Osmanlı yeniden yapılanma döneminde medreselerin yerine ihdas edilmeye çalışılan mektepleri, medreselerden ayıran önemli farklılıklardan birisi yeni mekteplerde görevlendirilen Avrupalı öğretmenlerdir. Bu öğretmenler okulların ders
58 Ortaylı, a.g.e., 1981, s. 50, Maarif Salnamesi, 1316, İstanbul, ss. 934-1073.
59 Ergün, a.g.e., 1996, ss. 274-275.
60 Musa Bardak, II. Meşrutiyet Döneminde Okul Öncesi Eğitim (1908-1918), Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2010, ss. 10, 76; Akyüz, a.g.e., s. 243.
programlarının düzenlenmesi, ders kitaplarının hazırlanması gibi kritik görevlerde de yer almışlardır. Buraya kadarki izahattan da anlaşılmaktadır ki harbiye mektebinin kuruluşunda ve inkişafında Fransız, İngiliz ve Avusturyalı muallimlerin doğrudan katkı ve etkileri olmuştur61.
Müzik eğitimi için de Avrupalı öğretmenlerden yararlanılmaya çalışıldığı görülmektedir. Mehterhanenin yeniçeri ocağı ile birlikte kaldırılmasından sonra Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun Avrupalı kıyafetlerine uygun olarak Avrupa’daki örneklere benzer bir mızıka takımı kurulmak istenmiştir. Bu amaçla Osmanlı tebaasında bulunan Fransız Mösyö Mangel ve İtalyan Sinyor Donizetti tayin olunmuşlardır. Bu ecnebi müzikçiler tarafından Muzıka-i Hümayûn Mektebi bir uygulama okulu ve askeri bando olarak tesis edilmiştir. Daha sonra da yabancı müzik adamları Osmanlı ordu bandosunda görev almaya devam etmişlerdir. Müzik alanında mehterden mızıkaya geçiş batılılaşma serüveninin görünürlüğünü sağlayan unsurlardan birisi olmuştur62.
Osmanlı Devleti eğitim sisteminde yabancı öğretmenlerden en çok yararlanılan alan yabancı dil eğitimi olmuştur. Batı etkisinin başlangıcından itibaren gelişen süreç, yabancı dil eğitimini (özellikle Fransızca) ön koşul haline getirmiştir. Türk öğretmenlerin yabancı dil öğretmenliği hususunda sayı ve nitelik bakımından yeterli olmaması nedeni ile yurt dışında Fransızca öğretmeni getirerek mekteplerde görevlendirmek ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Maarif Vekâleti, vilayet merkezlerindeki liselerde Fransızca eğitim verebilmek için Fransa’dan dil öğretmenleri davet etmiştir. Bu öğretmenlere idadilerde doğrudan görev verilmemiştir. Yurt dışından gelen öğretmenler imtihan yapılarak yeterli görülenlere Maarif Nezareti tarafından muallimlik vazifesi verilmiştir63.
Türkiye’de eğitim sistemi ile ilgili rapor hazırlanması ve ıslahat girişimlerinde bu raporların nirengi noktası olarak kabul edilmesi II. Meşrutiyet döneminde başlayan bir uygulamadır. Cumhuriyet döneminde yabancı uzmanlara rapor hazırlatılması uygulaması, II. Meşrutiyet döneminden itibaren uygulamaya konulmuştur. 1909 yılında İngiliz hukukçu Sir Frai, Osmanlı Kız Mekteplerinin
61 Ergin, a.g.e., ss. 366-367; Şahin, a.g.m., 1999, ss. 87-90.
62 Banu Öztürk, “1908 Meşrutiyeti ve Müzik”, Kıbrıs Uluslararası Üniversitesi, Folklor-Edebiyat, C.
XVII, S. 65, 2011/1, s.81-96. Ergin, a.g.e., s. 369; Şahin, a.g.m., 1998, ss. 12-21.
ıslahı için rapor hazırlamakla görevlendirilmiştir. Frai, kız mektepleri hakkında geniş bir rapor hazırlayarak maarif nezaretine sunmuştur. Frai raporunda Osmanlı kız mekteplerinin mevcut durumunu eleştirerek, kapatılmasını tavsiye etmiştir. Kapatılan mekteplerin yerine yeni bir bina da yatılı ve yabancı müdire idaresinde kız muallim mektebi kurulmasını önermiştir. Önerinin içeriğinden oryantalist bakış açısı dikkat çekmektedir. Daha önce batılı uzmanların önerileri ile açılmış olan mektebin kapatılması ve yeni öneriler çerçevesinde açılması tavsiyesi Osmanlı Devleti’nin eğitim sisteminde yüz yıllık batılılaşma çalışma ve çabalarının beyhude olduğunun ifadesi olarak da görülebilir64.
Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyetin ilanından sonra da yabancı uzmanların görevlendirilmesi sürdürülmüştür. Ancak 9 Şubat 1909 tarihinde itibaren devlet hizmetinde çalışacak yabancı uzman, öğretmen ve mühendislerin sözleşmeleri ve maaşlarına ilişin düzenlemeler yapılmaya çalışılmıştır. Osmanlı hükümetinin yabancıların eğitim müesseselerinde görevlendirilmesini yeniden düzenlemeye çalıştığı görülmektedir. II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı devlet kurumlarında çok sayıda yabancı uzman görev yapmaktadır.
Tablo 2.4. 9 Şubat 1909 tarihli resmi yazıya Nezaretlerin Verdiği Cevaplara Göre 1909 tarihi itibari ile Osmanlı Devletinde Görevli Yabancı Eğitim
Uzmanları
Mazör Mekteb-i Sultani / II. Müdürü
İzvar Mekteb-i Sultani / Muallim
Lakomilez Mekteb-i Sultani / Muallim
Mağnos Mekteb-i Sultani / Muallim
Sara Mekteb-i Sultani / Muallim
Şuzel Mekteb-i Sultani / Muallim
Camalto Mekteb-i Sultani / Muallim
Jöeri Mekteb-i Sultani / Muallim
İrat Mekteb-i Sultani / Muallim
Prust Mekteb-i Sultani / Muallim
Riss Mekteb-i Sultani / Mubassır65
Emdin Mekteb-i Sultani / Mubassır
Sadikanon Mekteb-i Sultani / Mubassır
Karavan Mekteb-i Sultani / Mubassır
Valorim Sanayi-i Nefise Mektebi / Muallim
Yusuf Hüsnü Müfettiş (yabancı uyruklu)
64 Ergün, a.g.e., 1996, s. 438.
Tahir Müfettiş (yabancı uyruklu)
Lobel Maarif Nezaretinde Uzman
Lobis Maarif Nezaretinde Uzman
Dr. Edward Jayden Neştoger Gülhane Hastanesi / Almanca Öğrt. Mimar-Mühendis Dranko Mektebi Sanayi / Muallim
Valeri Muallim
Jako Muallim
Öjen Mondrago Muallim
Aranda Paşa Musiki Muallimi
Prof. Dr. Franz Schmidt Maarif Nezareti Müşaviri
II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti’nde Alman etkisinin ziyadeleştiği daha önce ifade edilmişti. Bu dönemde Osmanlı Devleti eğitim müesseselerinde görevlendirilen uzmanlar ve muallimler arasında Alman uyruklular çoğunlukta olduğu değerlendirilmektedir. Ancak uyruklarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca tablonun sonunda yer alan Prof. Dr. Franz Schmidt66 Osmanlı Devletinde Maarif Müşaviri olarak önemli görevler üstlenmiştir. Osmanlı eğitim sistemini ıslah etmesi beklenen Schmidt’in görevini I. Dünya Savaşı şartları nedeni ile yerine getiremediği anlaşılmaktadır. Ancak Prof. Dr. Franz Schmidt’in Osmanlı Maarif Nezaretinde Ali Münif Bey’in nezaret görevinden alınarak Dr. Nazım Beyi’in Maarif Nezaretine atanmasını sağlayacak kadar etkili olduğu görülmektedir. Prof. Dr. Franz Schmidt’in Almanya’dan getirttiği, Fritsch Max, Hans Gabel, Peter And, Otto Mann, Gabel, Susen, Reinhard, Michael, Lotthammer, Thierbach, Rossnagel, Seiffert isimli öğretmenler aracılığı ile İstanbul İdadisini Alman eğitim sistemine göre düzenlemeye çalışmıştır. Bu dönemde Sadrazam Said Halim Paşa’nın “Alman zihniyetli vatandaşlara ihtiyaç duyulduğunu” ifade etmiştir. Maarif Nazırı Dr. Nazım Bey’in Fransız eğitim sisteminin Türklere uygun olmadığını, Türk eğitim sisteminin Alman eğitim esaslarına göre yeniden düzenlenmesi gerektiğini savunmaktadır. Sadrazam
66 Osmanlı – Alman ilişkileri Balkan Savaşları’ndan sonra daha ileri bir düzeye ulaşıp İstanbul’a
Liman von Sanders başkanlığında bir Alman askeri heyeti gelince, Osmanlı Devleti eğitim sistemini de Alman modeline göre modernleştirmek istedi. Bu amaçla Osmanlı Devleti, Alman Dışişleri Bakanlığı’ndan, eğitimini modernleştirmeye yardımcı olacak bir uzman talep etti. Bu talep üzerine Alman Dışişleri Bakanlığı, Yurt dışı eğitim işleri müdürü, eğitim uzmanı Prof. Dr. Franz Schmidt’i Osmanlı Devleti hizmetine görevlendirdi. Aralık 1914’de İstanbul’a gelen Dr. Schmidt, Osmanlı hükümeti tarafından Maarif Nezareti’ne Müşavir olarak atandı. Dr. Schmidt’in görevi Türkiye’deki okul sistemini Almanya örneğine göre organize etmekti. Geniş bilgi için bkz., Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 2006, s. 59.
ve Maarif Nazırının bu ifadeleri ile birlikte değerlendirildiğinde Prof. Dr. Franz Schmidt’in Osmanlı Devleti’nin gölge Maarif Nazırı olduğunu söylemek abartılı bir yorum olmayacaktır. Franz Schmidt, Osmanlı Maarif Nazırını savaş sonrasında Osmanlı Devleti’nin tüm öğretmen okullarına Alman müdür atanması konusunda da ikna etmişti. Hatta bu planlama kapsamında; Haydar Paşa Öğretmen Okulu’na Preusser, Heybeliada Deniz Askeri Lisesi’ne ise Prof. Dr. Hettich müdür olarak atanmışlardır. Ancak I. Dünya Savaşı yenilgisi bu planların uygulanmasını imkânsız kılmıştır. Alman eğitimci Fransa’nın etkisinde Fransız eğitim sistemine göre tedrisatını sürdüren Galatasaray Sultanisine alternatif İstanbul Sultani ’sinde Alman eğitim sisteminin kurulması için çaba sarf etmiştir67.