Köy ve Organları

Köy, hâkim iĢ-güç biçimi tarımsal, halkının doğal çevre ile sıkı bir iliĢkisi olan küçük bir topluluk biçiminde kırsal bölgede yerleĢmiĢ, seyrek bir nüfusa, büyük bir toplumsal homojenliğe sahip ve halkında iç farklılaĢma ve tabakalaĢmanın az olduğu yerlerdir (Aytaç, 1995: 17). Köyler, belediye sınırları içerisinde ya da belediye sınırlarına bitiĢik, bir belediyenin coğrafi ve idari altı olan, fakat onun yerini tutamayan birimlerdir. Köyler, insanların toplumsal bir varlık olmalarından ve bir arada yaĢama içgüdüsü ve ihtiyaçlarından doğan sosyolojik bir olgudur. Ġnsanlar, tarihin bilinmeyen yıllarında, doğal Ģartlarda ve baĢka topluluklarda korunmak düĢüncesiyle bir araya gelerek, belirli bir alanda yerleĢim birimi oluĢturmuĢlardır. Bu yerleĢim yerleri kimileri nüfus bakımından kimileri ise ekonomik güç olarak büyümüĢ, Ģehir ve kasabalara

dönüĢmüĢtür. Kimileri ise bu geliĢmeyi gösterememiĢ genelde küçük yerleĢim birimleri özelde köyler halinde varlıklarını sürdürmüĢlerdir (Canman, 2002: 282).

442 sayılı Köy Kanunu‟nun 1. maddesinde nüfusu iki binden aĢağıda olan ve belediyesi olmayan yerleĢim birimlerinin „köy‟ olduğu hüküm altına alınmıĢtır. Köy Kanunu‟na göre belli baĢlı özellikleri verilen köyün kuruluĢu, merkezinin ve yerinin değiĢtirilmesi ile tüzel kiĢiliğinin sona ermesi 5442 sayılı Ġl Ġdaresi Kanunu hükümleri gereğince yapılmaktadır. Yeniden bağımsız köy kurulması talebi, o yerde bulunan seçmenlerin en az yansından bir fazlasının birlikte verecekleri dilekçe ile en yakın mülki amire yapılır. Kaymakamlıklara yapılan müracaatları kaymakam, görüĢü ile birlikte valiliğe gönderir (illeridaresi.gov.tr). Vali il idaresi kurulunun il genel meclisinin ve Çevre ve ġehircilik Bakanlığının görüĢlerine kendi görüĢünü de ekleyerek dosyayı ĠçiĢleri Bakanlığına gönderir. ĠçiĢleri Bakanlığı köy kurulması ile ilgili kararı verir.

Köyün organları; köy muhtarı, ihtiyar heyeti ve köy derneğidir. Muhtar köy yönetiminin baĢıdır ve devletin köydeki temsilcisidir. Muhtar köy derneği tarafından beĢ yıllık bir süre için seçilmektedir. Muhtarın, köy tüzel kiĢiliğinin yürütme organı olması sebebiyle köyle ilgili görevleri, devletin köydeki temsilcisi olması nedeniyle de devletle ilgili iĢlevleri bulunmaktadır (Eryımaz, 2010:177). Muhtar köy derneğinin oylarıyla seçilir. Seçime katılanların çoğunluğunun oyunu alan, muhtar seçilir. Köy Kanunu‟na göre muhtarın iki tür görevi vardır. Birincisi Kanun‟da sayılan devlet iĢlerini görmek, ikincisi ise yine Kanun‟da sayılan köy iĢlerini görmektir. Burada bizi ilgilendiren ve bir yerel yönetim olarak muhtarın görmüĢ olduğu köy iĢleridir. Köy Kanunu‟na göre ihtiyar meclisi azaları doğrudan doğruya köy derneği tarafından ve köylü kadın ve erkekler arasından seçilir. Köy muhtarı ihtiyar meclisinin baĢıdır. Köyün imamı ile muallimi veya baĢmuallimi ihtiyar meclisinin her zaman azasıdırlar.

Köy Kanunu‟na göre seçme hakkı olan kadın ve erkek köylülerin toplanmasına köy derneği denir. Köy derneğinin görevi köy muhtarını ve köy ihtiyar meclisi azalarını seçmektir. Ayrıca köyün mecburi olamayan iĢlerini mecburi hale getirme yetkisi de köy derneğine aittir. Köy derneğinin salt çoğunluğunun oyları ve mülki amirin uygun görmesiyle isteğe bağlı iĢler mecburi hale gelmiĢ olur.

Köyle ilgili zorunlu görevlerin çoğu, ya doğrudan doğruya, ya da köyle iĢbirliği yapılarak genel yönetim tarafından yürütülmektedir. Zorunlu iĢler, köylüler için bir

kamu yükümlülüğüdür. Köyle ilgili zorunlu iĢleri yapmayanlar cezalandırılırlar. Ġsteğe bağlı iĢler, Köy yönetiminin alacağı yönetsel kararla zorunlu iĢler durumuna getirilebilir (Gözübüyük ve Akıllıoğlu, 1993: 113).

Cumhuriyet‟in ilk yıllarında çıkarılan Köy Kanunu teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel geliĢmeler sonucu toplumun gereksinimlerini karĢılamaktan uzaklaĢmıĢtır. 1924 yılından günümüze kadar birçok kez köye iliĢkin kanun tasarıları hazırlanmıĢ, ancak çeĢitli sebeplerle yasalaĢamamıĢtır. Bu konudaki son giriĢim, ĠçiĢleri Bakanlığı bünyesinde 2008 yılında çalıĢmaları baĢlatılan “Köy Kanunu Tasarısı Taslağı”dır. Söz konusu Taslak ve yürürlükteki Köy Kanunu incelendiğinde, her ikisinin de benzer konuları düzenledikleri görülmekle birlikte, Taslak köy yönetimine iliĢkin birçok yeniliği de beraberinde getirmektedir (Altan, Kerman ve Aktel, 2010: 63). Fakat mevcut Taslağın Mecliste ne zaman görüĢülüp kanunlaĢacağı belirsizliğini korumaktadır.

Taslağı inceleyen ve mevcut 442 sayılı Kanun‟la karĢılaĢtıran Altan, Kerman ve Aktel‟in (2010: 63-64) analizi Ģu Ģekildedir:

“Taslakta ilk olarak, köyler nüfus esasına göre kademelendirilmektedir. Kademelendirme ile ölçek ekonomilerinden yararlanılarak köy yönetimlerinin idari ve mali kapasitelerinin artırılması amaçlanmaktadır. Küçük köyler için de köylere hizmet götürme birlikleri daha iĢlevsel hale getirilmektedir. Ġkinci olarak, Taslakta köy kurulması düzenlenmektedir. Köylerin kurulmasında coğrafî, ekonomik, sosyal Ģartlar ile nüfus ve kamu hizmetleri gereklerinin göz önünde bulundurulacağı belirtilirken, ĠçiĢleri Bakanlığı kararıyla da köy kurulabileceği hüküm altına alınmaktadır. Üçüncü olarak, köyün görevleri yeniden tanımlanarak, günün koĢullarına göre düzenlenmektedir. Dördüncü olarak, iĢlevini yitiren köy derneği kaldırılmakta ve ihtiyar meclisinin de adı değiĢtirilerek, köyün organlarının köy muhtarı ve köy meclisinden oluĢacağı ifade edilmektedir. Ayrıca köy meclisinin tamamen seçilmiĢ üyelerden oluĢacağı belirtilerek, farklı bir düzenlemeye de yer verilmektedir.”

Bu düzenlemelerle köy yönetimlerinin sönük yapılarından kurtarılarak daha ön planda ve etkin bir konuma kavuĢturulmaları hedeflenmektedir.

Son olarak, 442 sayılı Kanun‟da bulunmayan bazı konulara Taslakta yer verildiği görülmektedir. Bunlardan ilki, köy yönetimlerine genel düzenleme ve idari yaptırım yetkisi tanınmasıdır. Buna göre “Köy meclisi, kanunlara aykırı olmamak ve mahallin en büyük mülki idare amirinin onayı ile köy içi ulaĢımın temini, su kaynaklarının korunması ve su Ģebekesinin kullanımı, kamu yapıları ve ortak hizmet alanlarının kullanımı, kamu düzeninin sağlanması, genel sağlık ve çevrenin korunması

amacıyla, genel emirler çıkarabilir ve düzenleme yapabilir” (46/1 Md.). Ġkincisi ise, “geri çağırma”dır. Geri çağırma, köyün organlarının görevlerini yapmamaları durumunda, seçmenlere halk oylamasına giderek muhtarın ve meclisin görevlerine son verme hakkı tanınmasıdır (3/1d Md., 28. Md.). Taslağın genel gerekçesinde bunun bir pilot uygulama olduğu belirtilmektedir. Buradan hareketle geri çağırma uygulamasının diğer yerel yönetim birimlerine de yaygınlaĢtırılacağı sonucu çıkarılabilir. Bu iki durum, Türk yerel yönetim mevzuatı açısından yeni bir yaklaĢımı yansıtmaktadır. Taslağın getirdiği yeni düzenleme genel olarak değerlendirildiğinde, köy yönetiminin eskiye oranla daha iĢlevsel bir yerel yönetim birimi haline dönüĢtürüldüğü görülmektedir (Altan, Kerman ve Aktel, 2010: 64).

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

MÜLKĠ ĠDARE AMĠRĠ OLARAK VALĠ VE

KAYMAKAMIN MAHALLĠ ĠDARELERDEKĠ

KONUMLARI VE ĠDARĠ VESAYET YETKĠLERĠ

Türkiye‟nin idare sistemi içinde köklü bir geleneğe sahip olan mülki idare teĢkilatlanmasının öncüleri olan vali ve kaymakamların mahalli idarelerle aralarındaki yönetsel etkileĢim yüzyıllardır devam etmektedir. Bu durum geçmiĢte etkileĢimden de öteye geçerek bizzat mülki amirlerin mahalli idarelerin yönetici konumunda görev yapmalarını da sağlamıĢtır. Yerelin kontrolünü sürekli elinde tutmak isteyen merkez, vali ve kaymakamları yerel idarelerin yönetiminde etkin olarak kullanmıĢtır. Fakat yerel yönetimler reformuyla merkezin yerele müdahale yöntemleri daraltılmıĢtır. Zira bununla birlikte Osmanlı‟dan kalan ve Cumhuriyet Dönemi‟nde de yakın tarihimize kadar etkin ve ağır Ģekilde kullanılan idari vesayet yetkileri de son derece yumuĢatılmıĢ ve esnek Ģekilde uygulanmaya baĢlanmıĢtır. Bu bağlamda mülki amirlerin yer yönünden mahalli idareler olan il özel idaresi, köy ve belediyeler üzerindeki idari vesayet yetkilerinin mevcut durumu ve mülki idare amirlerinin yine bahsettiğimiz mahalli idarelerle iliĢkileri ve bunların içindeki konumları bu bölümde ele alınıp değerlendirilir.

4.1. MÜLKĠ ĠDARE AMĠRĠ OLARAK VALĠ VE KAYMAKAMIN MAHALLĠ ĠDARELERDEKĠ KONUMLARI