azdır. Türkçede bu iş daha çok belirsizlik zamiri gibi kullanılan iyelik şekilleri ile karşılanır. (Ergin, 1981).
çimse < kimse (1 — 50), herçeS << herkes (5 — 124), erçes << herkes (25 — 398), çimi << kimisi (26 - 278), birisi < biri (1 — 81), eppısi << hepsi (24 — 99), hepisi < hepsi (2 — 152),
94 2.2.7. SIFATLAR
Sıfatlar vasıf isimleridir. Türkçede tek başına sıfat diye bir şey yoktur. Her sıfat aynı zamanda bir isimdir. Bir vasıf ismi isim gibi de kullanılır, sıfat gibi de kullanılır. (Ergin, 1981).
Sıfatları kendi içinde
1. Vasıflandırma Sıfatları 2. Belirtme Sıfatları a) İşaret sıfatları b) Sayı sıfatları c) Soru sıfatları d) Belirsizlik sıfatları diye tasnif ediyoruz.
1. Vasıflandırma Sıfatları: Vasıflandırma sıfatları nesnelerin bünyesinde bulunan vasıfları gösteren kelimelerdir. Bütün vasıf isimleri, istisnalar dışındaki vasıf ifade eden bütün ortak isimler vasıflandırma sıfatı olabilirler. Bu sebepten vasıflandırma sıfatları sayısızdır. (Ergin,1981). Kosova Türk ağızlarında kullanılan vasıflandırma sıfatları şunlardır:
esçi < eski (25 — 4), kara (25 — 291), altın yüzük < altın yüzük (23 — 47), başı kınaĺi << başı kınalı (23 — 47), yüksek kvalifikatsiyay << yüksek kalifikasyonu (23 — 89), benım kadar boyom << boyu benim kadar (27 — 24)
2. Belirtme Sıfatları: Belirtme sıfatları nesnelerin dış vasıflarını belirten sıfatlardır. Bunlar nesnelerin bünyesinde olan bir vasfı göstermez, sadece nesneye yapışık olmayan dış vasıfları belirtirler. Kısacası vasıflandırma sıfatları nesneyi vasıflandıran, belirtme sıfatları ise nesneyi belirten sıfatlardır. İşte belirtme sıfatları belirtme şekillerine göre dörde ayrılırlar: (Ergin, 1981).
95
İşaret Sıfatları: İşaret sıfatları nesneleri yerlerine işaret etmek suretiyle belirten sıfatlardır.
bu işleri < bu işleri (1 — 54 ), o gece toplantida < o gece toplantıda (1 — 62), gençliğimde yoktu bu felayetler, yoktu bunlar << gençliğimde bunlar, bu faaliyetler yoktu (2 — 27), bragırdık kurutmaya yansın, onlari dügerdık << bırakırdık kurusun onları döverdik (3 — 49),
a) Sayı Sıfatları: Sayı sıfatları nesneleri sayılarını bildirmek suretiyle belirten kelimelerdir. Ancak nesnelerin önünde sayı sıfatı gibi kullanılırlar. (Ergin, 1981). Kosova Türk ağızlarında yazı dilindeki şekillerinin yanı sıra ses değişmelerine bağlı olarak sayı sıfatları şu şekillerde de karşımıza çıkmaktadır:
beşüz kilo toplardım << beşyüz kilo toplardım (24 — 271), bin dertüz kırk altida kusura bakma << bin dört yüz kırk altıda kusura bakma (5 — 264), bin dokoyüz doksan iki yıllarının sonuna kadar << bin dokuz yüz dosan iki yıllarının sonuna kadar (2 — 4), elli altide buraya gelmisık << elli altıda buraya gelmişiz (1 — 1), içınci, üçünci sınıftan sïra rÀmetli << ikinci, üçüncü sınıftan sonra rahmetli (4 — 2), on üç yaşlarında << on üç yaşımda (21 — 4), bin sekiyüz doksan dertte evlenmiştır < bin sekiz yüz doksan dörtte evlenmiştir (5 — 111), üçüz sene sïra << üç yüz sene sonra (8 — 10), üj cün sïra < üç gün sonra (24 — 173), üjjün kız << üç gün kız (6 — 4), yedi tane < yedi tane (1 — 32),
b) Soru Sıfatları: Bunlar nesneleri soru halinde belirten sıfatlardır ve şunlardır: (Ergin, 1981).
hanci yılda kaçmişlar << hangi yılda kaçmışlar (1 — 16), kaç para < kaç para (3 — 45), nasol < nasıl (9 — 28), ne zaman < ne zaman (3 — 56), düverdi nereylen cit beligrada < beligrada nereyle gitmem gerektiğini söyledi (24 — 193)
c) Belirsizlik Sıfatları: Bunlar nesneleri belirsiz olarak bildiren sıfatlardır: (Ergin, 1981).
başka çimsey tutamaz << başka kimseyi tutamaz (10 — 139), falan birazcik (5 — 394), filan hocadan (5 — 80), hiç bi zaman (5 — 102), hiç dinglemeym << hiç dinlemiyorum (10 — 315), ï bütüm komplet şporedi << o bütün komple sobayı (22 — 35)
96
Bu kelimelerden yaygın şekilde belirsizlik sıfatı olarak kullanılanlar. bazi tarilari << bazı tarihleri (5 — 376), çimi yoladi haca << kimi hacca gönderdi (5 — 585), çok erçen başladım << çok erken başladım (5 — 12), fazla istemem < fazla istemem (5 — 121), başka bi şi << başka bir şey (5 — 163),
Sıfatlarda Küçültme: Kosova Türk ağızlarında küçültme eklerinin ses hadiselerine bağlı şekilleriyle beraber kullanımları şöyledir:
anayasaylen birazcik türkiye << anayasayla birazcık türkiye (5 — 383), pek azicik bi teknesi << pek azıcık bi teknesi (19 — 380),
97 2.2.8. ZARFLAR
Bir eylemin , bir sıfatın ya da başka bir zarfın anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik, soru kavramları bakımından etkileyen kelimelere zarf diyoruz. Zarflar, sıfatların veya başka zarfların manasını değiştirmekte de kullanılırlar. Fakat asıl kullanılış sahaları fiillerdir. Zarfların manasını değiştirdikleri unsurlara, bu arada fiillere doğrudan doğruya, çekimsiz olarak bağlanan kelimelerdir. Zarfların pek çoğu isim olduğu halde her isim bir zarf olamamaktadır. İsim olmayan zarfların sayısı çok az olup, bunlar tek başına edat olan zarflar, yani zarf olarak kullanılan edatlardır. (Kalay, 1998).
Zarf olan isimler ya eksiz olurlar veya eşitlik, vasıta ve yön eki almış bulunurlar. Türkçede zarflar:
1. Yer ve yön zarfları 2. Zaman zarfları
3. Nasıllık — nicelik (hal) zarfları 4. Azlık — çokluk (miktar) zarfları 5. Soru zarfları
olmak üzere beş çeşittir.
1. Yer Zarfları ve Yön Zarfları: Bu zarflar boşlukta bir yer ifade eden yer ve yön isimleridir ve fiilin yönünü gösterirler. (Kalay,1998). Kosova Türk ağızlarında tespit edebildiğimiz yer zarfları şunlardır:
aşÀ << aşağı (5 — 531), aşÀr << aşağı (19 — 52), aşari << aşağı (2 — 146), aşÀyi << aşağı (1 — 43), beri (5 — 127), bunda << burada (24 — 1), burya << buraya (19 — 76), ceri < geri (5 — 316), erak < ırak (8 — 113), karşi < karşı (5 — 198), içeri (5 — 649), onda << orada (24 — 50), orade < orada (19 — 151), oriya < oraya (14 — 48), yokÀ << yukarı (19 — 52), yokari << yukarı (5 — 531),
2. Zaman Zarfları: Bir fiilin manasını zaman kavramı ile sınırlandıran zarflardır. (Kalay,1998). Kosova Türk ağızlarındaki örnekleri ise şunlardır: akşamısi << akşam üstü (12 — 173), berden << birden (19 — 240), bicün << bugün (22 — 65), bucun << bugün (24 — 79), bucuncek (5 — 19), ceceylen
98
<< geceleyin (24 — 87), cene < gene (20 — 75), cenekse << gene (yine) (15 — 163), cüncek (5 — 189), ebet << ebedi (13 — 38), emen < hemen (25 — 2), evel < evvel (24 — 1), gÀri < gayrı (5 — 702), gayrim << gayrı (25 — 356), sefte << siftah (15 — 134), sïna << sonra (1 — 5), sïra << sonra (24 — 18), şindi < şimdi (24 — 43), şindiçi (6 — 74), şindcak (5 — 33), şindcek ( 5 — 4), şini << şimdi (5 — 195), şinicak (5 — 478), şini (10 — 78), şinik << şimdi (10 — 9), yarıncek (5 — 286), zeman < zaman (1 — 8),
3. Nasıllık — Nicelik (Hal) Zarfları: Bir eylemin, bir sıfatın veya bir başka zarfın manasını nitelik bakımından etkileyen zarflardır. Hal ve tavır ifade eden her isim nasıllık — nicelik zarfı olarak kullanılabilir. (Kalay, 1998). Kosova Türk ağızlarında en çok kullanıldığını gördüğümüz hal zarfları şunlardır:
böle < böyle (6 — 1), busen << bu şöyle (13 — 198), busıy << bu şöyle (11 — 31), büle << böyle (5 — 18), bülen << böyle (13 — 192), cüzel < güzel (4 — 61), fena < fena (3 — 53), hakiki (3 — 55), öyle (2 — 40), ştolayi << işte onları (10 — 85), ştolidi << işte öyleydi (8 — 44), ştoyle << işte öyle (8 - 134), ştüledır << işte öyledir (2 — 110), tüle << işte öyle (24 — 3), tülen (10 — 73), üle << öyle
4. Azlık — Çokluk (Miktar) Zarfları: Azlık — çokluk ifade eden, miktar, derece bildiren kelimeler olup örneklerimiz şunlardır: (Kalay, 1998).
o çarcilar azer oradan << o karcılar azar oradan (24 — 354), biraz (2 — 47), bireraz işleri düzeltma << azar işleri düzeltmek (25 — 609), yaş dÀ bǖg imiştır babadan << babadan yaşça daha büyük idi (24 — 26), o bǖk bi sorun << o büyük bir sorun (1 — 37), çak yemen << yemene kadar (10 — 65), valla dÀ iy bilır << vallahi daha iyi bilir (2 — 48), epey bi propaganda var << epey bir propaganda var (25 — 19), iç bi tane açmamiştırlar < hiçbir tane açmamıştırlar (1 — 105), hırbiş polis, candarmari << her bir şey polis, jandarma (8 — 55), pek (7 — 40), Àdetler yoktu << adetler yoktu (2 — 41), yok imiş ürenci << öğrenci yokmuş (1 — 36)