Kültürel Anlamda Şeffaflık

İngilizce ‘culture’ olarak ifade edilen kültürün köken olarak, Latince bir kelime

olan ‘Cultura’ kelimesinden türetildiği ifade edilmiştir. ‘Cultura’ kelimesi de ‘cultus’

kelimesi ile ilişkilidir. ‘Cultus’ kelimesi de ‘Cult ve Worship’ anlamlarına gelmektedir

(Mendelhall vd, 1995: s. 70). Bu kelimeler Türkçe’de “tarihsel, toplumsal gelişme süreci

içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere

iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü

gösteren araçların bütünü” anlamlarına gelmektedir (www.tdk.gov.tr, Erişim Tarihi:

18.03.2019, 13:30). Mezhep ya da grup kelimesinin kültürü daha fazla yansıttığı

anlaşılmaktadır. Bunun nedeni, belli bir mezhep ya da gruptan olan kişilerin belli bir

şeylere inanmaları ve tapınmalarıdır. Bu bağlamda kültürün, mezhep ile özdeşleştiği ifade

edilmektedir.

Kültür kavramının bu katmanlı anlamlılığı şeffaflık kavramının da bu anlamlılık

çerçevesinde, kültürlerde farklı yorumlanmasına neden olmuştur. Yakın toplumlardaki

kültür ilişkileri nedeniyle oluşan küçük farklılıklar, birbirlerine uzak toplumlarda kesin

bir şekilde ayrışmakta ve bu ayrışım keskin bir şekilde hissedilmektedir.

44

Mimari yapılarda oluşan ve kültürün etkisiyle toplumdan topluma farklılık

gösteren bu durum “kültürel şeffaflık” olarak değerlendirilebilir. Mimaride kullanılan ve

kültürler arasında farklılık gösteren bu kavram aynı zamanda kültür karakterleri hakkında

da yol gösterici niteliktedir.

Toplum içinde yaşayan gözlemci, toplumun kültür ve değer yargısından doğrudan

etkilenir. Mimari bir mekân içine giren insan, kullanılan malzemelerden, dokulardan,

genel hacimden, sahip olduğu kültürel birikim ve etkileşim doğrultusunda sahip olduğu

kendi toplumuna özgü izlenimler edinir. Işık ve ışığın var olmama durumu olan karanlık,

mekâna ifade yüklenmesinde ve bütünlüğün sağlanmasında önemli rol oynar.

Şeffaflık karşımıza doğu ve batı kültürlerinde farklı yönleriyle çıkmaktadır.

Şeffaflık toplumsal açıdan farklı olarak benimsendiğinden, camın malzeme olarak

kullanımı doğu ülkelerinde batı ülkelerindeki kadar renkli değildir. İklim olarak sıcak ve

kuraklık şeffaf olmayan bir mimarlığa kesin bir zemin hazırlamıştır. Orta Doğuda görülen

geleneksel mimarlıkta, toplumsal olarak kapalı yaşamın etkisi, yapılarda şeffaflığa karşı

bir tepki olarak gözlenmektedir (Göker ve Aytıs 2010: s. 83). Orta Doğu mimarisinde

görülen bu durumun benzer etkilerini ülkemizde de görmek mümkündür. Geleneksel

İslam kültürünün beraberinde getirdiği mahremiyet olgusuyla birlikte şekillenen ve

mimari olarak da etkilerini gösteren bu kavram özellikle konut mimarisinde kendini

hissettirmektedir. Ülkemiz konut mimarisinde yukarıda belirtilen fiziki şartların yanı sıra

kültürel etkilerin de göz önüne alınarak yapıların oluşturulduğu söylenebilir. Fiziki şartlar

ve kültürel etkilerle oluşan mimari yapılarda bulunan temel algı, mahremiyet algısıyla

birleşmekte ve yapıların şeffaflık dereceleri bu eksenler çerçevesinde oluşturulmaktadır.

Mimari yapıların kültürel algılarla oluşturulması ile birlikte özellikle şeffaflık kavramı en

aza indirgenmekte ve şeffaf kısımlar opaklığa yakın bir şekilde kapatılabilmektedir. Bu

durum kültür, mahremiyet ve şeffaflık ekseni etrafında değerlendirildiğinde; özellikle

kültürün şeffaflığı, şeffaflığın ise mahremiyet olgusu üzerinde belirleyici etken olduğu

söylenebilir.

Görüldüğü üzere mimaride şeffaflık kavramı toplum ve kültürlerde farklı olarak

algılanabilmektedir. Yaşanılan toplumun mevcut yeri, gün ışığı ve görünebilirlik,

geçirgenlik ve malzeme bağıntısı, iklim koşulları gibi etkenler kültür ile birlikte

45

şeffaflığın kullanımına da etki ederek mimari açıdan farklı şeffaf eserlerin ortaya

çıkmasına zemin hazırlamıştır.

3.1.5.5. Psikolojik Şeffaflık

Psikolojik şeffaflık, fiziksel bir özellik olmanın dışında ahlaki, yaşamsal ve

zihinsel boyutları bünyesinde barındıran bir kavram olarak tanımlanmaktadır. Şeffaflığın

bir göstergesi olan sadelik insanlarda bencillikten, gösterişten, dünyevilikten uzak bir algı

boyutu oluşturarak onların yaşam kalitelerine katkı sağlayabilmektedir. Psikolojik bir etki

olarak bireylerde sadelik hissi uyandıran şeffaflığın mimari mekanlarda hayata

geçirilmesi, insanları yaşamın karmaşıklığından uzaklaştıran, fazlalıklardan arındırmaya

yönlendiren ve içsel huzura kavuşturan bir etki oluşturabilmektedir.

Mimarlıkta arınma ve özgürleşme temalarıyla oluşturulan yapıların temelinde

bulunan şeffaflık olgusu, insanlarda bir arınma hissi meydana getirerek psikolojik

anlamada rahatlama sağlayabilmektedir. Özellikle günümüzde insanların yaşadıkları

yoğun temponun izlerinden sıyrılabilmesi ve etkilerinden kurtulabilmesi için tasarlanan

mimari yapılarda bu olguya sıklıkla rastlamak mümkündür (Şekil 3.13).

Şekil 3.14. Newyork Cam Ev, Philip Johnson, Newyork ABD, 2007

URL 12: http://modathecenter.blogspot.com/2014/06/new-york-cam-ev.html (Erişim Tarihi:

22.02.2019, 21:36)

Çelik konstrüksiyon ve camın birleşimi olarak oluşturulan bu mimari yapılarda

kullanılan şeffaflık ile birlikte, insanlarda psikolojik etkilerin de oluşturulması

46

sağlanmaktadır. Mahremiyet olgusuna ters olarak adlandırılabilecek bu yapılarda

özellikle kalabalık yerleşim yerlerinden uzak kalınarak şeffaflık etkisinin diğer psikolojik

baskılardan arındırılması sağlanabilir. Böylelikle şeffaflığın içselleştirilmesinin

sağlanması yoluyla psikolojik rahatlama sağlanabilmektedir.

3.1.5.6. Endüstriyel Düşünce Olarak Şeffaflık

Endüstriyel düşünce olarak şeffaflık kavramının kullanılması 1970’li yıllarda

Richard Rogers ve Renzo Piano’nun yorumuyla başlamıştır (Beauborg-Pompidou).

Şeffaflık kavramı modern mimari sürecinde farklı yorumlarla ele alınırken, Pompidou

merkezinde olduğu gibi toplumsal anlamlarla da kullanılmaya başlanmıştır. Bu anlayışta

yapılan mimari eserler herkesin rahatlıkla ulaşabileceği nesneler olarak görülmekte ve

kamuya mal edilebilmektedir (Elmalı 2005: s. 73) (Şekil 3.14).

Şekil 3.15.Pompidou Center, Paris Fransa, 1977

URL 13: https://www.klook.com/id/activity/3994-pompidou-center-museum-ticket-paris/ (Erişim

Tarihi:05.03.2019, 21:32)

Şeffaflık kavramının bir plan düzleminde yorumuna ise Fumihiko Maki’nin

mimari projelerinde sıklıkla karşılaşılmaktadır. Bu eserlerde şeffaflık insan aktiviteleri ile

ilişkili hale getirilmiştir. Eserde esneklik ve değişebilirlik temel kabul edilirken, aynı

zamanda eser şehrin bir parçası olarak gösterilmiş ve bütünlük sağlanmıştır (Şekil 3.15).

47

Şekil 3.16.Spiral Tokyo, Fumihiko Maki, Tokyo Japonya, 1985

URL 14: http://architecturalmoleskine.blogspot.com/2011/11/fumihiko-maki-spiral-building.html

(ErişimTarihi: 16.03.2019, 21:26)