İnovasyon (Yenilikçilik) Faaliyetleri

Bilgi ekonomisinin oluşumunu ve gelişimini sağlayan en önemli unsur yeni bilgilere ve yeni buluşlara ulaşılması ve böylece inovasyon faaliyetlerinin ekonomik her alanda ve faaliyetlerde baş tacı edilmesidir.

Bu anlamda bilgi ekonomilerinde yenilikçilik başta ürünler ve üretim sistemleri olmak üzere tüm ekonomik faaliyetlerin sürekli olarak yenilenmesini öngören bir anlayıştır (Kavak, 2009). Özellikle günümüz küresel rekabet ortamında, rekabet üstünlüğünün ucuz emeğe değil, beyin gücüne ve yaratıcılığa bağlı olduğu düşünüldüğünde, rakiplerinden daha üstün niteliklere sahip, yeni, farklı, ilginç, dayanıklı, kullanışlı ürün ve hizmetleri sunabilenler üretim sistemlerine sahip girişimciler rekabet üstü olabilmektedirler (Bono, 2013:23).

49 Bilgi ekonomilerinde sadece rekabet üstünlüğü yakalamak için değil aynı zamanda sanayiye dayalı ekonomik sistemi bilgiye dayalı hale dönüştürmenin yolu, tüm ekonomik faaliyetlerde yenilik, yaratıcılık ve inovasyon gibi faaliyetleri etkin bir şekilde sürdürmekten geçmektedir.

Bilgi ekonomilerinde bu kadar stratejik öneme ve değere sahip olan inovasyon kavramı tıpkı bilgi kavramında olduğu gibi hem bir süreç olarak üretimin girdisini hem de bir sonuç olarak üretimin çıktısını ifade etmektedir. Bununla birlikte inovasyon kavramı günümüz bilgi ekonomilerinde “bilginin; ürünlere, üretim yöntemlerine sistemlere ve hizmetlere dönüştürülmesi” anlamlarını ifade etmektedir (Kaynak, 2008:60).

Küresel ekonomik sistemin önde gelen uluslararası örgütlerinden birisi olan OECD inovasyon kavramını bir fikri, pazarlanabilir bir ürün ya da hizmete, yeni ya da geliştirilmiş bir üretim ya da dağıtım yöntemine ya da yeni bir toplumsal hizmet yönetimine dönüştürmek şeklinde tanımlamaktadır (OECD, 2014). Tanımdan anlaşılacağı üzere bilgi ekonomilerinde keşifler ve icatlar yapmaktan çok bunları ekonomik yönden kazanıma dönüştürmek ve üretime katma değer sağlar şekilde kullanıma geçirmek bilgi ekonomilerinde inovasyon faaliyeti olarak nitelendirilmektedir.

Ayrıca daha önce de anlatıldığı üzere bilgi doğası gereği oldukça dinamik bir süreçtir ve sürekli keşfedilen her bilgi yeni bilgilerin oluşumunu tetikler. Zaten ekonomik sisteme bilginin üretim faktörü olarak girmesiyle birlikte yaşanan gelişmelerin özünde yenilikçilik yatmaktadır. Yenilikçilik ise ancak yeni bilgilere ulaşılmasıyla mümkündür. Bu anlamda bilgi ekonomisi yenilik temelli bir ekonomik sistemdir ve bilgi ekonomisinin temel taşı da, ürünlerin, sistemlerin, süreçlerin, pazarlamanın ve insanların sürekli olarak yenilenmesini öngören “yenilikçilik”

anlayışıdır (Tapscott, 1998:40-65).

Nitekim bilgi ekonomilerinin gelişim süreçlerine bakıldığında sistemde dönüşüme neden olan yenilikçilik ve inovasyon faaliyetlerinin temelde iki şekilde geliştirildiği görülmektedir. Bunlardan ilki olan belli bir ürün ya da üretim sistemi konusunda derinlemesine araştırma yaparak yeni bir sistem ya da ürün keşfetmekle ortaya çıkan faaliyetler olduğu görülmektedir.

Bu tarzda inovasyonu gerçekleştirmek günümüz bilgi ekonomilerinde genellikle Ar-Ge faaliyetleriyle gerçekleştirilmektedir. Başta sektöründe liderliğini sürdürmek ve marka değerini yükseltmek isteyen tüm girişimciler Ar-Ge’ye bu

50 nedenle önem vermekte ve üretim sistemlerinde kullandığı teknolojiyi sürekli yenilemeye çalışmaktadır (Kavrakoğlu, 2006: 169-170).

Ar-Ge dışında bilgi ekonomilerinde inovasyon kapsamında kullanılan ikinci yenilikçilik yöntemi ise diğer alanlarda yapılanlardan esinlenerek yenilik yapmaktır (Bono, 2013:13). Bu kapsamda çok eskiden beri bilinen, farklı farklı insan yaşamına hitap eden birden fazla değeri veya olguyu bütünleştirerek tek bir ürün ya da hizmette bir araya getirmek suretiyle bütünleşik değer yaratmaktır. Örneğin halı ürercilerinin leke tutmayan halıyı piyasaya sürmesi, yanmayan ya da ıslanmayan kumaşlardan yapılan elbiselerin üretilmesi, yoğun trafiğin ve park sorunun yaşandığı merkezlerde ücretsiz otoparklar tesis edilerek belli markalardaki arabalara bu hakkın verilmesi gibi uygulamalardır.

Günümüzde daha somut bir şekilde bir ekonominin yenilik kapasitesini ölçebilmek için zaman içerisinde gelişmiş olan bazı temel göstergelerden yararlanılmaktadır. Özellikle “bilgi ekonomilerinde belirli dönemlerde yapılan Ar-Ge faaliyetleri, patentler başvuruları ve eğitimdeki gelişmeler temel inovasyon göstergeleri olarak sıralanmaktadır” (Kavak, 2009). Ayrıca bu ve benzeri göstergeler bilgi ekonomisinin ölçümünde somut kriterlerden oluşmasının yanında nicel yönden de hesaplanabilir özelliğe sahiptir.

Aşağıdaki başlıklar altında günümüz bilgi ekonomilerinin gelişmişlik derecesini ölçümleyen temel inovasyon göstergelerinden en önemlileri açıklanmaya çalışılacaktır.

2.2.1.1. Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) Faaliyetleri

Merak edileni ve bilinmeyeni öğrenmeye yönelik faaliyetlerin tamamını ifade eden araştırma eylemi sonucunda ulaşılan bulgulara göre mevcudu yenileme veya değiştirmeye yönelik sonuçlar geliştirme faaliyetleri kapsamında değerlendirilmektedir.

Bilgi ekonomilerinde Ar-Ge faaliyeti genellikle ürün veya üretim sistemlerinin yeni bilim ve teknolojilerle geliştirilmesine odaklanmıştır. Bu noktada endüstriyel alanlarda, üretim süreçlerinde ve farklı ekonomik Ar-Ge faaliyetleri sonucunda yeni ürün ya da yöntemler keşfedilerek hem rekabet üstünlüğü sağlanır hem de üretimde, pazarlamada ve insan ihtiyaçlarının karşılanmasında ciddi düzeyde verimlilik artışları yaşanır.

51 Söz konusu kazanımlara ulaşmak amacıyla bilgi ekonomilerinde Ar-Ge faaliyetleri belirli evrensel yöntemlerle ve sistematik bir temele dayalı organize faaliyetler olarak profesyoneller kadrolarca sürdürülmektedir. Bu anlamda profesyonel Ar-Ge birimlerinin faaliyetleri yeni teknik bilgilerin elde edilmesi, üretime yönelik yeni yöntem, süreç ve işlemlerin araştırılması ve geliştirilmesine yönelik yapıldığından dolayı tamamen piyasa koşullarında ve firmaların Ar-Ge’ye yönelik yatırımları oranında gerçekleşmektedir. Sıfır maliyetle Ar-Ge faaliyetlerinin olacağına inanmak ve bu konuda beklenti içine girmek bu nedenle oldukça hayalci bir yaklaşımdır.

Nitekim bilgi ekonomilerinde Ar-Ge yatırımları ve faaliyetleri devletler tarafından sigorta desteği yada vergi muafiyeti gibi yöntemlerle teşvik edilmektedir.

Ancak özel teşebbüslerin rekabet edebilme gücü ise doğrudan doğruya Ar-Ge faaliyetlerine ayırdığı bütçe nispetinde başarıya ulaştığı bilinmektedir.

Aslında bilgi ekonomilerinde Ar-Ge harcama ve yatırımları çok kısa zamanda ortaya çıkan yeni ürün ve/veya üretim yöntemi sayesinde geri dönmektedir. Bu anlamda ister üretim sürecinin yenilenmesine ister yeni ürün keşfedilmesine yönelik tüm Ar-Ge yatırımlarının maliyetlerine harcanan paraların kat ve kat fazlası bu yatırımı yapan firmalara geri döndüğünü söylemek mümkündür. Mikro ölçekte Ar-Ge faaliyetlerinin bu geri dönüşümü makro ölçekte ekonomik sistemin geneli için söz konusudur.

Bu açıdan bilgi ekonomisi alt yapısını geliştirmek isteyen ülkeler ne kadar yüksek miktarlarda bu alanda yatırımlar yaparsa yapsın bu yatırımların geri dönüşleri kısa zamanda ekonomiye ve ulusal bütçeye olumlu yönde yansıyacaktır. Özellikle küreselleşen yeni ekonomik düzen içindeki çeşitli ülkelerin arasında artan gelişmişlik farkı ancak bu yolla kapatılabileceği düşünüldüğünde ülkede sürdürülen Ar-Ge faaliyetlerinin ne kadar önemli olduğu gerçeği kendiliğinden ortaya çıkarmaktadır.

Son olarak belirtilmelidir ki, günümüzde ülkelerin bilgi ekonomisindeki gelişme düzeyinin en somut göstergesi ülkede gerçekleşen Ar-Ge yatırım ve faaliyetlerinin yoğunluğuna göre ölçümlenmektedir. Bu kapsamda Türkiye’de olduğu gibi tüm dünyada OECD, IMF, DTÖ vb gibi uluslararası örgütlerce ülkelerin Ar-Ge faaliyetleri hakkında bilgiler verilmektedir.

Bu bilgilerin içinde genellikle ülkedeki Ar-Ge harcamalarının büyüklüğü, bu yatırımların GSMH içindeki payı, Ar-Ge faaliyeti sürdürebilecek nitelikteki

52 profesyonel ve uzmanların sayısındaki değişimler ile kamu otoritesi tarafından Ar-Ge harcamalarına yönelik teşvikler gibi göstergelerden yararlanılmaktadır.

2.2.1.2. Patent ve Telif Hakları Sayılarındaki Değişimler

Bilgi ekonomilerinde inovasyon faaliyetlerinin etkinliğini ölçen önemli bir somut kriter ise patent ve telif hakları sayısındaki değişimlerdir. Bu değişimler artış eğiliminde olduğunda bilgi ekonomisinin geliştiği, stabil kaldığında durduğu ve azaldığında ise o ekonomide inovasyon faaliyetlerinin kötü durumda olduğunun sonucunu çıkartmak mümkündür.

Günümüzde ekonomik anlamda değeri olan yeni bir buluş için buluş sahibine yetkili otorite tarafından ortaya koyduğu yeni ürünün içeriğine göre ya patent ya da telif hakkı verilmektedir. Bu hakkı elde eden buluş sahibi olarak tescillendikten sonra o buluşu patent veya telif hakkı sahibinin izni olmadan başkalarının aynı buluşu üretmesi, kullanması veya satması belirli bir süre boyunca engellenmektedir.

Küreselleşen dünyada her ne kadar bilgi oldukça serbest bir şekilde dolaşıma girmiş olsa da özellikle bütünleşik ve yatırımsal değer ifade eden buluşların ve keşiflerin içerdiği yenilikçi bilgiler bu şekilde korunma altına alınmıştır. Bu kapsamda günümüzün en az gelişmiş ülkeleri olan Afrika devletlerine bile her çeşit insani yardımı yapan gelişmiş ekonomiler, uluslararası örgütler ve uluslararası ilaç firmaları patent ve telif hakkı kendilerinde olan tıbbi ilaçların buralarda serbestçe üretilmesine bile müsaade etmemektedirler. Bu kapsamda patentli bir buluş; alınıp satılabilen, kiralanıp kiraya verilebilen diğer mallar şeklinde buluş sahibinin mülkiyeti haline gelmiş kabul edilir ve izinsiz ürünün taklidi ya da benzerinin üretilmesi bile yasal izne bağlı hale gelmektedir.

Örneğin ülkemizdeki teknoloji alt yapısı otomotivden laminant parkeye kadar pek çok yoğun teknoloji gerektiren ürünü ortaya koyabilecek düzeyde olmasına rağmen halen bu türdeki üretimler nedeniyle ilgili ülkenin uluslararası işletmelerine patent bedelleri ödenmektedir. Bu da dışarıya sürekli olarak döviz çıkmasına ve cari açığın bu şekilde büyümesine neden olmaktadır.

Örnekten de anlaşılacağı üzere bir ekonomideki Ar-Ge ve inovasyon faaliyetleriyle patent ve telif hakları arasında doğru orantılı bir korelasyon ve değişim bulunmakla beraber söz konusu faaliyetlerin en önemli çıktısı ise patent ve telif hakları ile güvence altına alınan buluşlardır.

53 Bilgi ekonomilerine geçiş temsil eden bu gösterge sürekli artış eğiliminde olmalı, sürekli olarak yeni ürünlerle küresel piyasalarda rekabet edilmeli ve bu şekilde ekonomi zenginleştirilmelidir. İşte bilgi ekonomilerinin bu göstergesine bakarak bir ekonomideki inovasyon yatırımları ile AR-GE faaliyetlerinin etkinliğini patent ve telif hakkı sayılarındaki artışa bağlı olarak yorumlamak ve değerlendirmek bu yüzden mümkündür.