Alpullu Şeker Fabrikası’nı kuran İTŞFTAŞ’nin içtüzüğünün birinci maddesinde yer alan “İşlenmiş şeker pancarı bakâyasından ispirto istihsâli veya bu bakâyanın kurutulması ve hayvan yemi haline getirilmesi için tesisât yapmak”96 şirketin önem verdiği bir husus olmasına rağmen, Alpullu Şeker Fabri-kası’nın kuruluş tarihi olan 1926 yılında fabrikada henüz ispirto fabrika-sı kurulmamıştır. Ancak 15 Kanûn-ı Evvel (Aralık) 1928’de ispirto fab-rikası faaliyete başlamış ve 28 Kanûnu-ı Evvel (Aralık) 1928 tarihinde Alpullu İspirto Fabrikası’nın resmi açılış töreni yapılmıştır97. 1 Temmuz 1928 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikası’nda kimyager olarak çalışmaya başlayan ve çeşitli görevlerden sonra 1939-1942 kampanyalarında Es-kişehir Şeker Fabrikası Müdürlüğü de yapan Macit Eken, Alpullu’da kurulan İspirto Fabrikası’nın Türkiye’de ilk defa melâstan yüksek dere-celi alkol yapan fabrika olduğunu, ama faaliyete geçişinin oldukça zor olduğunu hatıralarında belirtmiştir. Eken, 1929 ve 1930 ispirto kam-panyalarında fabrikayı işleterek melâstan 1.500.000 litre 95 derece al-kol üretilmesini sağlamıştır98.Melâstan ispirto üretimi için 72 hektolitre/
gün kapasiteli ispirto tesisatı kurulmuştur. İspirto üretimi 1928 yılında 338.000, 1929 yılında 335.000, 1930 yılında 606.000 ve 1931 yılında ise 1.200.00 litre olmuştur99. Alpullu’da kurulan ispirto üretme
tesisle-94 Ziya Tataç, “İktisadi Mühim Meseleler: Şeker Durumumuz”, İktisadi Yürüyüş, Yıl: 4, S.88, 16 Ağustos 1943, s.14.
95 Babaeski Postası, 25 Kasım 1957.
96 İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi Nizâmnâme-i Dâhilîsi, s.3.
97 İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi 31 Mart 1929 Tarihinde Mün’akit Alelâde Hey’et-i Umumiye İçtimaı, s.9. İspirto Fabrikası’nın açılış töreni ile ilgili resimler için bkz: Veldet, a.g.e., C.2, s.358.
98 Macit Eken, “Şeker Sanayiine Ait Bazı Hatıralarım”, Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞ Neşriyatı, Ankara, 1958, C.1, ss.333-334.
99 Âbidin, a.g.e., s. 62; Ayrıca ispirto fabrikası açılışından 4 Mart 1929 tarihine kadar sürekli olarak işlemek suretiyle istenilen özelliklere sahip 415.000 litre ispirto
ri Alpullu Şeker Fabrikası’nın adını ‘Alpullu Şeker ve İspirto Fabrikası’
olarak da adlandırılmasına neden olmuştur100. Bu tesisler 1938 yılında Eskişehir’e nakledilmiştir101. Alpullu Şeker Fabrikası’nda kurulan İspir-to Fabrikası ile ilgili olarak Osman Bozok, Uşak Şeker Fabrikası’nda ispirto fabrikası dışında kurulan sakarat fabrikasının benzerinin Alpul-lu Şeker Fabrikası için de yapılmış olduğunun fakat başarısız oAlpul-lununca tesis sökülüp atılarak yerine ispirto fabrikasının kurulduğundan söz et-mektedir. İspirto fabrikasından da gereken verim alınamayınca Steffen metodu sakarat fabrikası kurulmuş, fakat Alpullu, Uşak, Turhal ve Es-kişehir fabrikaları birleştirildiğinde, Alpullu ve Uşak’ta kullanılmayan iki ispirto fabrikası Eskişehir’e taşınmıştır. Sakarat fabrikaları ise 1965’e kadar çalıştırılmıştır.102 Alpullu Şeker Fabrikası’nda ispirto üretimi Os-man Bozok’un da ifade ettiği gibi kısa süreli olmuştur. 1928 yılında fabrika bünyesinde üretim miktarı 338.655 kilo olmuştur. 1929 yılında 334.798 kilo olan üretim sırasıyla 1930’da 606.615, 1932’de 1.314.761 kilo olarak artış göstermiştir. 1933 yılında bir önceki yıla göre azalarak 1.003.347 kilo 1934’te de büyük bir düşüş yaşanarak 225.814 kilodur ve üretim 1935’te artarak 615.590 kiloya çıkmıştır. 1937’de ise 2.003.208 kiloya çıkarak üretimin başladığı 1928 yılından itibaren en yüksek sevi-yeye ulaşmıştır103; ancak alınan karar neticesinde Alpullu Şeker Fabri-kası’nda bulunan ispirto fabrikası sökülerek Eskişehir’e nakledilmiştir.
üretmiştir.Bkz İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi 31 Mart 1929 Tarihinde Mün’akit Alelâde Hey’et-i Umumiye İçtimaı, s.
9.
100 Bkz: Alpullu, S.1, Ocak 1935, s.21.
101 Kaprol; Minez, a.g.m., s.20; Veldet, a.g.e., C.1, s.242.
102 Osman Bozok, “Türkiye Şeker Sanayiinin Kısa Tarihçesi”, İşletme Mühendisleri Seminer Notları, 3-18 Mayıs 1976, TŞFAŞ Şeker Enstitüsü, C. 1, Etimesgut, 1976, ss.7-8.
103 Habil Akıltepe, Sabri Malkoç, İhsan Molbay, Türkiye Şeker Sanayii ve Şeker Pancarı Ziraati, Mars Matbaası, Ankara, 1964, s.36. Ayrıca 1928-1931 arasındaki ispirto üretimi ile ilgili az bir farkla (litre olarak) verilmiş üretim miktarı ile ilgili bkz: İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi 31 Mart 1929 Tarihinde Mün’akit Alelâde Hey’et-i Umumiye İçtimaı, s.
9.
Melâs Alpullu Şeker Fabrikasında özellikle ispirto yapmak üzere kullanılmıştır104. Melâstan, üç şekilde faydalanılmaktadır: Birinci olarak melâstaki şekeri ispirtoya çevirmek, ikincisi ise melâstaki şekeri çıkar-mak, üçüncüsü ise melâsı hayvan gıdası olarak kullanmaktır105. Melâs-taki şekerin bir kısmı tekrar şeker olarak kazandırılabilmektedir. Bu yöntemlerden en yaygını Steffen yöntemi olmuştur. Steffen yöntemi ile Alpullu ve Uşak Şeker Fabrikalarında sakarat fabrikaları kurulmuştur.
100 kg. pancarın bıraktığı melâs miktarı yaklaşık olarak 4 kg olmaktadır.
Yani melâs pancara göre % 4 civarında olmaktadır. 100 kg. pancarda 17 kg. şeker varsa şekere göre melâs % 0.18 olmaktadır. Sakarat fabrika-larında melâstaki şekerin % 45’ine yakın miktarı geri alınabilmektedir.
Melâstan şeker çıkarma yöntemi melâsın ispirto ve hayvan yemi olarak kullanılmasının daha uygun olmasından dolayı hem de pahalıya mal olan bu yöntem terk edilmiştir106.
Alpullu Şeker Fabrikası’nda özellikle yaş ve kuru küspe üreterek, besiciliğe büyük çapta katkıda bulunulmuştur. Küspe pancarın şeker üretiminde faydalanılmasından sonraki süreçte besi hayvancılığı için kullanılmasıyla önemli bir iktisadi faaliyet olarak görülmüştür107 .Pan-car çiftçisinin ürettiği pan.Pan-carın üçte biri veya yarısı hayvan yemi ola-rak kalmaktadır. Bu durum göz önüne alınırsa pancar tarımının hayvan yetiştiriciliği üzerindeki rolü daha iyi anlaşılmaktadır108.Şahap Ege, Al-pullu Şeker Fabrikası’nda küspenin değerinin anlaşılmasının 1927 kam-panyası sırasında olduğunu söylemiştir109.Ekrem Oktar ise, küspenin
104 Cumhuriyet, 30 Mayıs 1934.
105 Alpullu, S. 5, Mayıs 1935, s.6.
106 Thomas Geerdes, Ana Besin Maddelerinden Şeker ve Tarihi, TŞFAŞ Neşriyatı No: 118, Ankara, 1966, ss.145-146.
107 Alpullu, S.3, Mart 1935, s.3; Vasfi Arıner, “Alpullu Şeker Fabrikası’nda İlk Bilanço, İlk Mütehassıslar, İlk Şeker, İlk Yangın, İlk Artezyen”, Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞ Neşriyatı, C.1, Ankara, 1958, ss.326-327.
108 Ekrem Oktar, Pancar Yaprağı ve Pancar Küspesinin Hayvan Gıdası Olarak Kıymetlendirilme Usulleri, TŞFAŞ Neşriyatı, İstanbul, 1942, ss.4, 10.
109 Türkiye Şeker Sanayii 1926-1976, TŞFAŞ Yay. No: 210, Ankara, bst. yok., s.77.
değerinin anlaşılmasında 1928 yılındaki kuraklığın da etkili olduğunu ve köylüler hayvanlarına verecek saman bulamayınca yem ihtiyacından kaynaklandığını söylemektedir.110
4. Alpullu Şeker Fabrikası’nın Sosyal ve Kültürel Hayata