Immanuel Kant (1724- 1804)

Kant savaşın ius ad bellum boyutunu egemenin iradesine indirgeyerek açıklayan düşünürleri Grotius’un şahsında “acınası avutucular” olarak nitelendirerek Haklı Savaş tartışmalarına farklı bir açıdan yaklaşarak tekrar gündeme getirmiştir. Kant’a göre akıl savaşı mahkûm edecektir. Barışçıl kozmopolitan düzen amaç olmalıdır ve onu amaçlamayan savaşın doğal hal olarak kabul edildiği uluslararası ilişkiler sistemini ortadan kaldırma yönünde adım atmayan egemen gayri adil bir düşman olarak karşımıza çıkmaktadır. Hristiyanlaştırılmış kozmopolitan toplumun amacını negatif biçimde savaşın ortadan kaldırılması olarak tanımlayan ilk kez Kant’ın ortaya koyduğu bu düşüncedir. Kant’a göre şiddet ancak sınırlı durumlarda ahlaka uygun olarak

kullanabilir. Savaşın bir uluslarararası politik araç olarak kullanılması bizzat hukuk tarafından yasaklanmalıdır. Böylelikle Kant savaşın ius ad bellum boyutunun egemenin iradesine indirgenerek açıklanmasını reddetmesi Haklı Savaş düşüncesinin felsefi temellerini tekrar tartışmaya açmıştır³³⁵. Kant görüşünü temellendirirken Yunanlı bir düşünürün söylediklerinden yararlanarak savaşı “Yok ettiğinden daha çok kötü insan yetiştirdiği için bir yıkım.” olarak tanımlamaktadır³³⁶. Kant’a göre hiçbir savaş haklı olamaz ve bu nedenle de Haklı Savaş düşüncesi reddedilmelidir. Kant savaşı bir amaç olarak değil ancak barışa ulaşmak için araç olarak tanımlamaktadır ve bu tanımlama da sınırlamalara tabiidir. Savaş Kant’a göre ahlaki bozuklukların ve de toplumsal bütün fenalıkların temelinde yer almaktadır³³⁷.

Kant “Ebedi Barış Üzerine Felsefi Deneme” eserini iki ana bölüme ayırmış ve bunun ilk bölümünü savaşın sona erdirilmesinin ön şartlarını belirterek ikinci bölümde söyleyeceklerinin alt yapısını oluşturmaya ayırmıştır. İlk bölüm hukuki bir içeriğe sahip olmamakla birlikte daha çok ön şartların savaşı engelleyici işlevi üzerinde durmaktadır.

Kant ikinci bölümde barışın hukuk felsefesi açısından nasıl temellendirilebileceğini

335 Immanuel Kant, “Towards Perpetual Peace: A Philosophical Sketch”, H. Reiss(ed.), Kant:Political Writings içinde, Cambridge University Press, Cambridge 1986, s.

103’ten aktaran Douzinas, İnsan Hakları ve İmparatorluk, s. 256.

336 Immanuel Kant, “Ebedi Barış Üstüne Felsefi bir Deneme”, çev. Nejat Bozkurt, Immanuel Kant, Seçilmiş Yazılar, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984, s. 245’den aktaran Harun Tepe, “Kant Etiği ve Barış Düşüncesi Etik Savaşları Önleyebilir mi?”, Barışın Felsefesi-200. Ölüm Yıldönümünde Kant, Ed. İonna Kuçuradi, Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, Ankara, 2006, s. 64

337 Emre Bağce, “Küresel Savaşların Eşiğinde Kant ve Hegel’i Yeniden Okumak:

açıklamaya çalışmaktadır. Kant ikinci bölümde düşüncelerini hukuki temele dayandırarak üç madde belirler ve bu maddelerin kademe kademe hayata geçirilmesiyle barışın devletler arasında tümevarımsal şekilde gerçekleşeceğini ileri sürer. İlk kademede ulusal düzenlemelerin yapılması gerekliliği ve bunun cumhuriyetçi yönetime evrilmesi gerektiğini belirtir. İkinci kademede gerçekleşen ulusal hukuki yapı uluslararası sisteme yansıtılarak devletler arasında kurulacak bir federatif birlik ortaya çıkmalıdır. Son olarak üçüncü kademedeyse dünya yurttaşlığı kavramı ve dünya yurttaşlığı hukuku temelinde barış evrensel bir geçerlilik olarak kabul edilmektedir.

Kant’a göre savaşlar olmamalıdır çünkü savaş hiçbir esenlik getirmemektedir.

Kant savaşların çıkmasının engellenebilir bir şey olduğunu ileri sürerek savaşların önlenmesi gereken olaylar olduğunu belirtmektedir. Kant olumsuz bir buyruk niteliğindeki savaşın ortadan kaldırılmasını halklar arası hukuksal ilişkilerin kurulabilmesi için bir ön koşul olarak ortaya koymaktadır³³⁸.

Kant dünya üzerinde ebedi bir barış durumunun tesis edilebileceğini savunurken bütün ahlak yasalarının en yüce mahkemesi olarak aklı görmekte ve bu aklın savaşın hukuksal bir yol olarak kullanılmasına şiddetle karşı olacağını belirtmektedir. Kant’a göre savaşın kazanılması durumunda bile zafer kazananın davasının haklılığını savaşı kazanan açısından ispat edebilecek bir ölçü oluşmamaktadır. Kant’a göre böylelikle aklın bu buyruğuna uyarak davrananlar barışa giden yolu da açmış olacaklardır³³⁹.

Kant bütün savaşları sona erdirecek bir “barış ittifakı” (foedus pacificum) oluşturulmasıyla birlikte ebedi barışın tesis edilmesi için ilk koşulun gerçekleşmiş

338 Jürgen Habermas, “öteki” olmak, “öteki”yle yaşamak, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 4. Baskı, Şubat 2010, s. 70.

339 Kant, “Ebedi Barış Üstüne Felsefi bir Deneme”, s. 239’dan aktaran Tepe, “Kant Etiği

olacağını ileri sürmektedir. Elbette Kant’a göre ebedi barışın tesisi oldukça zor bir durumdur ve bunun için de söz konusu kurulacak ittifak belirli savaşların önlenmesine yönelik olarak değil doğabilecek her savaşın önlenmesine yönelik bir antlaşma çerçevesinde oluşturulmalıdır. Bu antlaşmanın içeriği tarihsel süreçte geleceğe yönelik olarak herhangi bir savaşa yol açabilecek tüm ihtilaflardan arındırılmış olmalıdır.

Böylelikle bu antlaşma süreç içerisinde yeryüzündeki her devletin kabul edebileceği bir konsensusa olanak sağlayacak ve devletten devlete sirayet edecektir. Sonuç olarak da devletleri süreklilik arz eden ve adil bir barışa götürecek bir mekanizma oluşacaktır.

Ancak Kant’a göre bu mekanizmayı kurabilecek yapı yukarıda belirtilen ittifakın dayandığı bir federalizmle mümkün olacaktır³⁴⁰. Daha sonra Kant’ın bu görüşleri günümüz kozmopolitanizm savunusunda temel olarak kabul edilecek, farklı düşünürler tarafından farklı yorumlamalarla güncel tartışmalara da sirayet edecektir.

Kant’a göre devletler arasındaki ebedi barışın sağlanabilmesi adına bazı koşulların da barış ittifakına ek şekilde oluşması gerekmektedir. Bu koşullara genel olarak baktığımızda;

- İster küçük ister büyük olsun hiçbir devletin, miras, değişim, alım-satım, ya da bağış yollarıyla başka herhangi bir devletin egemenliği altına girmemesi gerekmektedir.

- Sürekli orduların, zamanla bütünüyle ortadan kaldırılması gerekmektedir.

- Hiçbir devletin başka bir devletin anayasasına ve hükümetine zor kullanarak karışmaması gerekmektedir.

- Savaşta hiçbir devletin, ileride barış zamanında devletlerin birbirine karşı güven duymalarını olanaksız kılacak (suçsuz insanların öldürülmesi, zehirleyici

maddelerin kullanılması, anlaşmaları bozmak, ihaneti kışkırtmak v.b.) yollara başvurmaması gerekmektedir³⁴¹.

Yukarıda sayılan koşulların yanı sıra sürekli bir barışın gerçekleştirilebilmesi açısından Kant devletin politik bağlamda siyaseti şekillendirilirken barışın bir ideal olarak kabul edilmesi ve buna göre siyasi mekanizmanın oluşturulması ve devletin siyasetinin buna göre şekillendirilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Kant’a göre bu durum ancak özgür iradeyle şekillenen eylemler ve ahlakı merkeze alan eylemlerle mümkün hale gelecek ve sürekli barışa ulaşma yolunda ciddi adımlar olarak kabul edilebilecektir. Kant bencil eylemlerin çıkış noktası olarak ele alındığı durumlarda düşüncelerin ve eylemlerin yapısının kaçınılmaz şekilde savaşa zemin oluşturacağını belirtmektedir. Kant bu düşüncelerinin sonucunda insanların özgürce düşünebildiği ve bu özgür düşüncelerinin eyleme geçirebildikleri toplumlarda çatışma durumunun dolayısıyla da savaş durumunun ortadan kalkacağını iddia etmektedir³⁴².

Yukarıda belirtilen çatışmasız ve savaşsız bir toplumun sadece özgür ve ahlaklı eylemlerin gerçekleştirilebilirliğiyle oluşamayacağı gerçeğini de belirten Kant, söz konusu eylemlerin yanında örgütlenmenin de gerçekleşmesi gerektiğini ve de bu örgütlenmenin toplumsal boyutta gerçekleşmesi gerekliliği üzerinde durmaktadır. Bu toplumsal örgütlenmenin nasıl ve hangi şartlarda olacağı sorusunaysa ancak cumhuriyet yönetiminde gerçekleşmesinin yerinde olacağı yanıtını vermekte ve bu cumhuriyet yönetiminin de uluslararası bir hukuki sisteme dahil olup söz konusu uluslararası hukuka tabii olması gerektiğini vurgulamaktadır. Söz konusu koşulların gerçekleşmesi durumuna da ek olarak bir dünya vatandaşlığı hukukunun gerçekleştirilmiş olmasını

341 Kant, “Ebedi Barış Üstüne Felsefi bir Deneme”, s. 227-231’den aktaran Tepe, “Kant Etiği ve Barış Düşüncesi Etik Savaşları Önleyebilir mi?”, s. 65.

koşul olarak ileri sürmektedir. Kant doğanın insanları hukukun egemenliğinde tesis edilmiş bir yurttaşlar toplumuna ulaşmaya zorladığını belirtmekte ve bunun için bir yurttaşlar anayasası yapılması gerektiğini savunmaktadır. Kant’a göre söz konusu yurttaşlar anayasasının en önemli işlevi adaleti tam olarak sağlayacak bir yapıda oluşturulması olmalıdır. Kant’a göre söz konusu yurttaşlar anayasasının yapılabilmesinin önkoşuluysa devletlerin kendi aralarında kuracakları ilişkilerin yasal yollardan ve ilkelere bağlı şekilde yürütülmesi olarak belirlemektedir³⁴³. Kant’ın savaşı ve barışı düzenleme konusundaki görüşü, devletlerarası hukukun normlaştırılmasına dayanmaktadır. Jürgen Habermas söz konusu normlaştırmanın da kozmopolitan değerler üzerinden ve evrensel bağlamda gerçekleştirilebileceğini savunmaktadır³⁴⁴. Habermas günümüzde Kantçı barışçıl kozmopolitanizmle kendi aşiretine sadakatin geri kalmış saldırganlığı arasında bir tercihte bulunmamız gerektiğini ileri sürerek barışçıl kozmopolitanizmin temellerini Kant’ın düşüncelerine dayandırmaktadır³⁴⁵.

Kant sürekli ve adil bir barışın sağlanmasının yapılacak olan bir barış ittifakıyla gerçekleştirilebileceğini ileri sürmektedir. Söz konusu ittifakın yapısının da federalizm üzerinden şekillenmesi gerekliliği üzerinde durmaktadır. Tarihsel süreçte bu ittifak aydınlanmış ulusların kuracakları cumhuriyetler aracılığıyla gerçekleşecek ve bu federatif ittifakın merkezleri de bu cumhuriyetler olacağını ileri sürmektedir. Bu şekilde kurulacak bir devletler hukukunun çekim merkezi oluşturacağını ve dolayısıyla öteki devletlerin de süreç içinde kendi özgürlüklerini de güvenceye almak için bu federatif yapıya yöneleceklerini hatta dahil olmak zorunda kalacaklarını belirtmektedir³⁴⁶

343 Tepe, “Kant Etiği ve Barış Düşüncesi Etik Savaşları Önleyebilir mi?”, s. 69.

344 Habermas, “öteki” olmak, “öteki”yle yaşamak, s. 71.

345 Douzinas, İnsan Hakları ve İmparatorluk, s. 170.

Kant’ın bu düşüncesi başta John Rawls’un ideal olmayan kuramında olmak üzere birçok düşünür tarafından ele alınacaktır. J. Rawls ideal olmayan kuramda devletleri ve aralarındaki hukuku düzenlerken Kant’ın yukarıda belirttiğimiz düşüncelerinden faydalanmıştır. Kant’ın düşüncelerinin kozmopolitan düşünceye yansımaları derin ve geniştir. Sonuç olarak Kant savaşın barış için bir araç olduğunu düşünen yazarlardan farklılaşarak amacın tekil bir barışa ulaşmaktan ziyade nihai ebedi bir barışı teşkil etmenin koşullarının ortaya koymak olduğunu belirtmektedir. Kant böylelikle modern bağlamda insan hakları üzerine siyasi söylemlerin temellendirilebileceği insanlık onuru kavramını ön plana çıkarmıştır. İnsanlık onuru kavramı aracılığıyla insan hakları soyut, saf akli ve ahlaki yönleriyle rasyonel bağlamda evrenselliğe gönderme yapan bir sorumluluk ve ödev bilinciyle bağlantılandırılmıştır. Söz konusu evrenselliğe dayalı ahlaki ve rasyonel evrenselleştirici sistem modern anlamda insan hakları kavramının evrensellik ve insan onuru temelinde meşruiyetini tesis etmekte ve bu da her bir insanı diğer insan topluluğuyla ilişki kurarken bağlayıcı ahlaki, hukuki ve siyasi sorumluluğu zorunlu kılan sistemsel yapıya bağlamaktadır³⁴⁷.

Kant’ın evrensel barış düşüncesine baktığımızda iki unsurun varlığından söz etmek mümkündür. İlk olarak bağlayıcı bir uluslararası hukuk sistemi ve ikinci olarak da bu sistemle ilişkili bir kozmopolitan hukuk. Kant’ın düşüncesi 18. Yüzyılda gerçekleşen büyük devrimler ve ortaya çıkan anayasalarla birlikte şekillenmişti.

Böylelikle ulusal ile evrensel arasındaki ilişki modernitenin de siyasal tahayyülü içine girmiş bulunmaktaydı. Fransız ve Amerikan devrimleri doğal hakların vazgeçilemezliğini ileri sürüyor ve bu hakların yerel unsurlardan bağımsız olarak var olduklarını ilan ediyordu. Bu durum da insanın doğal haklarının hukuki bir biçimde

ifadesine karşılık gelmektedir. Hakların tüm insanlıkla ilişkili bir durum yarattığı beyan edilmekteydi³⁴⁸.