İnsanın Kudreti (istitâat)

İnsan hürriyeti konusu incelenirken insanda bulunan gücün, kudretin araştı- rılması önem arz etmektedir. Zira kelam ilminde insanın sorumluluğunu temellen- dirme açısından istitaat kavramı çok önemli bir yer işgal eder. İnsan sorumluluğu ile ilgili yapılan araştırmalar aynı zamanda insan hürriyetinin tespitini gerektirir. Bu yüzden insandaki kudret (istitaat) ne anlama gelmektedir? İnsanda bulunan kudretin kaynağı nedir? İnsan bu gücü kullanırken özgür müdür? Eylemlerimiz sadece bizdeki güç ile mi meydana gelir? Buna benzer soruların aydınlatılması konumuz olan insan hürriyeti açısından son derece önemlidir.

İstitaat kavramına anlam yönünden yakın olan takat, kudret, kuvvet ve vüs’at kavramları insanlar için kullanıldığı takdirde kelamcıların literatüründe aynı manaya gelmektedir. Kelamcılar kendi örflerinde söz konusu kavramları eş anlamlı isimler

olarak görmektedirler.54

İstitaat, sözlükte “boyun eğme” manasına gelen TVA kö- künden türemiştir. “Muktedir olma, güç yetirmek.” manasına gelir. Terim olarak

insanın kendi iradesine uygun olarak işlediği fiillerde etkin olan bir sıfattır.55

Kudret, insanın iradi fiillerini gerçekleştirmek için, Allah’ın insan için yarattığı bir araz-

52 _{Güriz, a.g.e., s. 100}

53 _{Güriz, a.g.e., s. 95} 54

Nesefi, Ebu’l- Muin, Kitabu’t-Temhid li Kavai’di’t-Tevhid,(Thk. Habibullah Hasan Ahmed) Daru’t Tiba’etü’l-Muhammediye Ezher,Mısır,1986,s. 257; a.mlf. Tabsiratü’l-Edille Fi Usuli’d-Din(Tenkidli Neşir. Hazılayan: Prof.Dr. Hüseyin Atay) Ankara,2004,s.113; Cürcani,Ta’rifat, s. 157

dır.56_{İnsan bu sıfat ile fiillerini yapar ya da terk eder.}57

İstitaat kavramının insan ira-

desi üzerinde de etkisi vardır.58_{İstitaat sıfatına sahip bir insanın fiillerini yapabilmesi}

için şu dört unsura sahip olması gerekir: Sağlam bünye, fiili tasarlayabilme, fiil için müessir bir kudret ve yazma fiilinde gerekli olan kalem örneğinde olduğu gibi alet. Bu dört unsurdan mahrum olan kişi istitaatın zıddı olan “acz” ile nitelendirilir. Bu dört unsura sahip olan kişi de “güç yetiren” anlamında “müsteti’ ” diye nitelendiri- lir.59

Tanımlardan anlaşılacağına göre insanın sorumluluğu ve buna bağlı olarak hürriyeti ile yakından alakalı olan istitaat kavramı, yani insanda bir gücün bulundu- ğunu Cebriye hariç, tüm kelam ekolleri az çok farklı izahlarla kabul etmektedir. Kud- reti olamayan bir insanın sorumlu tutulması ve buna bağlı olarak hür kabul edilmesi mümkün değildir. Allah’ın insanı fiillerini yapmada etkin olan bir güçten yoksun olarak yaratması ne akli ne de şeri’ ilkelerle bağdaştırılması mümkün değildir. Bu yüzdendir ki Yüce Allah Kur’an-Kerim’de istitaat kavramını fiil kalıbında kırk iki

yerde zikretmiştir.60

Bu ayetlarde kulun sınırlı bir kudrete sahip olduğu, bazı ayetler- de insanın ilahi emirleri yerine getirme gücüne sahip kılındığına ve bunu gerçekleş- tirmek için gücünü sarf etmesi gerektiği ifade edilmiş, bazı ayetlerde de insan kudre-

tini aşan fiilleri işleme gücünün bulunmadığına temas edilmiştir.61

Hadislerde de

insan kudreti yok sayılmamış belli işleri yapmaya gücünün yettiği ifade edilmiştir.62

Bu veriler ışığında şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki Yüce Allah insanı sınırlı da olsa kudret donanımıyla yaratmıştır. Buna karşılık onu sorumlu kılmıştır. Bu sorumlulu- ğunu yerine getirmek için onu serbest bırakmıştır. İnsan kendisine bahşedilen kudret sıfatı sonucu hürdür. Allah insana bu hürriyeti dünyada imtihanda olduğu için, ser- best bir şekilde kullanmayı takdir etmiştir.

56 _{Arazların ispatı ve arazlarla ilgili geniş bilgi için bkz. Cüveyni, İmamü’l-Haremeyn Ebu’l-Meali,} eş-Şamil Fi Usulu’d-Din (Thk. Ali Sami En-Neşşar ve arkadaşları), İskenderiye,1969, s. 169 vd. 57

Cürcani, Ta’rifat, s.76

58

Cürcani, a.g.e.,s. 252

59 _{İsfehani, Müredat, s. 361; Nesefi, Tabsire, s. 113}

60 _{Abdu’l-Baki, Muhammed Fuad,El-Mu’cemu’l-Müfehheres li Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, İstanbul,}

1987 s. 430 vd.

61

Topaloğlu, Kelam Terimleri Sözlüğü, s.167; Yusuf Şevki Yavuz, "İSTİTÂAT", TDV İslâm Ansik- lopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/istitaat (25.05.2019) c.23 s.399

62 _{Wensinck, Arent Jan, ve Diğeleri, Concordance Et Indices De La Tradıtıon Musulmane, (el-}

İnsanda bulunan kudretin kaynağı meselesine gelince söz konusu bu kudret Allah tarafından insana verilmiştir. Kelamcılar insanın bu kudretini “el kudretü’l-

Muhdise” yaratılmış güç diye tabir ederler.63

İnsan, Allah tarafından kendisine bahşedilen bu gücü kullanırken özgür mü- dür? Bu sorunun cevabı düşünülürken şu hususlara dikkat etmek gerekir: İnsan mut- lak manada bir hürriyete sahip değilidir. Allah’ın insana verdiği güç sınırlıdır. Hal böyle olunca Allah'ın insanı güç sahibi bir varlık olarak yaratması onu sorumlu kıl- mak içindir. Sorumluluk da hür olmayı gerektirir. Öyleyse insan Allah'a karşı sorum- luluklarını yerine getirmesi ya da getirmemesi hususunda, bu gücünü kullanma konu- sunda hür bırakılmıştır. Nasslardan anlaşılan da budur. Zira verilen bu gücün serbest bir şekilde kullanılması mümkün değilse sorumluluğun hiçbir mantığı olmaz. Bu yüzden Bakıllani, insanın iradi fiilleri ile iradi olmayan fiilleri arasındaki farkı bildi- ğini, bu yüzden de insan tüm kesb ettiklerini kendisi için yaratılmış bir kudretle yap- tığını söyler.64

Nesefi, kudret sıfatını insandan selbeden cebri düşünceyi akıldan uzak

küfür ve delaletle nitelendirir.65

Cüveyni kudret kavramını, Allah’ın kullarını sorum- lu tutması konusunda, kul için önemli bir sıfat (es-sıfatü’l-meri’yye) olduğunu izah

eder.66 İnsanın kendisine ait olan kudretin fiilleri üzerinde etkili olduğunu tespit et-

tikten sonra bunun aksini düşünenlerin akıllarının sağlıklı olmadığını, böyle düşünen kişilerin ya taklitçilikten kendilerini kurtaramadıklarını ya da cehaletlerinde ısrar ettiklerini ifade eder. Bu düşüncede olanların, şer’i sorumluluğu ortadan kaldırdıkla- rını, Peygamberlerin Allah'tan getirdikleri hükümleri yalanlamış olduklarını açıkça ifade eder.67

63

Cüveyni, İmamü’-Haremayn Ebu’l Mea’li Abdu’l-Melik b. Abdu’l-lah b. Yusuf, el-Akidetü’n-

Nizamiyye,(tahkik ve ta’lik, Muhammed Zahid Kevseri), Kahire 1992, s.42-54

64 _{Bakıllani, Kadı Ebu Bekr Mumammed b. Tayyib, Temhidu’l-Evail ve Telhisü’d-Delail,(thk. Şeyh}

İmadü’d-Din Ahmet Haydar) Beyrut, 1986, s. 323-324

65

Nesefi, Ebu’l- Muin,Kitabu’Temhid Li Kavai’di’t-Tevhid,(Thk. Habibullah Hasan Ahmed) Daru’t Tiba’etü’l-Muhammediye Ezher,Kahire,1986, s.278 vd.

66 _{Cüveyni, el-Akide, s.42} 67 _{Cüveyni, el-Akide, s. 44 vd.}