B. ARAP DİLİNDE MÜŞTAK İSİMLER
4. İSM-İ MENSUB
Ülke, bölge, şehir, köy gibi herhangi bir yerleşim mahalline; din, mezhep, meşrep, tarikat, ideoloji, bilim, bilim dalı, meslek kolu, sanat akımı gibi dinsel veya din dışı ekol, kurum, branş yada oluşumlara, herhangi bir isim, nitelik veya vasfa aidiyeti gösteren, isimden türetilmiş sıfat görevli sözcüklere İsm-i Mensub adı verilir. Bir isimden İsm-i Mensub elde edebilmek için, önce o ismin sonuna şeddeli bir ye (
ﻱ
) harfi getirilir, arkasından bu (ﻱ
) den önceki harf meksur (esreli) yapılır. İsm-i Mensublar, sıfat görevli sözcükler olduğu için, niteledikleri isme ya da içinde bulundukları kontekse bağlı olarak cümle içerisinde tekil, ikil, çoğul, eril, dişil formları kullanılabilir.54Kategori Anlamı İsm-i Mensub İsim
Ülke Mısırlı
ﻱِﺮﺼِﻣ
ﺮﺼِﻣ
Ülke Hindistanlıﻱِﺪﻨِﻫ
ﺪﻨِﻫ
Bölge Hicazlıﻱِﺯﺎﺠِﺣ
ﺯﺎﺠِﺣ
Kabile Temimliﻲِﻤﻴِﻤﺗ
ﻢﻴِﻤﺗ
Mezhep Hanbeliﻲِﻠﺒﻨﺣ
ﹲﻞﺒﻨﺣ
Din İslamiﻲِﻣﹶﻼﺳِﺇ
ﻡﹶﻼﺳِﺇ
Bilim Felsefiﻲِﻔﺴﹾﻠﹶﻓ
ﹲﺔﹶﻔﺴﹾﻠﹶﻓ
Meslek Politikﻲِﺳﺎﻴِﺳ
ﹲﺔﺳﺎﻴِﺳ
53 el-Galayânî, Mustafa, a.g.e., s. 204. 54 eş-Şertûnî, Reşîd, a.g.e., IV/108.Bir isimden İsm-i Mensub türetirken, kelimenin şeklinden kaynaklanan bazı değişiklikler söz konusu olabilir. Bu değişikliklerle ilgili başlıca kurallar şunlardır:
a. Kendisinden İsm-i Mensub türetilecek olan sözcüğün sonunda yuvarlak te (
ﺓ
) varsa, önce bu()ﺓ
harfi atılır, daha sonra yukarıda bahsi geçen İsm-i Mensub türetme formülü uygulanır.Okula özgü / Okulla ilgili
ﻲِﺳﺭﺪﻣ
ﹲﺔﺳﺭﺪﻣ
Mühendislikle ilgili/Geometrik
ﻲِﺳﺪﻨﻫ
ﹲﺔﺳﺪﻨﻫ
b. Şayet harf sayısı üçten fazla olan bir ismin son harfi elif (
ﺍ
) veya ya (ﺎﻳ
) ise öncelikle bu “elif” veya “ya”lar atılır. Arkasından bilinen İsm-i Mensub türetme formülü uygulanır.55Ganalı / Gana’ya özgü
ﻲِﻧﺎﹶﻏ
ﺎﻧ ﹶﻏﺎ
Suriyeli / Suriye’ye özgü
ﻱِﺭﻮﺳ
ﺎﻳِﺭﻮﺳ
5. İSM-İ TAFDÎL (
ﻞﻴﻀﻔﺘ
ﻟﺍ
ﻢﺳﺍ
) (ÜSTÜNLÜK VE EN ÜSTÜNLÜKDERECESİ)
Sarf ilminde İsm-i Tafdil adını verdiğimiz ve müzekker için (
ﹸﻞﻌﹾﻓﹶﺍ
), müennes için (ﻲﹶﻠﻌﹸﻓ
) şeklinde gelen karşılaştırma yapı-birimi iki temel amaçla kullanılır. Biz burada, önce bu yapının tablo içerisinde çekimini gösterip daha sonra da sırayla kullanılış amaçlarına işaret edeceğiz.55 Ali Cârim-Mustafa Emin, a.g.e., II/71.
İSM-İ TAFDİL’İN ÇEKİMİ -1 Düzensiz
(Kuralsız) Çoğul
Cemi Müsenna Müfred
ﺮِﺑﺎﹶﻛﹶﺃ
ﹶﻥﻭﺮﺒﹾﻛﹶﺃ
ِﻥﺍﺮﺒﹾﻛﹶﺃ
ﺮﺒﹾﻛﹶﺃ
Erilﺮﺒﹸﻛ
ﺕﺎﻳﺍﺮﺒﹸﻛ
ِﻥﺎﻳﺮﺒﹸﻛ
ﻯ ﺮﺒﹸﻛ
DişilİSM-İ TAFDİL’İN ÇEKİMİ -2 Düzensiz
(Kuralsız) Çoğul
Cemi Müsenna Müfred
ﺮِﺧﺍﻭﹶﺃ
ﹶﻥﻭﺮ ﺧﺁ
ِﻥﺍﺮﺧﺁ
ﺮﺧﺁ
Erilﺮﺧﹸﺃ
ﺕﺎﻳﺮﺧﹸﺃ
ِﻥﺎﻳﺮﺧﹸﺃ
ﻱﺮﺧﹸﺃ
Dişila. İki kişi, iki nesne, iki grup veya iki taraf arasında, ortak bir nitelik dikkate alınarak karşılaştırma yapılmak istendiğinde, bu karşılaştırma türü mutlak surette (
ْﻦِﻣ
) harfi cerri ile yapılır.ِﺮﻤﹶﻘﹾﻟﺍ ﻦِﻣ ﺮﺒﹾﻛﹶﺃ ﺲﻤﺸﻟﹶﺍ
Güneş aydan daha büyüktür.
ِﺮﺠﺤﹾﻟﺍ ﻦِﻣ ﹸﻞﹶﻘﹾﺛﹶﺃ ﺪﻳِﺪﺤﹾﻟﹶﺍ
Demir taştan daha ağırdır.
b. Herhangi bir şeyin, ait olduğu sınıf, grup, tür veya topluluk içinde, en üstün bir vasfa sahip olduğu, bu vasıf ister olumlu ister olumsuz bir nitelik bildirsin, ifade edilmek istendiğinde, bu karşılaştırma türünde, ism-i tafdil kalıbındaki sözcük mutlak surette bir isme muzaf kılınır.
Bu, kitaptaki öykülerin en kısasıdır.
ِﺕﺎﻧﺍﻮﻴﺤﹾﻟﺍ ﹸﻝﻮﹾﻃﹶﺃ ﹸﺔﹶﻓﺍﺭﺰﻟﹶﺍ
Zürafa, hayvanların en uzun boylu olanıdır.
İsm-i Tafdil’in, tensiye, cemi ve müennes şekilleri de bulunmakla birlikte, bunlar karşılaştırma yapılarında kullanılmazlar. Bir başka deyişle, bir karşılaştırma yapılmak istendiğinde, ism-i tafdilin sadece müfred-müzekker formu kullanılmaktadır.
Ancak ism-i tafdil, kendisinden önce gelen bir ismi niteleme görevi üstleniyorsa, yani onun sıfatı durumundaysa, bu takdirde tensiye, cemi ve müennes formlarının kullanılması da mümkündür.
ﹶﻛﹾﺫﹶﺎﹾﻟﹶﺍ ﺐِﻟﺎﱠﻄﻟﺍ ﹶﻝﺎﻧ
ﻰ
ﹶﺓﺰِﺋﺎﺠﹾﻟﺍ
Ödülü en zeki öğrenci aldı.
ﺮﺘﺷِﺇ
ﻯ
ِﻟ ﹰﺓﺭﺎﻴﺳ ﺏَﻷﹾﺍ
ِﺮﻐﺻَﻷﹾﺍ ِﻪِﻨﺑﺎ
Baba, en küçük oğluna bir araba satın aldı.
Karşılaştırmalı yapılarda çok sık olarak kullanılan (
ﺮﻴﺧ
) ve (ﺮﺷ
) sözcükleri, bir istisna olarak (ﹸﻞﻌﹾﻓﹶﺃ
) kalıbına aktarılmadan olduğu gibi kullanılırlar. İfade ettikleri anlamlar, ism-i tafdil yapısının verdiği anlamdan farksızdır.ِﻡﻮﻨﻟﺍ ﻦِﻣ ﺮﻴﺧ ﹸﺓﹶﻼﺼﻟﹶﺍ
Namaz uykudan daha hayırlıdır.
ﹶﻔﻧﹶﺃ ِﺱﺎﻨﻟﺍ ﺮﻴﺧ
ﻢﻬﻌ
İnsanların en hayırlısı onlara en yararlı olanıdır.56
İsm-i Tafdilin (
ﹸﻞﻌﹾﻓﹶﺃ
) vezninden yapılış şartları: 1- Sülasi fiil olacak, türemiş fiil olmayacak. 2- Çekilebilecek yani mutasarrıf fiil olacak.3- Azlık-Çokluk gibi mukayese bildiren fiillerden olacak. 4- Tam fiil olacak (Nakıs fiil olmayacak).
5- Menfi (olumsuz) olmayacak. 6- Fiil meçhul (edilgen) olmayacak.57
6. İSM-İ TASGÎR (
ﲑﻐﺼﺘﻟﺍﻢﺳﺍ
)Türkçe’de olduğu gibi Arapça’da da isimler ya sevgi, sempati, şefkat, merhamet, acıma gibi olumlu duyguları anlatmak veya herhangi bir şeyin küçüklük ve azlığına vurgu yapmak veyahut da birini veya bir şeyi hafife almak, küçüksemek, horlamak, yermek gibi olumsuzlayıcı davranışları dile getirmek üzere birtakım özel kalıplara aktarılırlar.
Türkçe’de şaircik derken, bununla şairin yaşça küçüklüğünün mü, yoksa şiir sahasındaki yetersizliğinin mi kastedildiğini cümlenin gelişinden anladığımız gibi, bir ism-i tasgir veznine aktarılan sözcüğün, hangisi ile karşılanacağı meselesi de, yine söz konusu kelimenin cümle içindeki bağlamından çıkarılabilir. Üç temel İsm-i Tasgir kalıbı vardır:
a-
ﹲﻞﻴﻌﹸﻓ
: Üç harften oluşan isimler bu vezne aktarılmak suretiyle ism-i tasgir anlamı kazanırlar.Anlamı İsm-i Tasgirli Şekli İsim
Küçük Adam/Adamcağız
ﹲﻞﻴﺟﺭ
ﹲﻞﺟﺭ
Ufaklık
ﺪﻴ ﹶﻟﻭ
ﺪﹶﻟﻭ
Aslancık/ Küçük Aslan
ﺪﻴﺳﹸﺃ
ﺪﺳﹶﺃ
57
İbn Akîl, Bahâuddin Abdullah b. Abdurrahman el-Haşimi, “Şerhu İbn Akîl”, nşr: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Mısır, 1964, II/174; el-Galayânî, a.g.e., I/201.
b-
ﹲﻞِﻌﻴﻌﹸﻓ:
Dört harften oluşan isimler bu vezne aktarılmak suretiyle ism-i tasgir anlamı kazanırlar.Anlamı İsm-i Tasgirli Şekli İsim
Deftercik
ﺮِﺘﻴﹶﻓﺩ
ﺮﺘﹾﻓﺩ
Küçük otel/Otelcik
ﻕِﺪﻴﻨﹸﻓ
ﻕﺪ ﻨﹸﻓ
Küçük Gemi
ﺐِﻜﻳﺮﻣ
ﺐﹶﻛﺮﻣ
c-
ﹲﻞﻴِﻌﻴﻌﹸﻓ
: Dördüncü harfi med harfi olan beş harfli isimler bu vezne aktarılmak suretiyle ism-i tasgir anlamı kazanırlar.58Anlamı İsm-i Tasgirli Şekli İsim
Anahtarcık
ﺢﻴِﺘﻴﹶﻔﻣ
ﺡﺎﺘﹾﻔِﻣ
Zavallı yaratık
ﻖﻴِﻠﻴﺨ ﻣ
ﻕﻮﹸﻠﺨﻣ
Lambacık
ﺢﻴِﺒﻴﺼﻣ
ﺡﺎﺒﺼِﻣ
Buna göre İsm-i Tasğir; 1- Fiilden olmaz, İsim olmalı, 2- Harf ve zamir olmamalı,
3- İsm-i Tasğir vezninden, hürmet gösterilmesi gereken isimlerden ve ay- gün isimlerinden yapılamaz.59
58 İbn Akîl, a.g.e., II/174.
7. İSM-İ ZAMAN VE İSM-İ MEKAN (
ﻥﺎﻜ
ﳌﺍﻢﺳﺍ–
ﻥﺎﻣﺰ
ﻟﺍﻢﺳﺍ
)Bir eylemin gerçekleştirildiği yeri ve zamanı gösteren, fiilden türetilmiş isimlerdir. Sülasilerde iki kalıbı vardır. (
ﹲﻞﻌﹾﻔﻣ
) ve (ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
).1.
ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
: İsm-i zaman ve mekan üç yerde (ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
) kalıbında gelir. a- Ayne’l fiili muzaride kesreli olan sahih fiillerde,Anlamı İsm-i Zaman
İsm-i Mekan
Muzari Mazi
Ev
ﹲﻝِﺰﻨﻣ
ﹸﻝِﺰﻨﻳ
ﹶﻝﺰﻧ
Meclis
ﺲِﻠﺠﻣ
ﺲِﻠﺠﻳ
ﺲﹶﻠﺟ
Sergi, Fuar
ﺽِﺮﻌﻣ
ﺽِﺮﻌﻳ
ﺽﺮﻋ
b- Misal-i vâvî olan fiillerde,
Anlamı İsm-i Zaman İsm-i Mekan Muzari Mazi
Mevki/Mahal
ﻊِﻗﻮﻣ
ﻊﹶﻘﻳ
ﻊﹶﻗﻭ
Durak
ﻒِﻗﻮﻣ
ﻒِﻘﻳ
ﻒﹶﻗﻭ
Randevu
ﺪِﻋﻮﻣ
ﺪِﻌﻳ
ﺪﻋﻭ
c- Ecvef-i yâî olan fiillerde.
Anlamı İsm-i Zaman
İsm-i Mekan
Muzari Mazi
Konak
ﺖﻴِﺒﻣ
ﺖﻴِﺒﻳ
ﺕﺎﺑ
Yazlık
ﻒﻴِﺼﻣ
ﻒﻴِﺼﻳ
ﻑﺎﺻ
Şayet ism-i zaman ve ism-i mekanlar, (
ﹶﻝﺎﻣ
) ve (ﺵﺎﻋ
) gibi, yâî ecvef fiillerden yapılıyorsa, bunlar (ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
) vezninde gelebildiği gibi, (ﹲﻞﻌﹾﻔﻣ
) vezninde de gelebilir. (ﺭﺎﹶﻄﻣ
) ve (ﺭﺎﺴﻣ
) örneklerinde olduğu gibi. Ancak bunlardan ilki daha yaygın bir kullanıma sahiptir.2. (
ﹲﻞﻌﹾﻔﻣ
): Yukarıda sıraladığımız üç durumun dışındaki sülasi fiillerde ism-i zaman ve mekan (ﹲﻞﻌﹾﻔﻣ
) kalıbında gelir. Muzarilerindeki ayne’l-fiil zammeli olmasına rağmen, şu fiillerin ism-i zaman ve mekanları ise, istisnai olarak (ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
) kalıbında gelir:ﺪِﺠﺴﻳ
-
ﺪِﺠﺴﻣ
\
ﻕِﺮﺸﻳ
–
ﻕِﺮﺸﻣ
\
ﺏِﺮﻐﻳ
-
ﺏِﺮﻐﻣ
Bazı fiillerin ism-i zaman ve mekanları
ﹲﺔﻌﺒﹾﻄﻣ \ ﹲﺔﺳﺭﺪﻣ \ ﹲﺔﺒﺘﹾﻜﻣ
örneklerinde olduğugibi.60 semâî olarak (ﹲﺔﹶﻠﻌﹾﻔﻣ
) veya (ﹲﺔﹶﻠِﻌﹾﻔﻣ
) kalıplarında gelir.8. MASDARLAR (
ﺭﺪﺼﳌﺍ
)İş ve oluşu, şahsa ve zamana bağlı olmadan anlatan kelimelere masdar (
ﺭﺪﺼﻤﹾﻟﹶﺍ
) denir.Kullanmak
ﹲﻝﺎﻤﻌِﺘﺳِﺍ
Öğretmekﻢﻴِﻠﻌﺗ
Anlamakﻢﻬﹶﻓ
gibi. Masdarları; Mücerred, Mezid, Mim’li ve diğer masdarlar olmak üzere dört gruba ayırabiliriz.1- Masdarların Özellikleri
1- Masdar hem ma’lüm hem de mechul için kullanılar. 2- Masdarlarda müzekkerlik ve müenneslik yoktur.
3- Masdarlar semâî müennes kabul edilir. Cemileri, cemi müennes salim eki ile yapılır.61
60
Mehmed Zihnî, a.g.e., s. 48; eş-Şertûnî, a.g.e., IV/74. 61
Ali Cârim-Mustafa Emin, a.g.e., III/54; M. Meral Çörtü, a.g.e., s. 418-428; eş-Şertûnî, a.g.e., IV/14.
2- Mücerred Masdarlar
Mücerred Masdarlar ikiye ayrılır. Sülasî (üç harfli) masdarlar ve Rubâî (dört harfli) masdarlar.
a- Sülasi Mücerred Masdarlar
Bu grup masdarların vezinleri çoktur. Belli kelime ve belli bir kalıptan gelmediği için semâî (işitilerek öğrenilen, belli bir kaideye bağlı olmayan)dir. Onun için bu masdarlar lügate bakılarak ve zamanla kullanılarak öğrenilir. Burada en çok kullanılan kalıplardan örnekler verelim.
Örnekler Kalıp
ﻆﻔﺣ
ﻙﺮﺷ
ﹲﻞﻌِﻓ
ﻊﻨﺻ
ﺏ ﺮﺷ
ﹲﻞﻌﹸﻓ
ﺐﻀﻏ
ﺡﺮﻓ
ﹲﻞﻌﹶﻓ
ﻝﻮﺣ
ﱪﻛ
ﹲﻞﻌِﻓ
ﺓﻮﻋﺩ
ﺔﲪﺭ
ﹲﺔﹶﻠﻌﹶﻓ
ﺔﻣﺪﺧ
ﺔﻛﺮﺷ
ﹲﺔﹶﻠﻌِﻓ
ﺓﺮﻀﺧ
ﺓﺮﻬﺷ
ﹲﺔﹶﻠﻌﹸﻓ
ﻡﺍﺮﺣ
ﺯﺍﻮﺟ
ﹲﻝﺎﻌﹶﻓ
ﻝﺍﺆﺳ
ﻝﺎﻌﺳ
ﹲﻝﺎﻌﹸﻓ
ﻡﺎﻴﺻ
ﺭﺍﺮﻓ
ﹲﻝﺎﻌِﻓ
ﺔﺣﺎﻴﺳ
ﺔﻫﺎﻔﺳ
ﹲﺔﹶﻟﺎﻌﹶﻓ
ﺔﻋﺍﺭﺯ
ﺔﺟﺎﺴﻧ
ﹲﺔﹶﻟﺎﻌِﻓ
ﺔﺑﻮﻌﺻ
ﺔﺑﻮﻃﺭ
ﹲﺔﹶﻟﻮﻌﹸﻓ
ﻝﻮﺻﻭ
ﻉﻮﻗﻭ
ﹲﻝﻮﻌﹸﻓ
ﻥﻻﻮﺟ
ﻥﺎ ﻳﺮﺟ
ﹸﻥﹶﻼﻌﹶﻓ
b- Rubâî Mücerred Masdarlar
Bu grup masdarlar Kıyasî, yani kaideye bağlıdır ve iki vezni vardır. -
ﹸﻝﹶﻼﻌِﻓ
ﹸﺔﹶﻠﹶﻠﻌﹶﻓ
3- Mezid Masdarlar
Mezid masdarlar grubu da iki kısma ayrılır. Sülasi mezid fiil masdarları, Rubâî mezid fiil masdarları.
a- Sülasi Mezid Fiillerin Masdarları
Sülasi fiile bir, iki ve üç harf ilave ile rubâi, humâsi ve südâsi fiiller meydana gelir. Bu fiillerin de masdarları kıyasîdir. Bunların masdarlarının yapılışlarıyla ilgili örnekler aşağıda tablo şeklinde verilmiştir.
SÜDÂSÎ HUMÂSÎ RUBÂÎ
ﹲﻝﺎﻌﹾﻔِﺘﺳِﺍ
ﹶﻞﻌﹾﻔﺘﺳِﺍ
ﹲﻝﺎﻌِﻔﻧِﺍ
ﹶﻞﻌﹶﻔﻧِﺍ
ﻡﺍﺮﹶﻛِﺇ
ﻡﺮﹾﻛﹶﺃ
ﹲﻝﺎﹶﻠﻴِﻌﹾﻓِﺍ
ﱠﻝﺎﻌﹾﻓِﺍ
ﹲﺔﹶﻟﺎﻌِﻔﻧِﺍ
ﹲﻝﺎﻌِﻔﻧِﺍ
ﹲﻞﻴِﻌﹾﻔﺗ \ﹲﺔﹶﻠِﻌﹾﻔﺗ
ﹶﻞﻌﹶﻓ
ﹲﻝﺎﹶﻠﻴِﻌﹾﻓِﺍ
ﹶﻞﻋﻮﻌﹾﻓِﺍ
ﹲﻝﺎﹶﻠِﻌﹾﻓِﺍ
ﱠﻞﻌﹾﻓِﺍ
ﹲﺔﹶﻠﻋﺎﹶﻔﻣ\ ﹲﻝﺎﻌِﻓ
ﹶﻞﻋﺎﹶﻓ
b- Rubai Mezid Fiillerin Masdarları
Rubâî fiile bir ve iki harf ilave edilerek humasi ve südasi fiiller meydana gelir. Bu fiillerin de masdarları kıyasidir.
Südâsî Fiilin Masdarı Humâsî Fiilin Masdarı
ﹲﻝﹶﻼﻨِﻌﹾﻓِﺍ
ﹶﻞﹶﻠﻨﻌﹾﻓِﺍ
ﹲﻞﹸﻠﻌﹶﻔﺗ
ﹶﻞﹶﻠﻌﹶﻔﺗ
ِﻌﹾﻓِﺍ
4- Mim’li Masdar
Mim’li masdarlar; Sülasi Mücerred ve Sülasinin dışındaki fiillerin masdarları olmak üzere ikiye ayrılır.
a- Sülasi Mücerred Fiillerin Mimli Masdarları
Sülasi Mücerred Mim’li Masdarların dört vezni vardır.
ﹲﻞﻌﹾﻔﻣ
\
ﹲﻞِﻌﹾﻔﻣ
\
ﹲﺔﹶﻠﻌﹾﻔﻣ
\
ﹲﺔﹶﻠِﻌﹾﻔﻣ
b- Sülasi’nin Dışındaki Fiillerin Mimli Masdarları
Rubai mücerred, sülasi mezid ve rabai mezidlerin ism-i mef’ul vezinleri aynı zamanda mimli masdarlardır.
ﻡﺮﹾﻛﹶﺍ
-
ﻡﺮﹾﻜﻣ
\
ﺎﺣِﺩﺯِﺍ
ﻡ
-
ﻢﺣﺩﺰﻣ
Mezid fiillerin ism-i mef’ulü aynı zamanda:
a- Masdar-ı mîmîsi, b- İsm-i zamanı, c- İsm-i mekanı olurlar.
5- Diğer Masdarlar
a- Binâ-i Merre: Kemmiyet (nicelik) bildiren masdardır. Bir işin bir defa olduğunu gösterir. Sülasi fiillerden (
ﹲﺔﹶﻠﻌﹶﻓ
) vezninde türer.ﺲﹶﻠﺟ
-
ﹲﺔﺴﹾﻠﺟ
\
ﺏﺮﺿ
-
ﹲﺔﺑﺮﺿ
b- Binâ-i Nev’i: Keyfiyet (nasıllık veya durum) bildiren masdardır. Fiilin oluş tarzını anlatan masdardır. Vezni (
ﹲﺔﹶﻠﻌِﻓ
) dür.ﻲﺸﻣ
-
ﹲﺔﺒﺸِﻣ
\
ﺪﺠﺳ
-
ﹲﺓﺪﺠِﺳ
c- Masdar-ı Ca’lî: Camid veye müştak isimlerin sonuna nisbet yâ’sı ile kapalı tâ getirilerek yapılan, sıfat manası ifade eden masdarlardır.
I. BÖLÜM
A. MÜŞTAK İSİMLERDEN SIFAT-I MÜŞEBBEHE
Sıfat-ı Müşebbehe, ism-i fail nevinden olup, türetildiği fiilin ifade ettiği “güzellik, çirkinlik, büyüklük, küçüklük ve renk gibi nitelikler ile sakatlık çeşitlerinde ve bazı duygularda devamlılık bildiren sıfatlara denir.
ﹲﻞﻴِﻤﺟ
güzel,ﺮﻤﺣﹶﺃ
kırmızı,ِﻥﺎﻋﻮﺟ
aç gibi.Tanımda geçen “ism-i fail nevinden olması” ifadesiyle, ism-i failde olduğu gibi müzekker, müennes, tensiye ve cemilerinin kullanılması yanında; kendisinden sonraki harf-i tarifli Mef’ûlü bihi nasb etmesi bakımından da ism-i faile benzemesi kasdedilmektedir. Bu nedenle sıfat-ı müşebbeheye
ِﻞِﻋﺎﹶﻔﹾﻟﺍ ِﻢﺳﺎِﺑ ﻪﺒﺸﻤﹾﻟﺍ ﹸﺔﹶﻔﺼﻟﹶﺍ
yani “ism-i faile benzeyen sıfat” da denilmektedir.“Devamlılık bildiren” ifadesiyle ise, sıfat-ı müşebbehelerin sabit bir sıfata delalet etmesi, yani zamanla kayıtlı olmayan sürekli ve kalıcı bir vasfı belirtmesi kasdedilmektedir. Sıfat-ı müşebbehelerin, ism-i faillerden ayrıldıkları en önemli hususlardan biri de budur.62
Sarf ve Nahiv alimleri Sıfat-ı Müşebbehe’yi çeşitli şekillerde tarif etmişlerdir ki bu tariflerin hepsi aynı manayı ifade etmektedir. Bu tarifleri kısaca inceleyecek olursak:
İbn Serrâc; İsm-i failler gibi türetildiği kökü niteleyen isimlerdir. Müzekker ve müennes olabilir. Sıfat-ı müşebbehe elif-lam (
ﻝﺍ
) alabilir. İsm-i fail ve ism-i tafdil gibi vav-nun (ﻥﻭ
)’la cemi olur.63ez-Zemahşerî; Sıfat-ı Müşebbehe, sıfat-ı câriyeden değildir. Yani isimde câri olan o sırada meydana gelen sıfatlardan değildir. Ancak müzekkerlik,
62
Tacettin Uzun vd., “Sarf Bilgisi”, Konya, 2006, s. 228. 63
İbn Serrâc, Ebu Bekr Muhammed b. Sehl, “el-Usûl fi’n-Nahv”, Matbaatu Nu’man, Necef el-Eşrâf, 1973, I/130.
müenneslik, tesniyelik ve cemilikte câri sıfatlara benzemektedir. Sıfat-ı Müşebbehe müzekkerlik-müenneslik, tesniye ve cemilikte müşebbehtir, benzerdir.64
İbn Hâcib65, el-İsferâyinî66, eş-Şerîf el-Cürcânî67’nin tarifleri ise: Lazım fiilden türetilen ve devamlı olarak o fiilin ifade ettiği hal içinde bulunmayı ifade eden, sabit bir mana üzere kalan isimdir sıfat-ı müşebbehe.
İbn Yaîş; İsm-i faile benzeyen ve mevsuflarıyla devamlılık bildiren sıfatlardan örnekler verir. Harflerin sayısı, sükunler ve harekeler konusunda fiillerle birleşmesi örnekleriyle aynı olmadığını söyler.68
Bu örneklerden de görülüyor ki sıfatı müşebbehenin sübuta delaletliğini zikretmeden ism-i faile benzerliğini önemsiyorlar.
Bu tariflerden anladığımız kadarıyla şu hususlara dikkat etmemiz gerekir: 1- Fiilden türemesi, kelime fiilden türemeksizin elde edilirse sıfat-ı müşebbehe olarak isimlendirilemez.
2- Lazım olması, ism-i fail kalıbından türetilir demektir.
3- Sabit mana üzere olması, lazımdan türeyen ism-i tafdil ve lazım ism-i failden oluşturulmasıdır.
“Teshîlü’l-Fevâid ve Tekmîlü’l-Mekâsıd” adlı eserde sıfat-ı müşebbehe, takdiri ve tahkiki manada sabit lazım fiille alakalıdır, denir. Şartsız olarak bilineni ve bilinmeyeni, karışıklığı ve alakayı karşılar.69
İbn Nâzım ve el-Eşmûnî şöyle der: İsm-i tafdil dışında, lazım fiilden türetilen ve sonradan oluşmuş ifadeler olmaksızın elde edilen bir sigadır. Böylece
64
ez-Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer, “el-Mufassal fî İlmi’l-Arabiyye”, Kahire, I/230.
65 el-Esterebâzî, Raziyeddin Muhammed b. Hasan, “Şerhu Şafiyeti İbn Hâcib”, Beyrut, 1975, II/205. 66 el-İsferâyinî, Taceddin Muhammed b. Muhammed, “Lübâbü’l-İ’rab”, 1984, s. 480.
67 el-Cürcânî, Ebu’l-Hasan, “et-Ta’rifât”, Daru’l-Tunusiyye, 1971, s. 147. 68
İbn Yaîş, Ebu’l-Bekâ Yaîş b. Ali, “Şerhu’l-Mufassal”, Beyrut, VI/81. 69
İbn Mâlik, Ebu Abdullah Muhammed Cemâleddin, “Teshîlü’l-Fevâid ve Tekmîlü’l-Mekâsıd”, thk: Muhammed Kamil Berekât, Dâru’l-Kitab, 1971, s. 139.
gelecek ve geçmiş için olmadığı, yani zamanla kayıtlı olmaksızın sürekli ve kalıcı olması gerektiği görüşündedirler.70
İbn Hişâm71 ve el-Ezherî72; sıfat-ı müşebbehe, yapılandırılmış bir sıfattır. İsm-i Tafdil sigası haricinde türetilen, devamlılık ifade eden ve mamulü kendisinin önüne geçemeyen sıfattır şeklinde tarif ederler.
Bilindiği gibi Türkçemizde sıfat, bir ismi niteleyen sözcük olarak tanımlanmaktadır. İsmi niteleyen bu sıfatın, kalıcı veya geçici bir özellik arzetmesi arasında hiçbir fark yoktur.
Ancak Arapça’da farklı bir durum söz konusudur. Bir şahıs veya nesnedeki geçici bir vasfa işaret edilmek istendiğinde, ism-i fail kalıbında türetilmiş olan gerçek sıfatlar kullanılır. Buna karşılık, söz konusu şahıs veya nesnedeki bu nitelik, kalıcı ve daimi bir nitelikse, yani kendisinde o anda mevcut olan ve bir süre sonra kaybolabilen türden geçici ve zamanla sınırlı bir nitelik değilse bu takdirde sıfat-ı müşebbehe adını verdiğimiz, zamanla bağlantısı olmayan niteleyici yapılar kullanılır. Sözgelimi, güzellik-çirkinlik, mükemmellik-eksiklik, belli bir renkte bulunuş gibi özellikler ancak sıfatı müşebbehe adını verdiğimiz sözcük türleri ile tanımlanırlar. Daha açık bir örnek vermek gerekirse, gülen bir insanın kısa bir süre sonra ağlaması, oturan bir insanın anında ayağa kalkması, yürüyen bir insanın anında durması mümkün olduğu, ilk vasıflar derhal zıddına dönüşebileceği için ağlayan/gülen/ayağa kalkan/oturan/giden/duran gibi sıfatlar ism-i fail kalıpları kullanılarak elde edilir. Ancak, yorgun bir insanda yorgunluk, pinti tabiatlı bir insanda pintilik hissi, cesur bir insanda cesaret duygusu nispeten daha kalıcı bir nitelik arzettikleri için yorgun/pinti/cesur sıfatları ism-i fail formunda değil, sıfat-ı müşebbehe formunda getirilirler.
Bir kelimenin ism-i fail kalıbında mı yoksa sıfat-ı müşebbehe formunda mı geleceğini anlamak için şu basit ayrıma da dikkat edilebilir: Kendisinde (bir eylemi veya bir işi) yapmak/etmek anlamları bulunan fiillerden türetilen sıfat anlamlı
70
el-Eşmûnî, Nuruddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, “Şerhu’l-Eşmûnî ale’l-Elfiye İbn Mâlik”, thk: Muhiddin Abdülhamid, Beyrut, 1955, s. 172.
71
İbn Hişâm, Ebu Muhammed Abdullah Cemâleddin, “Katru’n-Nedâ ve Bellu’s-Sadâ”, Beyrut,1997, s. 278-279.
sözcükler ism-i fail kalıbında getirilirler. Dolayısıyla okumak, yazmak, vurmak, gitmek, kırmak, gülmek gibi eylemlerden türetilecek olan sıfatlar ism-i fail kalıbında getirilir. Kendisinde (belli bir niteliğe) sahip olmak, bulunmak anlamları bulunan fiillerden türetilen sıfat anlamlı sözcükler ise sıfat-ı müşebbehe kalıplarında getirilirler. Dolayısıyla pişman olmak, cesur olmak, sarhoş olmak, güzel olmak, yorgun olmak, kızgın durumda bulunmak gibi eylemlerden türetilecek olan sıfatlar ise sıfat-ı müşebbehe kalıplarından getirilir.73