünen müelliflerinin mu’dal hadisleri eserlerine aldıklarını ancak bu hadisleri bab başlıkları altında veya mütâbeat ve şevahid olarak kullandıkları ya da istînâs kabilinden zikrettikleri görülmektedir. Zira özellikle Tirmizî Sünen’inde zaman zaman bu hadislerin senedlerinin durumlarına ilgili açık ve net ifadelerle işaret etmektedir.

Meselâ: Tirmizî, Sünen’inde tahrîc etmiş olduğu yukarıdaki bir hadis940 hakkında; seneddeki râvîlerden olan Zührî’nin bu hadisi Ebû Seleme’den işitmediğini

937 _{İbn Mâce, Sünen, V, 83-84, Fiten, 1, hadis no: 3930.}

938 _{Ahmed b. Hanbel, Müsned, , XXXIII, 162-163, hadis no: 19937.} 939 _{İbn Mâce, Sünen, V, 84, Fiten, 1, hadis no: 3930.}

156 ve ikisi arasında düşen iki râvî (Süleymân b. Erkam ve Yahyâ b. Ebî Kesîr) olduğunu zikretmektedir.941

Ebû Dâvûd ise, Sünen’inde tahrîc etmiş olduğu bir hadisinmu’dal olduğunu açıkça ifade etmektedir.942

941 _{Tirmizî, Sünen, IV, 103.}

157

SONUÇ

Hadis dirayet ilminde hadisin metin ve senedinin kabul veya reddinin tesbiti ve ilim dünyasına arzı, temel gaye olarak kabul edilmiştir. Hadisin metninin kabul edilip delil olarak gösterilmesi, hadisi rivayet eden râvîlerin adâlet ve zabt sahibi olmalarına, hadis senedinin herhangi bir yerinde kopukluğun olmamasına, hadiste herhangi bir şüzûz veya illet bulunmamasına bağlıdır.

Tarihî süreç içerisinde hadislerin senedleri ve metinleri üzerinde yapılan derin incelemeler sonunda senedinin kesintili olup olmaması bakımından hadisler muttasıl ve munkatı’ şeklinde iki ana çerçevede değerlendirilmiştir.

Bu konuda farklı hadis çeşitleri için farklı hadis ıstılahları ortaya konulmuş, hadis usûlü ve ıstılahları kaynaklarında bu ıstılahların tarifleri ve örnekleri verilmiştir. Ancak onlarca ıstılahın bir eserde verilmesi sebebiyle her ıstılahın ayrı ayrı derinliğine incelenmesi mümkün olmamıştır.

Muhaddislerin ittifâkı ile zayıf hadis çeşitleri arasında yer alan ve senedin herhangi bir yerinde peş peşe olmak şartıyla iki veya ikiden fazla râvînin düştüğü hadis olarak tarif edilen, "Mu'dal Hadis" konusunun kadîm ve muâsır hadis usûlü eserlerinde ayrıntılı bir şekilde ele alınmadığı görülmektedir.

Özellikle hadis alanında ciddî ve ilmî değeri yüksek akademik çalışmaların yapıldığı bu son yıllarda “Mu’dal Hadis” ile ilgili müstakil çalışmaların son derece az olması dikkate alınarak bu konunun çok yönlü ve derinlemesine araştırılması hedeflenmiştir. Hadis Istılahları konusunda yapılan ve yapılacak akademik çalışmaların tamamı, Hadis Istılahları Ansiklopedisi projesinin alt yapısını teşkil edecektir.

Hadis usûlünde mu'dal hadis konusunun ele alındığı bu çalışmada ele edilen bazı sonuçlar şöyle zikredilebilir:

Mu’dal hadis hakkında (_{لضعم) mu’dal lafzının yanı sıra aynı kökten gelen}

(لضعأ, ليضاعم, تلَضعم, ةلضعم ( gibi farklı kelimelerin kullanıldığı görülmüştür. İbn Hibbân

158 Tespitlerimize göre; mu’dal hadis teriminin ilk defa hicrî 234 de kullanıldığı görülmektedir. Mu’dal hadis terimini ilk kullanan âlim İmam Buhârî’nin üstadı Ali b. Medînî’dir.

Mu’dal hadisin ilk tarifi ise müteahhirûn hadis âlimlerinden İbnü’l-Kattân el- Mağribî tarafından yapılmıştır. Mu’dal hadis teriminin günümüz âlimler tarafından kabul edilen en yaygın tarifi, Zeynüddin el-Irâkî’nin yapmış olduğu “senedin herhangi bir yerinde peş peşe olmak şartıyla iki veya ikiden fazla râvînin düştüğü hadis” şeklindeki tariftir.

Mu’dal hadis terimi, sadece senedin herhangi bir yerinde peş peşe olmak şartıyla iki veya ikiden fazla râvînin düştüğü hadis anlamında kullanılmamış; bu terim bazı âlimler tarafından münker, bâtıl, muvzû, metrûk, mürsel, mürsel-i hafi, ğarîb,şâz ve teferrüdü’r-râvî gibi manalarda da kullanılmıştır.

Mütekaddimûn ve müteahhirûn döneminde mu’dal hadisin tarifini yapan âlimler olmasına rağmen hadis âlimlerinin bir kısmının mu’dal hadisin tarifini yapmadığı ve bazı âlimlerin ise mu’dal hadis terimini bilinen meşhur anlamından farklı anlamda kullandığı görülmektedir.

Yaptığımız araştırma ve incelemeler sonucu mu’dal hadisin üç çeşidi (başında, ortasında veya sonunda iki veya ikiden fazla râvîninin düştüğü hadis) var olduğu söyleminin yanlış olduğu kanısına varılmış ve mu’dal hadisin sekiz çeşit olduğu tespit edilmiştir.

Mu’dal hadis çeşitlerini zikreden âlimlerin her çeşide örnek vermedikleri görülmüş, örnekleri zikredilmeyen mu’dal hadis çeşitleri bu çalışmada örnekleriyle beraber zikredilmiştir.

Mud’al teriminin başka hadis terimleriyle benzer yönleri olduğu görülmüş ve tezimizde bu terimle diğer hadis terimleri arasındaki ince farklar ortaya konulmuştur.

Bazı âlimlerin İmam Mâlik’in “Belaganî” ifadesiyle senedsiz rivayet ettiği hadisleri mu’dal hadis olarak kabul ettikleri, bazı âlimlerin ise bu çeşit rivayetleri senedinde müphem râvî bulunan muttasıl hadis olarak kabul ettikleri görülmüştür.

159 Saîd b. Mansûr’un Sünen’inde sadece on mu’dal hadise rastlanmıştır. Bazı hadis usûlü müelliflerinin eserlerinde943 Saîd b. Mansûr’un Sünen’i hakkında söylemiş olduğu; “Mu’dal munkatı ve Mürsel hadislerin (bolca bulunduğu) kaynaklar, Said b.

Mansûr’un Sünen’i ve İbn Ebi’d-Dünya’nın eserleridir,” şeklindeki tespitin gerçeği

yansıtmadığı görülmüştür. Ya da bu sözü söyleyen âlimler, Saîd b. Mansûr’un

Sünen’inin kâmil nüshasına muttali olmuş ve bu ifadeyi bu sebeple kullanmış

olabilirler.

Târîh, tabakat, terâcim, ensâb, cerh ve ta’dîl, künâ, sikât, duafâ’, metrûkîn, mevżûʿât ve ricâl eserleri incelendiğinde bu eserlerde hadisleri mu’dal diye tavsif edilen râvîlerin sayısının beklenenden çok olduğu görülmüştür. Hadisleri mu’dal diye tavsif edilen râvîlerin çoğunlukla, zayıf râvîler olduğu görülmüştür.

Kütüb-ü Sitte’de ve Said b. Mansur’un Sünen’inde bulunan mu’dal hadisler

istiksâ (tümevarım) metoduyla tek tek tespit edilmiş, yapılan tespitler sonucu Ebû Dâvûd’un Sünen’inde on sekiz, Tirmizî’nin Sünen adlı eserinde dört, Nesâî’nin

Sünen’inde on beş, İbn Mâce’nin Sünen’inde dokuz mu’dal hadise rastlanmıştır.

Müslim’in Sahîh’inde ise mu’dal hadise rastlanmamıştır. Buhârî’nin Sahîh’inde bulunan mu’dal hadislerin birçoğunun bâb başlıklarında, ya da mütâbeât ve şevâhid olarak zikredildiği görülmüştür.

Sahîh-i Buhârî’de bulanan mu’dal hadislerin çoğunun senedin başında

meydana gelen iki veya ikiden fazla râvî düşmesinden kaynaklandığı, bu çeşit hadislerin aynı zamanda “muallak” olarak adlandırıldığı ve bu konuda özel değerlendirmeler yapıldığı bilinmektedir. Muallak hadislerin Buhârî tarafından istînas (sözgelimi yardımcı delil) kabilinden bilerek zikredildiği, bunlar arasında malum sîga ile nakledilenlerin makbul olduğu ve başka senedlerinin muttasıl olduğu ispat edilmiştir.

Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce ve Saîd b. Mansûr’un Sünen’lerinde bulanan mu’dal hadislerin çoğunun senedin başında iki veya ikiden fazla râvînin

160 düşmesinden kaynaklandığı görülmüştür. Bu çeşit hadislerin de mütâbeât ve şevâhid ile takviye edildiği, zayıf rivayetle yetinilmediği görülmüştür.

Her hadis ıstılahının derinliğine incelenmesi sonucunda; hadis âlimlerinin bu ilme dikkat ve itina, ihtiyat ve teenni ile gönülden hizmet ettikleri; ön kabul ve ön yargı ile hareket etmedikleri; ilmî ve mantıkî ölçülerle doğruyu yanlıştan, makbulü merdûddan, sahihi zayıftan ayırarak gelecek nesillere berrak bir miras bıraktıkları bir kez daha müşahede edilmiştir.

Bu mütevazı çalışma sonunda; tarih boyunca Kur’an ve Sünnete bağlılığı şiar edinen ilim erbabını rahmet, minnet ve takdir ile yâd eder; Rabbimden ilim, irfan ve hikmet yolunda muvaffakıyet niyaz ederim.

161

KAYNAKÇA

Abdullah b. Yusuf el-Cudey’, Tahrîru ulûmi’l-hadis, Müessesetu’r-Reyhan, Beyrut, 1423/2003.

Abdullah Şaban, et-Ta’sîlü’ş-şer’î li-kavâidi’l-muhaddisîn, Daru’s-Selâm, Kahire, 2.bs., 1429/2008.

Abdülkerîm b. Abdullah el-Hudayr, el-Hadîsü’z-zaʿîf ve hükmü’l-ihticâc bih, Daru’l-Menhec, Riyad, 1.bs., 1425/2004.

Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el- Himyerî, (ö.211/826-27), el-Musannef, thk. Merkezü’l-buhûs ve tikaniyyeti’l-malûmât, Daru’t-Ta’sîl, Kahire, 1436/2015.

Âdil Ebû Bekir Abdulazîz, el-Kavlü’l-latif fi’l-hadisi’d-daîf, Daru’l-Kütübi’l- Mısriyye, Kahire, 1433/2012.

Âdil Nüveyhid, Mu’cemü’l-müfessîrîn min sadri’l-İslâm hatte’l-asri’l-hâdır, Müessesetü Nüveyhid es-Sekâfiyye, Lübnan, 2.bs., 1409/1988.

Ahmed b. Hanbel, (ö.241/855), Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî (ö.241/855), el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnâût, vd, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1.bs., 1416/1995.

_______________________, Kitâbü’l-ʿilel ve maʿrifeti’r-ricâl, thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs, Daru’l-Hanî, Riyad, 2.bs., 1422/2001. _______________________, Hadis Usûlü, MÜİF Vakfı Yayınları, İstanbul,

34.bs., 1438/2017.

Alâî, Ebû Saîd Salâhuddin Halîl b. Keykeldî, (ö.761/1359), Câmiʿu’t-tahsîl li

-ahkâmi’l-merâsîl, thk. Hamdi Abdülmecîd es-Selefî, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut,

2.bs., 1407/1981.

Ali b. Ca’d, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Ca‘d el-Cevherî, (ö.230/844), el-Müsned, thk. Abdulmehdî b. Abdulkâdir b. Abdulhâdî, Mektebetü’l-Felâh, Kuveyt, 1.bs., 1405/ 1985.

Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddin Ali b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî, (ö.1014/1605), Şerhu şerhi Nuhbeti’l-fiker, thk. Muhammed Nizâr Temîm ve Heysem Nizâr Temîm, Daru’l-Erkam, Beyrut, 1415/1994.

162 Amr Abdü’l-Mün’ım Selim, Teysîr diraseti’l-esanîd li’l-mubtedıîn, Daru İbn

Affân, 4.bs., 1437/2016.

Attâr, Ebü’l-Hüseyn Reşîdüddin Yahyâ b. Ali b. Abdillāh el-Kureşî el-Ümevî en-Nablusî, (ö.662/1264), Ġurerü’l-fevâʾidi’l-mecmûʿa fî beyâni mâ

vakaʿa fî Sahîhi Müslim mine’l-esânîdi’l-maktûʿa, thk. Sa’d b.

Abdullah Âlü Humeyyid, Mektebetü’l-Maârif, Riyad, 1422/2001.

Avnî, Şerîf Hâtim b. Ârif, el-Mürselü’l-hafî ve ʿalâkatühû bi’t-tedlîs, Daru’l- Hicra, Riyad, 1418/1997.

Aydınlı, Abdullah, “Muallak”, DİA, İstanbul, 1426/2005. _______________, “Muttasıl”, DİA, İstanbul, 1427/2006.

Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el- Aynî, (ö.855/1451), Şerhü Süneni Ebî Dâvûd, thk. Ebû Münzir Hâlid b. İbrâhîm el-Mısrî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1.bs., 1420/1999.

Aynî, Zeynüddin Ebû Muhammed Abdirrahim b. Ebî Bekir el-Aynî, (ö.893/1488), Şerhu Elfiyyeti’l-Irâkî fî ulûmi’l-hadîs, thk. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim Âli Numân, Merkezü’n-Numân li’l-Buhûs ved- Dirâsât, Yemen, 1.bs., 1432/2011.

Begavî, Ebû Muhammed Muhyi’s-Sünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-Begavî, (ö.516/1122), Şerhu’s-sünne, thk. Şuayb el-Arnaût ve Züheyr eş-Şâvîş, Mektebü’l-İslamiyye, Beyrut, 2.bs., 1403/1983. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali el-Beyhakî, (ö.458/1066), el-

Câmi‘u li-şu‘abi’l-imân, thk. Muhtâr Ahmed en-Nedvî, Mektebetü’r-

Rüşd, Riyad, 1.bs., 1423/2003.

_______________________, el-Esmâ’ ve’s-sıfât, thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî, Mektebetü’s-Sevâdî, Cidde, 1412/1991.

_______________________, el-Hilâfiyyât beyne’ş-Şâfi‘î ve Ebî Hanîfe, ed. Mahmûd b. Abdilfettâh Ebû Şezâ’l-Nehhâl, Ravza, Kahire, 1.bs., 1436/2015.

_______________________, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Daru’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 3.bs., 1423/2003.

_______________________, es-Sünenü’s-sağîr, thk. Abdulmutî Emin Kal‘acî, Dâru’l-Vefâ li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Mansura(Mısır), 1.bs., 1410/1989.

163 Bikaî, Burhanüddin İbrahim b. Ömer,(ö.885/1480), en-Nüketü’l-vefiyye bi-mâ

fi şerhi’l Elfiyye, thk. Mahir Yasin el- Fahl, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad,

1.bs., 1428/2007.

Bikâî, Ali Nâyıf, el-Menhecü’l-hadîs fî teshîli ulûmi’l-hadîs, Daru’l-Beşairi’l- İslamiyye, Beyrut, 3.bs., 1434/2013.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî, (ö.256/870), el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Mustafa Dîb Buğâ, Daru İbn Kesîr, Dimaşk, 1414/1993.

_______________________, et-Târîhu’l-kebîr, nşr. Dâiratü’l-Maârifi’l- Osmâniyye, Haydarabad, t.y.

_______________________, et-Târîhu’s-sagîr, thk. Mahmûd İbrâhîm Zêyd, Daru’l-Marife, Beyrut, 1.bs., 1986/1406.

_______________________, el-Edebü’l-müfred, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut, 3.bs., 1409/1989.

Bulkînî, Ebû Hafs Sirâcüddin Ömer b. Raslân b. Nasîr b. Sâlih el-Kinânî, (ö. 805/1403), Mukaddimetü İbni’s-Salâh ve Mehâsinü’l-Istılâh, thk. Âişe Abdurrahman, Daru’l-Maârif, Kahire, 1409/1989.

Bûsîrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Bûsîrî, (ö.840/1436), İthâfü’l-hıyerati’l-mehere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l- ʿaşere, thk. Ebî Abdirrahmân vd., Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1.bs.,

1419/1998.

Cezairî, Tahir b. Salih b. Ahmed, (ö.1338/1920), Tevcîhu'n-nazar ilâ usûli'l-

eser, thk. Abdülfettah Ebu Gudde, Daru’s-Selam, Kahire, 2.bs.,

1430/2009.

Cûzcânî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kûb b. İshâk es-Sa‘dî el-Cûzcânî, (ö.259/873),

Ahvâlü’r-ricâl, thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Müessesetur-Risâle,

Beyrut, 1403/1993.

Cûzekânî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. İbrâhîm b. Hüseyn el-Hemedânî el-Cûzekânî, (ö.543/1148), el-Ehâdîsü’l-ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr, nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Firyevâî, Daru’s- Sumay’î, Riyad, 1422/2002.

164 Coşkun, Cüneyt, Hadis Rivayetinde Tedlîs ve Çeşitleri, (Basılmamış Yüksek

Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul, 1427/2006.

Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân ed-Dânî, (ö.444/1053), Cüz fi ulûmi'l-

hadis fî beyâni’l-muttasil ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-munkatı’, thk.

Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Selmân, ed-Darü'l-Eseriyye, Ammân, 2.bs., 1427/2006.

Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî, (ö. 385/995), es-

Sünen, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Muavvad,

Daru’l-Marife, Beyrut, 1.bs., 1422/2001.

Dihlevî, Ebü’l-Mecd Abdülhak b. Seyfiddin b. Sa‘dillâh ed-Dihlevî, (ö.1052/1642), Mukaddime fî usûli’l-hadîs, thk. Selmân Muhammed Tahir el-Hüseynî en-Nedvî, Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut, 1.bs., 1406/1986.

Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammâd el-Verrâk ed-Dûlâbî, (ö.310/923), el-Künâ ve’l-esmâʾ, thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed el- Firyabî, Daru İbn Hazm, Beyrut, 1421/2000.

Ebnâsî, Burhaneddin İbrahim b. Musa b. Eyyub, (ö.802/1400), eş-Şeze’l-fevvâh

min Ulûmi’l-Hadis li’bni’s-Salah, thk. Salah Fethî Hilal, Mektebetü’r-

Rüşd, Riyad, 1419/1998.

Ebû Avâne, Ebû Avâne Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî, (ö.316/929),

el-Müsned, thk. Eymen b. Ârif ed-Dimaşkî, Daru’l-Marife, 1.bs., Beyrut,

1419/1998.

Ebû Bekr Esrem, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hânî el-Esrem et-Tâî, (ö.261/874-75 ), Nâsihu’l-hadîs ve mensûhuh, thk. Abdullah b. Hamdi el- Mensûr, y.e.y., y.y.y., 1419/1999.

Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, (ö. 275/889), es-

Sünen, thk. Şuayb el-Arnâût ve Muhammed Kâmil Karaballî, Daru’r-

Risâleti’l-Âlemiyye, Beyrut, 1.bs., 1430/2009.

______________________, el-Merâsîl, thk. Şuayb el-Arnâût, Müessesetü’r- Risâle, Beyrut, 1408/1988.

Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed, (ö.1403/1983), el-Vasît fî ulûmi ve

165 Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî,

(ö.430/1038), ed-Duʿafâ, thk. Fârûk Hamâde, Daru’l-Kalem, Dimaşk, 1.bs., 1431/2010.

Ebû Ya‘lâ, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî, (ö.307/919), el-Müsned, thk. Merkezü’l-buhûs ve tikaniyyeti’l-malûmât, Daru’t-Ta’sîl, Kahire, 1.bs., 1438/2017.

Ebû Zür‘a, Abdurrahmân b. Amr b. Abdullâh ed-Dimaşkî, (ö.281/894), et-

Târîh, thk. Halil Mansur, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1.bs.,

1417/1996.

______________________, Kitâbu’l-müdellisîn, thk. Refet Fevzî Abdülmuttalib, Nâfiz Hüseyin Hammâd, Daru’l Vefâ, Mansûra, 1.bs., 1415/1995.

Efendioğlu, Mehmet, “Mu‘dal”, DİA, İstanbul, 1426/2005. _________________, “Münkatı‘”, DİA, İstanbul, 1427/2006. Erul, Bünyamin, “Tedlîs”, DİA, İstanbul, 1432/2011.

Gannam, Kasım Muhammed, el-Hadisü’l-mu’dal, dirase nazariyye tatbîkıyye”, Mecelletü’ş-Şeria ve’l-İktisad, Emir Abdülkadir İslâmî İlimler Üniversitesi, Kasantina, Cezayir, Haziran 2015, c.IV sayı: 7 ss.47-83. https://www.asjp.cerist.dz/en/article/26948

Gumarî, Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. es- Sıddîk (ö.1379/1960), el-Müdâvî li-ʿileli’l-Câmiʿi’s-saġîr ve şerhi’l-

Münâvî, Daru’l- Kütübî’l-Misriyye, Mısır, 1.bs., 1416/1996.

Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en- Nîsâbûrî, (ö.405/1014), el-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Daru’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1410/1990.

______________________, Maʿrifetü ʿulûmi’l-hadîs, thk. Ahmed b. Fâris es- Sellûm, Daru İbn Hazm, Beyrut, 1.bs., 1424/2003.

Hamdi b. İbrâhîm Osman, el-Muharrar fî mustalahi’l-hadis, Daru’l-Eseriyye, Ürdün, 1.bs., 1429/2008.

Hammâd b. Muhammed el-Ensârî, İthâfü zevi’r-rusûh bi-men rumiye bi’t-

166 Hassa bt. Abdülazîz es-Sagîr, el-Hadîsü’l-mürsel beyne’l-kabûl ve’r-red,

Daru İbn Hazm, Beyrut, 1.bs., 1420/2000.

Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Bağdâdî, (ö.463/1071), Târîhu

medineti’s-selâm, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Daru’l-Garbi’l-İslamî,

Beyrut, 1.bs., 1422/2001.

___________________________, Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye, thk. Ebu İshak İbrahim b. Mustafa ed- Dimyâtî, Daru’l Hüda, Kahire, 1.bs., 1423/2003. ___________________________, Telhîsü’l-müteşâbih fi’r-resm ve himâyetü

mâ eşkele minhü ʿan bevâdiri’t-tashîf ve’l-vehm, thk. Sükeyna eş-

Şihâbi, Talâs, Dimaşk, 1405/1985.

Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleymân el-Heysemî, (ö. 807/1405), Buġyetü’r-râʾid fî tahkīki Mecmaʿi’z-zevâʾid ve

menbaʿu’l-fevâʾid, thk. Abdullah Muhammed Dervîş, Daru’l- Fikr,

Beyrut, 1414/1994.

Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddin Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân el-Irâkî, (ö. 806/1404), et-Takyîd ve’l-îzâh şerhu Mukaddimeti’bni’s-Salâh, thk. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Daru’l-Hadîs, Beyrut, 2.bs., 1405/1984.

____________________, Tabsıra ve’t-tezkire, thk. Abullatif el-Hümeym, Mahir Yasin el- Fahl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1.bs., 1423/2002. ____________________, el-Muġnî ʿan hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî tahrîci mâ

fi’l-İhyâ mine’l-ahbâr, thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdilmaksûd,

Mektebetü’t-Taberiyye, Riyad, 1.bs., 1415/1995.

Itr, Nureddin, Menhecü’n-nakd fi ulûmi’l-hadis, Daru’l- Fikr, Dimaşk, 2.bs., 1399/1979.

İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddin Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî, (ö.463/1071), Temhîd li-mâ fi’l-Muvattaʾmine’l-

meʿânî ve’l-esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Hulvî, vd., Vezâratu’l-

Evkâf, Fas, 1387/1967.

İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî, (ö. 365/976), el-

Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali

167 İbn Ammâr, Şemsüddin b. Ammâr el-Mâlikî, (ö.844/1441), Miftahu’s-saîdiyye

fî şerhi Elfiyyeti’l-Hadisiyye, thk. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim en-

Nu’mân, Merkezü’n-Nu’mân, San’a, 1.bs., 1435/2013.

İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Nûruddin Ali b. Muhammed b. Ali el-Kinânî ed- Dimaşkî, (ö.963/1556), Tenzîhü’ş-şerîa ti’l-merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-

şenîʿati’l-mevżûʿa, thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf ve Abdullah

Muhammed es-Sıddîk, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2.bs., 1401/1981. İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-

Dimaşkî eş-Şâfiî, (ö.571/1176), Târîhu Dimaşk, thk. Muhibbüddin Ebi. Saîd Ömer b. Ğarâme el-Amrâvî, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1415/1995.

İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Bedrüddin Muhammed b. İbrâhîm b. Sa‘dillâh b. Cemâa el-Kinânî el-Hamevî, (ö.733/1333), el-Menhelü’r-revî fî

ʿulûmi’l-hadîsi’n-nebevî, thk. Muhyiddin Abdurrahmân Ramazân,

Daru’l-Fikr, Dimaşk, 1406/1985.

İbn Dakīkı’l-‘îd, Ebü’l-Feth Takıyyüddin Muhammed b. Ali b. Vehb el-Kuşeyrî el-Kûsî, (ö.702/1302), el-İktirâh fî beyâni’l-ıstılâh ve mâ udîfe ilâ zâlike

mine’l-ehâdîsi’l-maʿdûde mine’s-sıhâh, thk. Kahtân Abdurrahman ed-

Dûrî, Daru’l-Ulûm, Ürdün, 1.bs., 1427/2007.

İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, (ö.327/938), el-Merâsîl, thk. Şükrullah b. Nimetullah Kôcânî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 2.bs., 1418/1998.

______________________, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, nşr. Dâiratü’l-Maârifi’l- Osmâniyye, Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1.bs., 1371/1952. ______________________, el-İlel, thk. Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî, vd,

Mektebetü’l-Melik Fehd, Riyad, 1.bs, 1437/2006.

İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî(ö.235/849), el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Daru’t-Tâc, Beyrut, 1.bs., 1409/1989.

İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd el-Kureşî el- Bağdâdî, (ö.281/894), Sıfatü’n-nâr, thk. Muhammed Hayr Ramzân Yûsuf, Daru İbn Hazm, Beyrut, 1.bs., 1417/1997.

168 ____________________, Mekârimü’l-ahlâk, thk. Mecdî es-Seyyid İbrâhîm,

Mektebetü’l-Kur’ân, Kahire, t.y.

____________________, Kitâbü’l-menâmât, thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut, 1413/1993.

____________________, Zemmü’d-dünyâ, thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut, 1.bs., 1414/1993.

____________________, Kitâbü’z-zühd, nşr. Daru İbn Kesîr, Dimaşk, 1.bs., 1420/1999.

____________________, Kitâbü’s-samt ve âdâbü’l-lisân, thk. Ebû İshâk Huveynî, Daru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut, 1.bs., 1410/1990.

____________________, el-ʿUkûbât, thk. Muhammed Hayr Ramzân Yûsuf, Daru İbn Hazm, Beyrut, 1.bs., 1416/1996.

____________________, Kitâbü’l-emr bi’l-maʿrûf ve’n-nehy ʿani’l-

münker, thk. Salâh b. Âyid eş-Şelâhî, Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye,

Medine, 1.bs., 1418/1997.

İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî, (ö.287/900), Kitâbü’s-Sünne ve meahu zılâlü’l-cenne fî tahrîci’s-

sünne, thk. Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî, el-Mektebü’l-İslamî,

Beyrut, 1.bs., 1400/1980.

İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el- Kazvînî el-Hemedânî, (ö.395/1004), Muʿcemü mekāyîsi’l-luġa, Abdusselâm Muhammed Hârûn, Daru’l-Fikr, y.y.y., 1399/1979.

İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî, (ö.852/1449), el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavved, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1.bs., 1415/1995.

____________________, Lisânü’l-Mîzan, thk. Abdülfettah Ebu Gudde, Mektebü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, Beyrut, 1.bs., 1423/2002.

____________________, Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-Fiker, thk. Abdullah b. Dayfullah er-Rahilî, Riyad, Mektebetü’l-Melik Fehd, 1.bs., 1422/2001.

169 ____________________, en-Nüket ala kitabi İbni's-Salah, thk. Rebi' b. Hadi

Umeyr el-Medhalî, İhyaü’t-Türasi’l İslâmî, Medine, 1.bs., 1404/1984. ____________________, Tehzîbü’t-Tehzîb, nşr. Dâiratü’l-Maârifi’n-

Nizâmiyye, Haydarâbâd, 1325/1907.

____________________, Takrîbü’t-Tehzîb, thk. Ebû Eşbâl Sağîr Ahmed Şağîf el-Pakistânî, Daru’l-Âsıma, Riyad, 1421/2000.

____________________, Taʿrîfü ehli’t-takdîs bi-merâtibi’l-mevsûfîn bi’t-

tedlîs, thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî, y.y.y., Riyad, 2.bs.,

Belgede Hadis Usülünde Mu'dal Hadis (sayfa 169-194)