Küresel Kültür ve Toplum Kuramına Bir Bakış

Global köy (global village) kavramını İlk olarak 1964 yılında Kanadalı sosyoloji profesörü Marshall Mcluhan kullandı.⁴⁶ Mcluhan'ın global köy kavramı bize kültürel düzeyde bir globalleşme kuramı sunar. Mcluhan'a göre, kültürün temel belirleyici niteliği, içeriği değil kendisinin iletici bir medyum olmasıdır. Elektronik iletişim ve hızlı ulaşımın giderek artan etkileri kültürel düzeyde yapısal bir nitelik göstermekte ve böylece global köyün üyeleri arasında bir karşılıklı bağımlılık ilişkisi yaratmaktadır. Bu anlamda, Mcluhan bu gün CNN ve internet gibi medyumlara gönderimle önerilen bir elektronik global mekanın kültürel düzeyde oluştuğu düşüncesine 1960'lı yıllarda bir temel hazırlamaktadır. Fakat Mcluhan'ın global köy kavramı bize kültürün globalleşmesi ve modernitenin hegemonyasını marjinlere kadar yayabilme niteliğiyle ilgili önemli ipuçları verse de, tek boyutlu bir açıklama tarzı temelinde hareket etmektedir. Global köy, kültürel homojenleşmeyi kendisine temel alarak, küreselleşmenin iktidar geometrisi içinde küresel-yerel etkileşiminin, yani heterojenliğin önemini göz ardı etmektedir.

Aynılığa dayalı kültürel homojenleşme ile farklılığa dayalı kültürel heterojenleşme süreçleri arasındaki gerilim global köy kavramında ele

45 Bkz. STEGER, age, s. 128.

46Bkz. KOÇDEMİR, Kadir, Küreselleşme-Koordinatları Okumak, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002, s. 210.

alınmamakta ve böylece kavram birinci sürecin ikincisine öncüllüğü ekseninde hareket etmektedir.⁴⁷

Küreselleşme süreci eş anlı olarak iki kültür görüntüsü sunmaktadır. Bunlardan ilki tikel kültürü üst sınırlarına ulaştırmaktadır. Bu üst sınır ise küredir. Tüm heterojen kültürler dünyayı kaplayan tek hâkim kültürün içinde erimektedir. Bu kültür görüntüsü, küresel mekânın fethedilmesini içermektedir. Böyle bir çerçevede bakıldığında, bu görüntü bir seküler bütünleşme rüyasıdır.

Ulus devletin kültürünün tüm dünyayı kapsaması beklenmektedir.

İkinci görüntü ise, kültürlerin sıkışması ile ilgilidir. Farklı kültürler hiçbir örgütleyici prensip olmaksızın yan yana akmaktadır.

Bu görüntülerin netleşmesini sağlamak için öncelikle yapılması gereken küresel kültürü alan olarak düşünmektir. Gelişmiş iletişim olanakları kültürlerin karşılaşmasına, yan yana akmasına olanak vermektedir. Giderek artan kültürel hareketlilik ve karmaşa içeren küresel alan kabulü eş anlı olarak kültürün küreselleşmesinin ikinci görüntüsünü önermektedir. Kültürün küreselleşmesinin ivmesi teknolojik gelişmeler ve ekonomi kaynaklıdır. Teknolojik gelişmeler geniş kapsamlı zaman-mekân deneyimlerini küresel olarak mümkün hale getirmektedir.⁴⁸

Kültürün çeşitli süreçlerde aktığı görüşü ilk kez Bombay’lı Appadurai tarafından geliştirilmiştir. Appadurai'nin yaklaşımı içinde belirleyici olan tema, küresel homojenleştirici güçlerle yerelliği

47Bkz. KEYMAN, E. Fuat, SARIBAY, A. Yaşar, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslam, Ankara: Vadi Yayınları, 1998, s. 38.

48 Bkz. KEYMAN, age, s. 260.

oluşturan heterojen güçler arasındaki gerilimdir. Appadurai'nin terimleriyle söyleyecek olursak, günümüzdeki küresel kültür karmaşık, üst üste binen süreçlerden oluşmaktadır. Bu süreçleri anlamlandırmak için, merkez-çevre modeli gibi kuramlar birden fazla merkez ve çevre alınarak geliştirilse bile yeterli olmayacaktır. Küresel kültür, sürekli bir ayrılma ve yeniden bütünleşme dinamiği taşımaktadır. Bu dinamik içinde küresel kültür, etnik akış - teknolojik akış - finansal akış - medya akışı - ideolojik akış olmak üzere beş boyutta akmaktadır. Bunlardan, teknolojik ve finansal akış küresel kültürel ekonominin ivmesini artırıcı etki yapmaktadır. Teknoloji hızla farklı zaman-mekân deneyimlerini üst üste bindirmektedir. Finansal akış teknolojinin sağladığı olanaklarla son derece hızlı yer değiştirmektedir. Bu akışlar parçalama ve ayırma etkisi taşımaktadır.

Etnik akış içinde sürekli devingenlik yaratan göçmenler-mülteciler-konuk işçiler yer alır. Giderek daha fazla insan hareket etmektedir ya da hayalleri hareket etme isteği üzerine kuruludur. Medya akışı ve ideolojik akış imaj ve haber akışlarının giderek artışına ilişkindir.

Teknoloji ile gelişen elektronik olanaklar ile çeşitli anlatılar birbirinin içine geçerek akmaktadır. Medyanın haber ve iletişim alanlarında sıklıkla yeni dönüşümler gerçekleşmektedir. Haber ve imajlar sürekli yeniden üretilmekte, bunun sonucunda medya akışları ile karakterize edilen coğrafyalar oluşturulmaktadır.⁴⁹

Tam bu noktada küresel üretim tarzları önem arz etmektedir.

Manuel Castells bu yeni üretim tarzını şöyle tanımlar. Bu üretim tarzı

49 Bkz. KEYMAN, age, s. 265-266.

teknolojik gelişmenin enformasyonel tarzına dayanır, bu tarz tüm teknolojik değişiklikleri belirler, burada hammadde de, sonuçta ortaya çıkan şey de enformasyondur. Ortaya çıkan şey üründen çok yöntemlerdir. Bu alanda ihtiyaçları, toplumsal yeniden üretimi büyük ölçüde belirleyen önemli üreticiler çalışmaktadır. Bu enformasyonel tarz, artıktan aldığı payı artırarak, yeni bir toplumsal bölüşüm sayesinde sermaye birikimini ve politikanın egemenliğini meşrulaştırmaya yönelik devlet müdahalesini önemli ölçüde önleyerek ve daha kârlı pazarlar açmak için, tüm ekonomik süreçleri hızla uluslararası platforma yaymak yoluyla kapitalizmi yeniden yapılandırarak, onun başarıyla işlemesini mümkün kılmıştır.⁵⁰

Küreselleşmeden önce, bugün herkesçe uluslararası bir dünya pazarına bağladığı kabul edilen iletişimin hızı, asla zaman ve mekânın fiziksel belirlenim kategorilerinde, insanların nereden geldiğini, tarihi ve tarihleri kimin belirlediğini önemli bir soru haline getirecek şekilde bir sıçrama oluşturmamıştır.⁵¹

Küresel üretim tarzı sadece gelip geri giden veya başka bir ülkeye geçen çok sayıda işçi demek değildir, aynı zamanda geldikleri ülkelerle, geniş topluluklarıyla da desteklenen, yeni araçlarla sürekli irtibat kurabilen insanlar demektir. Appadurai’nin mozaik saptaması bu insanların yaşadıklarını anlamamıza yardım edecektir.

Appadurai, “Etnik mozaikle anlatmak istediğim, yaşadığımız değişen dünyayı oluşturan insanların manzarasıdır: Turistler, göçmenler, mülteciler, sürgünler, iş için göç edenler ve başka bir

50Bkz. BAŞKAYA, age, s. 86-87.

51Bkz. BAŞKAYA, age, s. 87.

ülkeye taşınan diğer gruplar ve insanlar dünyanın ana öğelerinden birini oluşturuyorlar ve ulusların iç ve dış politikalarını, bugüne değin görülmemiş derecede etkiledikleri gözlemlenebiliyor. Bu demek değildir ki hiçbir yerde görece durağan topluluklar, akrabalık, dostluk, iş veya eğlence ağları veya doğum, ikamet veya akrabalık ilişkileri kalmamıştır. Bu böylesi çarpık kalıplar, her yerde insan hareketinin bir dokunuşuyla, daha çok insan veya grup taşınmak gerektiği gerçeği ile yüz yüze kalınca veya taşınma isteği ile hayaller kurulunca yıkılır.

Dahası, hem gerçekler hem de hayaller daha büyük ölçektedir.

Uluslararası sermaye ihtiyaçlarını değiştirdikçe, üretim ve teknoloji yeni ihtiyaçlar doğurdukça, ulus devletler nüfusla ilgili politikalarını değiştirdikçe, bu taşınan gruplar, artık isteseler de hayal güçlerini uzun süre bastıramazlar.”⁵² demektedir.

Ekonomik küreselleşme, güçlü bir küresel etken olarak sermayenin küreselleşmesi, sınırsız bir pazar yaratarak ulus-devletlerin otoritesini sarsarken, kültürel küreselleşme de alternatif moderniteleri ve kültürel kimlik tanımlarını beraberinde getiren yerel tepkiler doğurarak ulusal kalkınma kavramını sorunsallaştırmaktadır.

Dolayısıyla, küreselleşen dünyamızda toplumsal değişimin içeriğini ve yönünü biçimlendiren, yalnızca devletlerarası ilişkiler ya da analiz birimi olarak ulus değil, evrensel Batı değerleri ile tekil-yerel özgünlük iddiaları arasındaki etkileşimler de başta gelmektedir.⁵³

52BAŞKAYA, age, s. 96-97.

53 Bkz. BERGER, Peter, HUNTINGTON, Samuel P., Bir Küre Bin Bir Küreselleşme, Çev. Ayla Ortaç, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003, s. 303.

Türkiye bu anlamda bir istisna oluşturmayıp, tam tersine, son on yıl içinde çok hızlı bir toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasal değişim geçirmiş ve bu değişim toplumsal yaşamın her alanında kendini göstermiştir.⁵⁴

5. Ekonomik Küreselleşme ve Küresel Ekonominin Yapısı