KÖTÜLÜKLERİN EVREN NİZAMINI TAMAMLAYICI ROLLERİ

İslam filozoflarına göre özellikle doğal kötülük olmak üzere, kötülüklerin veya musibetlerin, dünyada kurulu sistemin işlemesinde ve tamamlanmasında önemli rolleri ve evren nizamının gerçekleşmesinde olumlu katkıları ve yararları vardır. İhvan-ı Safa’ya göre, “mesela, canlıda açlık elemi onun beslenmesini (sağlar), vurma, yaralama gibi davranışlardan doğan onu telef olmaktan korur. …çünkü canlılar âleminde düşmanlık ve mücadeleden doğan elemler, dışarıdan şer gibi görünmekle birlikte, türlerin varlığını sürdürmesinde yardım etmesi bakımından hayırlıdır.159

Mevlana’nın da, Mesnevi’sini incelersek evrende kötülüklerin nizamı tamamlayıcı rolleri olduğunu savunduğunu görmek mümkündür. Ona göre âlemde eksiklik gibi görünen şeylerin aslında belirli bir fonksiyonu vardır bu fonksiyon ise evren nizamını tamamlamaktır. Bu konuda Mesnevi’de aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir.

950. Ziraatla topraklar ekinle, başakla dolar. Saç ilacı, örgü, örgü saç bitirir.

Kadını nikâhlamak arazdı, mahvolup gitti. Fakat o arazdan bize evlât cevheri meydana geldi.

Atı, deveyi çiftleştirmek arazdır. Bundan maksat da yavru cevherini elde etmek.

Bostan ekmek arazdır, Bostanda biten mahsul cevheridir. Zaten maksat da budur.

Kimya ile uğraşmayı da araz bil, eğer o kimyadan bir cevher elde ettiysen onu getir¹⁶⁰

Mevlana’ya göre âlemde başıboşluk yerine belirli bir düzen olduğu için görülen iyi veya kötü her şeyin belirli bir anlamı vardır. Bu konuda Mesnevi’de şunları söyler.

159 YARAN, Cafer Sadık: Kötülük ve Theodise, Vadi Yayınları, Ankara- 1997,s.143

160 2. Cilt, 950-955. Beyitler

Bir hikmet sahibi yoksa bu tertip nedir... bir hikmet sahibi varsa işi nasıl boş ve abes olabilir?¹⁶¹

Tanrı’nın yaratmış olduğu her şeyin (iyi-kötü) evrende kazanmış olduğu anlam, aslında iyi bir şeye hizmet etmek gayesiyle olduğu için de kötülük olarak değerlendirilmemesi gerekmektedir. Ona göre en iyi olanı o bilir ve istemeden verir bu konuda şu beyit yer almaktadır.

333.Çünkü Allah, bir şey verdi mi iyidir, kimseye kötü bir şey vermez. O, bilir ve adamın dileğini insan istemeden verir.¹⁶²

Ayrıca Mevlana insanların evrene bakış açılarını değiştirdiklerinde kötülüklerin evrende tamamlayıcı bir rol edinmiş olduğunu görebileceklerini düşünmektedir. Bu nedenle Mesnevi’sinde insanların hüsnü zan içerisinde âleme bakmasını öğütlemektedir.

Bu konuda insanların evrene güzel yönüyle baktıklarında kötü gibi görünen şeylerin aslında güzelliklerle dolu olduğunu belirten örnekler verir.

İyilik aradı mı insanda kötü şey kalmaz ki.

125. Meni, benliğinde kaldıkça kokuşur, pis olur. Fakat cana ulaştı mı aydınlık âlemini bulur.

Cansız şey, nebatata yüz tuttu mu, baht ağacından hayat biter.

Canlıya yüz tutan nebat, Hızır gibi âbıhayat kaynağından içer.

Can da canana yüz tutarsa pılısını pırtısını sonsuz ömür iklimine çeker götürür.¹⁶³

Mevlana’ya göre insan her zaman güzel bakmalı ve güzel görmelidir. Zaten evrene güzel yönüyle bakmak ona göre kişiyi sıkıntı ve üzüntüden kurtaran önemli bir erdemdir. Bu konuda Mesnevi’de şu ifadelere yer verir.

3255. Ey can o hikâye, Allah hükmüne razı olasın diye sana ibrettir.

1614. Cilt, 2999. Beyit 1626. Cilt,333. Beyit 1631. Cilt, 124-130. Beyitler

İbret al da kötü bir işe düşünce aklını başına devşir, ye’se düşme, hüsnü zanda bulun!

Başkaları, o hâdiseden korkup sapsarı kesilse bile sen aldırış etme. Fayda, zamanında da, ziyan zamanında da gül gibi

gülmeye bak!

Gülün yapraklarını birer birer koparsan da yine gülmeyi bırakmaz, yine solup gamlanmaz.

Bir dikenden niçin gama düşeyim? Zaten bu gülmeyi diken yüzünden buldum der.

3260. Takdir yüzünden kaybettiğin şeyler, muhakkak senden belâyı giderir… bunu böyle bil!

Tasavvuf nedir diye bir uluya sordular da dedi ki: Sıkıntı zamanı, gönülde neşe, ferah bulmak!

Allah’ın verdiği mihnet ve cefayı da Peygamber’in pabucunu kapan tavşancıl say.

Tavşancıl, Peygamber’in ayağını yılan sokmasın diye pabucu kaptı, toza, toprağa bulanmamış akla ne mutlu!

Allah, “ Kaybettiğiniz şeylere eseflenmeyin, hattâ kurt gelse de keçinizi yese bile “ buyurdu.

3265. O belâ, daha büyük belâları defetmek, o ziyan daha dehşetli ziyanları menetmek içindir.¹⁶⁴

Neticede, Mevlana’ya göre kötülüklerin evrende önemli bir fonksiyonları vardır.

Bu fonksiyonlardan birincisi, evrenin sıkıntı ve mihnetler aslında sevinç ve mutluluğun kaynağı veya sebebi olabilmesidir. Bazen kötü olaylar iyi olgunlaşmanın gerekçesi olabilmektedir. Bu konuda Mesnevi’de tabiatta var olan bir takım gerçeklere işaret ederek şu örneğe yer verir.

“1124Şehvetini yemeden içmeden kestin mi, şehvet yüce akıl cihetine düşer, oradan baş gösterir.

1643. Cilt, 3250-3265. Beyitler

Hani bir ağacın kötü dallarını budarsın da iyi dallarından dal budak verir, o dallar kuvvetlenir ya.”¹⁶⁵

İkincisi, evren başıboş yaratılmadığından evrende düzenin olması için kötülüğün varlığı zorunluluk arzetmektedir. Nitekim bu konuda “Sağlık zıtların sulhudur;

aralarında savaşın başlamasını ölüm bil”¹⁶⁶ demektedir.

Üçüncüsü, güzelliklerin çirkinliklerle karşılaştırıldıktan sonra belirginleşmesidir. Bir nevi kötünün bilinmesiyle iyinin farkına varılmasıdır.

1035. Bizden gizli; güzel, çirkin, nice mahlûkat vardır ki onlar, daima gönül kapısının çalıp dururlar.

Yıkanmak için dereye girince derenin dibindeki diken sana zarar verir;

Gerçi diken suyun dibinde gizlidir, fakat sana batınca mevcudiyetini anlarsın.¹⁶⁷

Bu fonksiyonları belki de daha da çok arttırabiliriz. Bu fonksiyonlar âlemdeki düzenin varlığı için mutlak suretle gerekli görülmektedir. Bu nedenle kötülüklerin Tanrı tarafından verilmesinin sebepsiz olduğunu savunmak mümkün görünmemektedir.

4.3. MEVLANA’NIN MESNEVİ’SİNDEKİ KÖTÜLÜK SORUNUNA