3. Fiilden İsim Yapan Ekler 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
69 2.1.1 İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
İsimden isim yapma ekleri isim kök ve gövdelerine getirilerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir. Bu eklerle yapılmış isimlerin manaları bir önceki ismin manasına çok yakından bağlı olur. Sayıları fazla değildir. Fakat büyük bir kısmı son derece işlektir. Kullanış sahaları çok geniş olup, sayısız isimler yaparlar. (Ergin, 1981)
+aç
bakraç << bakır aç (11 — 171), +ca,+ce,+ci
açici << aşçı (28 — 174), bakalci < bakkalcı (8 — 3), bÀçevanci << bahçıvancı (3 — 47), birınci < birinci (1 — 42), çüfteci << köfteci (25 — 1), çümürciler << kömürcüler (19 — 7), daulci << davulcu (2 — 24), derdınci << dördüncü (25 — 558), dükümci << dökümcü (23 — 2), içinci < ikinci (4 — 2), kandırıci < kandırıcı (5 — 76), kazancilar << kazancılar (19 — 3), konfeksiyonci < konfeksiyoncu (1 — 87), manavci << manavcı (24 — 111), onikınci < onikinci (5 — 63), ononci << onuncu (25 — 31), ulice << reis (24 — 83), patlayici << patlayıcı (5 — 577), temizleyici < temizleyici (1 — 53), tezca << tezgah (20 — 50), toptanci < toptancı (8 — 6), tuafiyecilık << tuhafiyecilik (4 — 42), steyci << isteyici (29 — 52), üçünci < üçüncü (5 — 94),ürenci << öğrenci (1 — 36), yalanci < yalancı (5 — 75),
+cak,+cik
arpacik < arpacık (24 — 156), annecigım << anneciğim (10 — 40), birazcik < birazcık (19 — 179), derecik < derecik (14 — 51), kapiciktan <<
kapıcıktan (25 — 115), şindcak << şimdicik (5 — 33), şinicak << şimdicik (5 — 478),
+çe,+çi
cevrekçiler << gevrekçiler (19 — 96), finatçilık << fitnecilik (23 - 248), fişekçi < fişekçi (8 — 188), istilayi (istilatçe) << Türkiye Türkçesi (21 —
70
57), misitçi << isteyici (4 — 60), sonçi << sonuncu (14 — 16), tariçi < tarihçi ( 5 — 68), türçe < türkçe (1 — 40),
+dasi
yarındasi << yarından sonra (6 — 51), +Àş,+daş,+deş,+taş
ayaktaşın << arkardaşın (27 — 15), kardaşım << kardeşim (10 — 42), kızkÀşım << kız kardeşim (29 — 8),
+lag,+lıg,+log,+lüg
akşamlogi << akşamlık (7 — 24), ayaklaga << ayaklığa (7 — 22), aylıga << aylığa (24 — 117), bozoklogi << bozukluğu (24 — 357), budalalıgi << budalalığı (5 — 164), fakirØıgın << fakirliğin (16 — 46), issilıgi << ısılığı (24 — 54), işbirØıgi << işbirliği (5 — 197), işlıge << işliğe (6 — 5), metrolog << metrelik (11 — 213), soysozlogi << soysuzluğu (25 — 477), türklügi << türklüğü (26 — 20), yakınlıg << yakınlık (26 — 24), yolcilıgi << yolculuğu (5 — 591), yorgonlïgi << yorgunluğu (24 — 4),
+lik,+lık,+lok,+luk
açlık < açlık (18 — 44), askerlık < askerlik (1 — 4), aydutluk < haydutluk (10 — 196), baçecilıklen << bahçecilikle (24 — 25), bïçalık < bohçalık (20 — 48), boşlok < boşluk (24 — 190), çokloktan << çokluktan (24 — 304), dayimlık << daimlik (24 — 214), dogrilık << doğruluk (27 — 2), ganilık << ganilik (24 — 152), geçimsizlık < geçimsizlik (12 — 23), islihalık << ıslahlık (28 — 295), karanlık < karanlık (1 — 102), kārdaşlık << kardeşlik (23 — 244), kilolok < kiloluk (24 -373),kocalok << kocalık (9 — 59), kolaylık < kolaylık (19 — 168), komitacılık < komitacılık (5 — 140), k rluk << kahırlık (20 — 378), maskaralok < maskaralık (9 — 59), maystorluk << ustalık (10 — 279), pisØık << pislik (16 — 41), sabÀlık << kahvaltı (29 — 97), yanlışlık < yanlışlık (10 — 9), yenlik << hafif (24 - 309), yeşıllık << yeşillik (18 — 16), yoksollok << yoksulluk (25 — 72), zorlok < zorluk (25 — 14),
71 +li,+lim
akıĺĺim << akıllı (2 — 62), bedovalı << beddualı (4 — 120), bülümli << bilimli (10 — 365), çüli << köylü (11 — 45), çürükli < çürüklü (10 — 206), devamli < devamlı (6 — 64), ekıli << ekilen (24 — 288), gilanli << gilanlı (1- 2), goraĺi << goralı (24 — 102), güneşli < güneşli (14 — 64), igbaĺĺi << şanslı (20 — 162), kaırli << kahırlı (20 — 183), kapanık << kapalı (24 — 182), kasabalı < kasabalı (4 — 103), kımızli << kırmızılı (20 — 51), kulumli < çatılı (24 — 62), kurşumli << kurşunlu (8 — 117), kuvetli < kuvvetli (15 — 93), lişanli << nişanlı (10 — 55), merakli < meraklı (2 — 174), perzirenli << prizrenli (8 — 28), piynirli < peynirli (29 — 307), rÀmetli << rahmetli (8 — 162), seksenli < seksenli (12 — 25), sevcili < sevgili (14 — 71), silali << silahlı (10 — 173), şevırli << şehirli (11 — 153), şüretli << şöhretli (19 — 142), taftali << tahtalı (8 — 118), tatli << tatlı (10 — 41), teliçeli << tehlikeli (25 — 30), tuzlaĺi << tuzlalı (24 — 193), ufunetli << sıkıntılı (25 — 338), üpekli << ipekli (8 — 7), üzürli << özürlü (13 — 56), zehırli < zehirli (10 — 57),
+len,+ylen,+yle
ceceylen << geceleyin (24 — 87), cünlen << gündüzün (12 — 128), sabāle << sabahleyin (23 — 37), sabÀyle << sabahleyin (7 — 95),
+nde
ülende < öğleyin (20 — 6), +(o)ş
yokoş < yokuş (24 — 89), +sız,+siz,+soz
disiplinsız < disiplinsiz (12 — 11), dişsız < dişsiz (8 — 41), hiçsız < hiçsiz (13 — 254), idaresız < idaresiz (5 — 573), işsiz < işsiz (10 — 40), mafessız << şalvarsız (20 — 173), malsız < malsız (5 — 573), metelıksız <<
72
meteliksiz (18 — 101), namısız << namussuz (5 — 669), topraksız < topraksız (6 — 26),
73 2.1.2 FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Fiilden isim yapan ekleri fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayıları gibi işleklikleri ve kullanış sahaları da çok geniştir. Bir kısmının fonksiyonları vardır, bir kısmının ise fonksiyonları belirsizdir. (Ergin,1981)
-ma,-mag+
açmag < açmak (27 — 20), aykırmak << şarkı söylemek (20 — 107), bitmek < bitmek (1 — 65), çalma < çalmak (25 478), dolma < dolmak (29 — 175), etmek < etmek (1 — 91), gitmek < gitmek (1 — 91), karıştırma < karıştırmak (1 — 30), kaymak (3 — 34), korkma << korkmaya (25 — 404), sarma (29 — 225), saymak (29 — 198), yapma < yapmak (1 — 30), yazmak (29 — 321) -(ı)ş+ alış < alış (1 — 86), -li+ bülümli << bilimli (10 — 365), -ık+
anılık << anılmış (29 — 285), ikanık << yıkanmış (29 — 157), işlenık << işlenmiş (29 — 147),
-ok+
kapanok << kapalı (8 — 12), -gi+
74 -ak+
75 2.1.3. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Fiilden fiil yapan ekler, fiil kök ve gövdelerine getirilerek onlardan fiil yapan eklerdir. Sayıları azdır. Fakat işleklik dereceleri çekim eklerine yakın bir genişliktedir. (Ergin,1981)
-ar-,-er-
ceçer < geçer (5 — 104), çikar- < çıkar (5 — 545), -dır-
arcedırsen << harcarsan (25 — 579), kandır- < kandır (5 — 76), osandır- < usandır (5 — 710),
-ıl-,-ol-,-ul-
atıl- < atıl- (24 — 304), bozol- < bozul- (24 — 357), kurul- < kurul(5 — 316), küverıl- <<(24 — 9), şenıl << şenlen (25 — 22), tutul- < tutul (5 — 680), yorul- < yorul-(5 — 553),
-tır-,-tür-
aşÀlatırasın << aşağılatasın (2 — 135), büyütür- << büyüt (24 — 114), çikartırdım << çıkarttım (24 — 203), çogaltırmasi << çoğaltması (25 — 43), kaçıtırma << kaçırmak (25 — 423), küvertır- << (25 — 142)
-ş-,-(ı)ş-,-(o)ş-,-(ü)ş-
anlaş- < anlaş- (5 — 553), cürüş- << görüş- (5 — 6), kırışsınlar < kırışsınlar (2 — 131), konoş- < konuş (26 — 74), ograş- < uğraş (26 — 384),
76 2.1.4. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
İsimden fiil yapan ekler, isim kök ve gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Fakat bu ekler gövdelerden fiil yapmakta çok az kullanılır, daha çok köklerden fiil yaparlar. Gövdelerden yapılan çok az sayıdaki fiillerde de ancak çok işlek olanları kullanılabilir. Ayrıca eklendikleri gövdeler genellikle işlek olmayan eklerle yapılmış gövdelerdir. (Ergin, 1981)
+a-
başadım < başladım (14 — 32), başşamaden << başlamadan (24 — 11) +lA-
fazlalatırmak (24 — 81), sepetledilar < sepetlediler (2 — 8), toporladım < toparladım (24 — 209), toplanti < toplantı (5 — 309), ülerlesın << ilerlesin (23 — 247), +(ş)a- yaşşa- < yaşa- (26 — 16), +ēr- cevēr << çevir (2 — 136), +lA-n- başlan << başla- (24 — 366),
77 2.2. ÇEKİM EKLERİ
2.2.1. İSİMLER
Canlı, cansız bütün varlıkların ve mefhumların adları olan kelimeler diye tarif edilen isimleri Kosova Türk ağızlarında almış oldukları işletme eklerini yazı dilimize göre gösterdikleri ortak veya bölgeye has özellikleri ile şöyle inceliyoruz. Bu çerçevede ele alacağımız isim işletme eklerini
1. Çokluk ekleri 2. İyelik ekleri 3. Aitlik eki 4. Hal ekleri
şeklindeki konu başlıklarıyla ele alıyoruz. (Kalay,1998)
2.2.2. Çokluk Ekleri:
İsimlerin çokluk şekillerini yapan işletme ekleridir. (Kalay,1998). Bu ekler Kosova Türk ağızlarında yazı dilimizdeki şekliyle +lAr olarak kullanıldığı gibi, bazı ses hadiseleri sonucu şu şekillerde de görülmektedir:
+lar,+lÀr,+ler,+ley,+lÀ,+lï,+ē
+lar
alamanlar << almanlar (24 — 15), ïtobuslar << otobüsler (24 — 201), baĺĺilar << ballılar (29 — 179), bluzalar << kazaklar (27 — 90), crĺar << kafirler (2 — 7), çakşirlar << çakşırlar (19 — 51), çorogliĺar << köroğlular (16 — 154), çityanlar << kadın giyimleri (27 — 66), çucuklari << çocukları (1 — 92), dedalar < dedalar (16 — 148), familyalar << aileler (27 — 50), granatalar << bombalar (25 — 333), hapsanalar << hapishaneler (21 — 13),igrankalar << oyunlar (2 — 37), kovaçlar << demirciler (16 — 159), koyinlar < koyunlar (5 — 402), kuyiĺar << kuyular (15 — 176), latenlar << latinler (23 — 26), maçinalar << makineler (25 — 571), muykolar < muykolar (16 — 138), orolar << halaylar (25 — 407), partizanlar << partizanlar (24 — 30), ploçalar << fayanslar (22 — 46), rubalar < rubalar (20 — 31),
78
sÀbilari << sabileri (15 — 118), stokolar << hayvanlar (2 — 110), şaranlar << balıklar (2 — 126), yaşşayanlar < yaşayanlar (5 — 183),
+lÀr
bubaçkalÀr (19 — 348), prugcilÀr (19 — 6), +ler
aletrikler << elektrikler (20 — 231), afferimler < aferinler (10 — 40), anteriler << entariler (27 — 65), banketler << düğünler (27 — 128), igineler << iğneler (29 — 129), küylüler < köylüler (4 — 123), memmekler << mimikler (2 — 168), ofitsirler << subaylar (1 — 9), pehriler < periler (19 — 246), pepiçler < pepiçler (16 — 146),sinileri < sinileri (9 — 24), şēler << şeyhler (19 — 218), teçeler << tekkeler (19 — 198), zeneler < kadınlar (20 — 181)
+ley
tüfekley < tüfekler (10 — 246), yalancileyi << yalancıları (5 — 170), yüzükleyi << yüzükleri (9 — 30),
+lÀ
altobuslÀ << otobüsler (12 — 27), aylÀnda << aylarında (24 — 156), bunlÀyi << bunları (8 — 5), laflay << lafları (7 — 43), onlÀy << onları (7 — 17),
+lï onlï << onlar (9 — 16), +ē dersēy << dersleri (13 — 97)
79 2.2.3. İyelik Ekleri:
İyelik eki diye, ismin karşıladığı nesnenin şahsa veya bir başka nesneye ait olduğunu belirten eklere diyoruz. (Kalay,1998). Kosova Türk ağızlarında iyelik ekleri şöyledir:
Teklik Çokluk
1. Şahıs +m +mız/+miz
+yım
2. Şahıs +n +nız/+niz
3. Şahıs +i/+si +ları/+leri
+leyi/+layi
1. Teklik Şahıs:
anam < anam (10 -32), amicam < amcam (3 — 4), babim << babam (3 — 13), babolarım << dedelerim (25 — 6), bolovanyem << sağlık tatilim (23 — 229), çocoklÀm << çocuklarım (24 — 118), cucugum << çocuğum (1 — 2), dayom < dayım (11 — 7), eltilēm << eltilerim (27 — 56), kardaşım << kardeşim (10 — 42), kızkÀşım << kız kardeşim (29 — 8), kızkÀşlarım << kız kardeşlerim (29 — 6), komşim < komşum (16 — 51), motram << kız kardeşim (4 — 8), oglom << oğlum (25 — 253), sÀbim << sabim (20 — 245), şiltelerım < şiltelerim (23 — 148),
2. Teklik Şahıs:
acon << amcan (11 — 166), eØın < elin (20 — 92), nanen << ninen (9 — 69),
3. Teklik Şahıs:
80 ovasi < ovası (3 — 13),
1. Çokluk Şahıs:
kosovamız < kosovamız (26 — 34), çayÀnemız << çayhanemiz (4 — 159), çüliyımız << köylümüz (11 — 46)
2. Çokluk Şahıs:
bildıgınız << bildiğiniz (19 — 62) 3. Çokluk Şahıs:
81 2.2.4. Aitlik Eki:
Yapım eki özelliği de taşıyan +ki aitlik eki Kosova Türk ağızlarında da çekim eklerinden sonra gelen, iyelik eki gibi yardımcı ses alan ve aitlik gibi bir çeşit iyelik fonksiyonu taşıyan bir çekim eki karakterindedir. Türkiye Türkçesinin yazı dilinde olduğu şekliyle bölgede kalınlık, incelik uyumuna uymadığı gibi, ekteki #k sesi de bazı örneklerde #ç olur
+çi
bıldırçi < bıldır ki (28 — 288), bizımçiler << bizimkiler (18 — 7), evdeçi << evdeki (10 — 207), tutçi << (tut ki) sanki (19 — 247), diyeçidır << diyekidir (19 — 76), korseçi << sanki (20 — 67), çiyım << kiyim (23 — 186), madaçi << mademki (14 — 18), olorçi << olur ki (25 — 404), üyleçi << öyleki (16 — 48), vakıtçi << zamanki (15 — 12),
82 2.2.5. Hal Ekleri:
İsmin başka bir kelimeyle ilgi kurmak üzere aldığı eke hal eki, başka bir kelime ile kurmak üzere ismin eksiz olarak veya ek alarak bulunduğu duruma isim hali diyoruz. (Kalay, 1998).
İsmin halleri, ismin diğer kelimelerle münasebeti sırasında içinde bulunduğu durumlardır. Hal ekleri, ismi kendisine tabi olmayan, kendisinin tabi olduğu unsurlarla münasebete getiren eklerdir. Bu ekler ismi isimlere, edatlara ve bilhassa fiillere bağlayarak birçok münasebetler kurarlar ve bu münasebetlerden birçok isim, edat ve fiil gurupları ile cümleler kurarlar.
Türk dilinde isimlerin, ifade ettikleri münasebetlere göre şu halleri vardır ve Kosova Türk ağızlarında gösterdikleri şekil özellikleri de şöyledir: