4. Alpullu Şeker Fabrikası’nın Sosyal ve Kültürel Hayata Etkileri
4.4. Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi Alpullu Şeker ve İspirto Fabrikaları mensupları arasında 20 Nisan
1934’te kooperatifçilik girişimi başarıya ulaşarak152 26 Haziran 1934 tarihinde153 “Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi” unvanı altında Alpullu merkezli olarak sınırlı sorumluluktaki bir kooperatif şir-keti kurularak işe başlamıştır154. İki bin Türk Lirası sermaye ile süresi on yıl olmak üzere oluşturulan Şirketin amacı ise; her türlü üretim eşyasıyla erzakın alım-satımını yapmak ve bunlardan uygun gördüklerini üreterek üyesine, bütün tüketicilere satmak ve faydalı gördüğü diğer ticari, mali, sınaî ve zirai işleri yapmaktır.155 Kooperatif şirketi içerisinde herhangi bir sebep ve suretle muhtaç olan ortaklara veya ailelerine yardım etmek üzere şirketçe bir yardım sandığı kurulması düşünülmüştür.156 Şirket, ilk
151 Alpullu, S.3, Mart 1935, ss.10-11.Törende Genel Müfettiş İbrahim Tali Bey, Vali Salim Özdemir Bey, Mebus Şeref Bey, Alpullu Şeker ve İspirto Fabrikaları Müdürü Ali Şefik Bey de hazır bulunmuşlardır.
152 Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi Esas Mukavelena-mesidir, Aziz Matbaası, Edirne, 1934, s.14.
153 BCA, 30.0.18.1.2/46.45.20; Alpullu, S.5, Mayıs 1935, ss.11-12.
154 Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi Esas Mukavelena-mesidir, s.1.
155 BCA, 30.0.18.1.2/46.45.20; Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi Esas Mukavelenamesidir, s.1.
156 A.g.e., s.11.
çalışma yılının senelik toplantısını Fabrika’nın da müdürü olan mec-lisi idare reisi Ali Şefik Bey’in başkanlığında toplanmıştır ve 31 Mart 1935’te Alpullu’da akdetmiştir.157
SONUÇ
Osmanlı Devleti’nde pek çok kez şeker sanayisi kurma girişimleri olmuş fakat bu girişimler sonuçsuz kalmıştır. Şeker sanayisinin kurulma-sı Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir. Özellikle TBMM tarafından şeker sanayi ile ilgili olarak çıkarılan ilk Kânûn olan 5Nisan 1925 tarih ve 601 sayılı “Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Hakkında Kânûn” ile şeker fabrikası kurmak isteyen gerçek ve tüzel kişilere çeşitli vergi muafiyetleri, imtiyazlar, pancar ekim ve üretiminde arazi mahsul vergisinden istisna, nakliye tenzilatı, memur, hizmetli ve işçilerin vergi-den muaf olmaları gibi yardım ve kolaylıklar sağlamıştır. Yani kısaca bu kânûn, Türkiye’de şeker sanayisinin kuruluşunu sağlayacak ve destek-leyecek önlemlerin alınmasına yol açmıştır. Alpullu Şeker Fabrikası’nı kuran İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi de bu kânûndan sonraki süreçte kurulmuş ve Alpullu Şeker Fabrikası’nı haya-ta geçirmek için çalışmalarına başlamıştır. Milli şeker üretme isteği ve heyecanı ile bu şirket 26 Kasım 1926 tarihinde ilk yerli şeker fabrikasını açarak bölgenin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında önemli etkilerde bulunmuştur.
Alpullu Şeker Fabrikası ve diğer şeker fabrikalarının kurulması ile şeker pancarı tarımı ve şeker üretimi hızla yaygınlaşmıştır, memleke-tin ihtiyacı olan şekerin ülke içinde üretilmesi dışa bağımlılığı azaltarak büyük oranda da döviz kaybının önlenmesini sağlamış ve halkın temel besin maddelerinden biri olan şekere ulaşmalarını ve şekerin tüketimini kolaylaştırmıştır. Şekerin arpa ve buğdaydan besin değeri olarak fazla ol-ması, halkın kalori ihtiyacını süt, koyun ve sığır etine nazaran ucuz olan şekerden karşılayarak daha ucuza getirmiştir. İnsan sağlığı açısından da
157 Alpullu, S.5, Mayıs 1935, s.11-12.
şeker pancarı tarlaları çok önemli bir yer tutmuştur ki şeker pancarı tarlaları, insan yaşamı için zaruri olan oksijenin üretiminde aynı büyük-lükteki bir ormandan üç kat daha fazla oksijen üretmektedir. Bir dekar pancar tarlasından altı insanın bir yılda tüketeceği oksijen üretilmekte-dir. Pancar tarımının yaygınlaşması hayvancılığı da geliştirmiştir. Şeker Pancarı artıklarından melâs, kuru ve yaş küspe üretilmiş bunlar hayvan yemi ve ispirto sanayisinin de gelişimini sağlamıştır. Şeker sanayisinin gelişimi büyük miktarda kömür, kireçtaşı ve kimyevi madde kullanımını gerektirdiği için bu sektörler de gelişmiştir. Kömür, kireçtaşı, su, gübre, tohum, zirai ilaçların ve pancarların fabrikaya taşınması ve sonrasında elde edilen şeker, melâs, küspelerin ihtiyaç duyulan yerlere nakledilmesi iş olanakları yaratmıştır. Ayrıca ulaşım konusunda yeni adımlar atıldığı için memleket ekonomisinin canlanmasına neden olmuştur.
Türk mühendislerinin, uzmanlarının ve teknisyenlerinin olmadığı bir ortamda yabancı uzmanların elinde bulunan kadrolar, şeker fabri-kalarının çoğalmasıyla birlikte yavaş yavaş yerini Türklere bırakmıştır ve Alpullu Şeker Fabrikası mühendis, uzman ve teknisyen yetiştirme konusunda bir laboratuar görevi görmüştür. Alpullu Şeker Fabrikası, ülkenin çağdaşlaşma anlayışının somut bir örneğini oluşturmuştur ve de devrinin sosyal yaşantısının, iktisadi gelişiminin ve mimari anlayı-şının önemli bir belgesi niteliğindedir. Alpullu Şeker Fabrikası, iktisadi faaliyetlerinin yanında bölgeye sosyal imkânlar da getirerek halkın öğ-renim düzeyini artırmış, ekonomik düzeyi de yükseltmiştir.1929 Ekono-mik Buhranı şeker sanayisini de olumsuz olarak etkilemiştir, halkın satın alma gücü azalmış ve Türkiye’nin 1929-1930 yıllarında yetmiş bin tonu bulan şeker tüketimi elli bin tona düşmüştür. Bu durum şeker sanayisini 1935 yılında ülkede faaliyette bulunan dört fabrikanın birleştirilmesiy-le oluşturulan, Sümerbank, Türkiye İş Bankası ve Ziraat Bankası’nın bir araya gelmesiyle kurulmuş olan Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi’ne bırakmıştır. Bu dört fabrikadan ilki olup özel teşebbüs örneği olarak doğan Alpullu Şeker Fabrikası da diğer üç şeker fabrikası gibi devletleştirilmiştir. Alpullu Şeker Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk şeker üretiminin yapıldığı fabrika olmasından dolayı çok büyük bir
önem taşımaktadır. Alpullu Şeker Fabrikası, günümüzde de Cumhuri-yetin kazanımlarından biri olarak üretime devam etmektedir.
KAYNAKÇA Arşiv
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
30.18.1.1./12.72.9; 30.0.18.01.01/021.69.7; 30.10.0.0/212.440.4;
30.10.0.0./8.45.22; 18.0.0.9/243.1214.7; 30.18.1.2./39.64.13;
30.18.1.2./39.66.14; 30.0.18.01/01.14.40.13; 18.1.1./14.41.5;
30.18.01.01/024.23.11; 30.0.18.1.2/46.45.20.
Alpullu Şeker Fabrikası Arşivi
- Alpullu Şeker Fabrikası Küşad-ı Resmi Programı, 26 Teşrin-i Sani 1926, Alpullu Şeker Fabrikası Arşivi.
- “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi, Al-pullu Şeker Fabrikası, Küşâd-ı Resmî Hatırası, 26 Teşrin-i Sâni 1926, Alpullu Şeker Fabrikası Anı Şeref Defteri”, Alpullu Şeker Fabrikası Arşivi.
Resmi Yayınlar
- Alpullu Fabrikaları Mensubini Kooperatif Şirketi Esas Mukavelenamesidir, Aziz Matbaası, Edirne 1934.
- Cumhuriyet’in 50. Yılında, Kırklareli 1973 İl Yıllığı, bsy.
yok., bst. yok.
- Cumhuriyetin 80. Yılında Türk Şeker Sanayi, TŞFAŞ Yay., Ankara, Ekim 2003.
- Hali Tasfiyede İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi Hissedarlar Fevkalâde Umumi Hey’eti, bsy.yok, 7 Ağustos 1943.
- Kırklareli İl Yıllığı 1967, bst.yok, bsy.yok.
- İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şir-keti Nizâmnâme-i Dâhilîsi, Matba’a-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1341/1925.
- İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şir-keti 29 Mart 928 Tarihinde Mün’akit Üçüncü Alelâde Hey’et-i UmumHey’et-iye İçtHey’et-imaı, Üçüncü Devre-Hey’et-i HesabHey’et-iyye, İstanbul: Ha-mit Matbaası, 1928.
- İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şir-keti 31 Mart 1929 Tarihinde Mün’akit Alelâde Hey’et-i Umu-miye İçtimaı, İstanbul Hamit Matbaası, 1929.
-Şeker Fabrikalarına Bahş Olunan İmtiyaz ve Muafiyet Hakkında Kanun, bsy. yok, 1341/1925.
-Şeker Kanunu, Güzel Sanatlar Matbaası, Ankara, 1957.
-Türkiye Şeker Sanayii 1926-1976, TŞFAŞ Yay. No: 210, An-kara, bst.yok.
Gazeteler
Babaeski Postası, Cumhuriyet, Hâkimiyyet-i Milliye, İk-dam, Milliyet, Vakit, Vatan.
Dergiler
Alpullu, Kadro, İktisadi Yürüyüş, Pancar, Tarım ve Köy.
Kitaplar
ÂBİDİN, İhsan, Şeker Yetirmeden Bitirmeye Kadar, Akşam Matbaası, İstanbul, 1934.
AKILTEPE, Habil - MALKOÇ, Sabri; Molbay, İhsan, Türkiye Şeker Sanayii ve Şeker Pancarı Ziraati, Mars Matbaası, Ankara, 1964.
ARGON, Suphi, Şeker Sanayii ve Pancar Ziraatinin Ehem-miyeti, TŞFAŞ Neşriyatı, İstanbul, 1944.
BAŞAR, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Tan Matbaası, İstanbul, 1945.
DEMİRACO, Selahattin, Trakya, Bellek Yay., Edirne, 2008.
GEERDES, Thomas, Ana Besin Maddelerinden Şeker ve Tarihi, TŞFAŞ. Neşriyatı No: 118, Ankara 1966.
KARAYAMAN, Mehmet, Nuri Şeker ve Uşak Şeker Fabrika-sının Kuruluşu, Uşak Akademi Kitapevi Yay., Uşak, 2010.
KARAÇAM, Nazif, Bütün Yönleriyle Kırklareli ve İlçeleri, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1970.
KARAÇAM, Nazif, Efsaneden Gerçeğe Kırklareli, Kırklareli Belediye Yay., Kırklareli, 1995.
İNAN, A. Afet, İzmir İktisat Kongresi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1989.
MUTLUAY, Fahrettin, Türkiye Şeker Sanayii, Ankara: TŞFAŞ Neşriyatı No: 109, 1964.
OKTAR, Ekrem, Pancar Yaprağı ve Pancar Küspesinin Hayvan Gıdası Olarak Kıymetlendirilme Usulleri, TŞFAŞ Neşriyatı, İstanbul, bt.yok.
ÖZEL, Salih, Türkiye Şeker Sanayii Dünü Bugünü Yarını, Pankobirlik Yay. No:16, Ankara, 2007.
TARUS, İlhan, Uzun Atlama, Mars T ve S.A.Ş. Matbaası, Anka-ra, 1957.
VELDET, Turan, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞ Neşriyatı, C.1, 2, Ankara, 1958.
ZEYTİNOĞLU, Erol, Türkiye’de Şeker Endüstrisi, İskender Matbaası, İstanbul, 1964.
Makaleler
AKBABA, Gülgün, “Türk Şekeri 62 Yaşında”, Bilim ve Teknik, C.21, S.229, Ağustos 1988.
aLP, Ömer, “Cumhuriyet ve Şeker Sanayiimiz”, Pancar, Ekim 1983, S.322.
ARINER, Vasfi, “Alpullu Şeker Fabrikası’nda İlk Bilanço, İlk Mü-tehassıslar, İlk Şeker, İlk Yangın, İlk Artezyen”, Turan Veldet, 30. Yı-lında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞ Neşriyatı, C.1, Ankara, 1958.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, “Şeker İstiklali ve 160.000 Ton Türk Şekeri”, Kadro, İkinci Teşrin (Kasım) 1932.
AYTUĞ, Ziya, “Büyük Önder Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılın-da 56 Yaşına Basan Şeker Sanayimizin TarımımızYılın-daki Yeri”, Pancar, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılında Özel Sayısı, Kasım 1981.
BOZOK, Osman, “Türkiye Şeker Sanayiinin Kısa Tarihçesi”, İş-letme Mühendisleri Seminer Notları, 3-18 Mayıs 1976, TŞFAŞ Şeker Enstitüsü, C.1, Etimesgut, 1976.
CAVİD, Selim, “Alpullu Şeker Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, Yıl:1, S.9, 15 Nisan 1940.
EKEN, Macit, “Şeker Sanayiine Ait Bazı Hatıralarım”, Turan Vel-det, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞNeşriyatı, C.1, An-kara, 1958.
ENGİN, Aydın, “Bir Şeker Hikâyesi: Alpullu Şeker Fabrikası”, 75 Yılda Çarklardan Chip’lere, Tarih Vakfı Yay., İstanbul, Nisan 1999.
ERTUNÇ, Nahit, “Alpullu Şekerspor”, Pancar, Sene:13, S.139, Nisan 1964.
GÜRELİ, Nail, “İlk Türk Şekeri Pek Tatlıydı…”, Yıllar Boyu Ta-rih, Yıl: 4, S. 12, Aralık 1981.
KARAYAMAN, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Şeker Fabrikası Kurma Teşebbüsleri”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ta-rih Bölümü TaTa-rih İncelemeleri Dergisi, Temmuz, C. XXV, S.1, Bornova İzmir, Temmuz 2010.
KAPROL, Timur - MİNEZ, Berk, “Türkiye’de Cumhuriyet Dö-nemi Endüstriyel Mirası: Alpullu Şeker Fabrikası”, Mimarist, Yıl:9, S.32, Haziran 2009.
KİPER, Mahmut, “Başarma Heyecanı ve Gururun Göstergeleri…
Cumhuriyetin Şeker Fabrikaları”, Cumhuriyet Strateji, 6 Nisan 2008.
İnönü Ansiklopedisi, “Alpullu Şeker Fabrikası” Maddesi, Milli Eğitim Basımevi, C.2, Ankara, 1948.
NAFİZ, İlhami, “Şeker Sanayimiz”, 1930 Sanayi Kongresi Raporlar-Kararlar-Zabıtlar, Ankara Sanayi Odası Yay., Ankara, Temmuz 2008.
OKTAR, Ekrem, “Pancar ve Kamış Ziraatımız”, Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞNeşriyatı, C.1, Ankara, 1958.
OSMAN, Feridun, “Trakya’da Doğan Güneş! Şeker Fabrikası 60.000 Köylüyü İhya Etmiştir!”, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Teşrini-evvel (Ekim) 1932.
SU, Bülent, “Ekonomi ve Endüstri Bakımından Şekerin Tarihi”, İktisadi Yürüyüş, Yıl: 8, S.186, 7 Ekim 1947.
ŞAHİN, Mustafa, “Şeker Tarihimizden Bir Parça”, Toplumsal Tarih, S.84, Aralık 2000.
ŞÜKRÜ, Hayrettin, “Şeker Fabrikalarımız”, Cumhuriyet Gaze-tesi, 10 Ağustos 1933.
TATAÇ, Ziya, “İktisadi Mühim Meseleler: Şeker Durumumuz”, İktisadi Yürüyüş, Yıl:4, S.88, 16 Ağustos 1943.
TÜLÜMEN, Ali Seyfi, “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi’nde Umum Muhasebe Müdürü Adı İle Çalıştığım Sıra-lardaki Bazı Hatıralarım”, Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, TŞFAŞ Neşriyatı, C.1, Ankara, 1958.
YAZMAN, Aslan Tufan, “Fabrika ve Medeniyet”, İktisadi Yürü-yüş, Yıl:1, S. 10, 1 Mayıs 1940.