97
2.2.2. Yerleşme Şekilleri
Yerleşme coğrafyası araştırması yaparken, yerleşmeleri kır yerleşmeleri, kasaba yerleşmeleri ve şehir yerleşmeleri şeklinde gelişmişlik durumlarıyla sınıflandırma yaparak bu yerleşmeleri kendi içerisinde ayrıntılı olarak ele almaktadır. Nitekim konunun işlenişinde daha akıcı olması ve ilişkilerin daha kolay sağlanması açısından bu yöntem tercih edilmektedir (Özçağlar, 2001, s. 67-68).
2.2.2.1. Şehir Yerleşmesi
Bünyesinde barındırdığı insanların ihtiyaçlarını fazlaca başka bir yerleşim alanından karşılama mecburiyetinde kalmadan kendi bünyesinde sahip olduğu fonksiyonlar ile yetebilen bununla birlikte alt ve üst yapı bakımından fazlaca eksiği bulunmayan bugünkü koşullar ile nüfusu 20.000’in üzerindeki belediye örgütlü yerleşmelere, şehir yerleşmesi olarak ifade edebilmekteyiz (Özçağlar, 2001, s. 76-78).
İncirliova şehir merkezini (Yerleşmelerin Tarihsel Gelişimi) başlığı altında detaylı çalışmıştık. İncirliova ilçesinin şehir merkezini Denizli-İzmir karayolu, demiryolu ile kuzey-güney yönünde ikiye ayrılmıştır. Yerleşim bu yolun güney kesiminde yoğunlaştığını söyleyebiliriz. Efeler’e yakın olmasından her 10 dakikada bir dolmuşlar Aydın merkeze kalkmaktadır. Batı Anadolu’da önemli kervan güzergâhları arasında Aydın-Tire yolu bulunmaktaydı, İkizdere Barajı yapılmasından önce İncirliova merkezinden geçerek Tire’ye ulaşılan bu yol için dinlenme noktası olduğuna dair kanıt ise Cumhuriyetin ilk yıllarında 10’dan fazla Han’a sahip olması gösterilebilir. Tire, tarihte önemli bir merkez durumunda olduğu dönemlerde, Aydın çevresindeki merkezler arasındaki ulaşımda İncirliova önemli bir güzergâh durağı olmasından İncirliova bu durumdan büyük ölçüde yararlandığı görülmektedir. Tire’nin idari fonksiyonunu kaybetmesi ve İzmir-Aydın arasındaki bu yol güzergâhının önemini yitirmesiyle birlikte transit bir güzergâh noktasında kalan İncirliova kısa süreli daha çok yakın çevresindeki merkezlerin İncirliova’da kurulan büyük pazar alanı için gelmesine olanak sağladığı bilinmektedir. Bu durumda fazla sürmemiş ve şehir merkezi her geçen gün önemini yitirdiği anlaşılmaktadır. İncirliova’nın ilçe olması ile bir noktada sahip olduğu idari fonksiyon ile şehir merkezi önemini korumayı başarmıştır. Günümüzde artık şehir merkezlerinin çekim cazibesi yeterli gelmediği görülmekte kırsal alanlardaki tarihi ve doğal güzelliklerin rekreasyon faaliyetleri için kullanımına imkân verilecek ulaşım ve teknolojik alt yapısının oluşturulmasıyla daha etkin ve daha geniş alanı cazip kılacağı
98
ortadadır. Aydın’a Büyükşehir statüsü verilmesindeki gayede budur. Birçok güzelliğe sahip İncirliova’nın eski zamanlardaki gibi bir rekreasyon alanı olması bu sayede sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması halkımız için çok yarar sağlayacaktır.
2.2.2.2. Kasaba Yerleşmesi
Kasabalar, köy yerleşmesi ile şehir arasında köprü oluşturan yerleşmelerdir. Kasabalar, fonksiyonları itibariyle şehirler kadar gelişmemiş fakat köy yerleşmelerine oranla çok daha fazla gelişmiş yerleşmelerdir. Türkiye’deki coğrafyacıların ve yerleşme konusuyla ilgili çalışma yapanların pek çoğu kasaba ve şehirleri tek bir yerleşme tipi olarak ele alarak kasaba ve şehirleri, kentsel yerleşmeler başlığı altında toplamaktadırlar. Kent, günümüz Türkiye'sinde yaygın olarak şehir karşılığı kullanılan ve şehirle eş anlamlı olan bir sözcüktür. Kasaba ve şehirler birbirlerinden farklı özelliklere sahip yerleşmeler olduklarına göre bu iki farklı yerleşme şeklini birleştirerek tek yerleşme şekline dönüştürmenin ne kadar yanlış olacağı aşikârdır. Ülkemizdeki yerleşmeler arasında önemli bir yere sahip olan kasabaları görmezden gelmek, sahip oldukları farklı özellikleriyle hem kır yerleşmelerinden hem de şehirlerden kolaylıkla ayrılan bu yerleşmeleri kırsal yerleşmelere veya şehir yerleşmelerine dahil etmek mümkün doğru değildir. Bu nedenle, ülkemizin gerçek bir olgusu olan kasabaları ayrı bir yerleşme şekli olarak ele almak daha doğru olacaktır. Birkaç istisna dışında ülkemizdeki kasabaların hemen hepsinde belediye örgütü bulunmaktadır (Özçağlar, 2001, s. 74-75).
Acarlar, Denizli-İzmir karayolunun güneyinde İkizdere çayının doğu kesiminde kalan bir ova kasabasıdır. Acarlar, ilk olarak Küçükkürtler köyüne günümüzde Yazıdere mahallesine bağlı olarak Abdallar ismi ile bir mezra olarak kurulduğu bilinmektedir. Yaşlılarının aktardığı bilgilere göre 16. yüzyıl sonlarında Kafkas veya Horasan tarafından gelen göçerlerin kurduğu rivayet edilmektedir. Acarlar kasabası Aydın ilinin 2012 yılında büyükşehir olmasından önce belediye örgütüne sahip Belde statülüsünde olan bir kasaba iken günümüzde mahalle statüsüne sahiptir. Acarlar halkın geçim kaynağını çiftçilik ve tarım ürünlerinin Büyükşehirlere yapılan ticareti oluşturmaktadır. Acarlar sakinleri kadınlı erkekli pazarcılık faaliyetlerini yaygın bir şekilde yapmaktadırlar. Acarlar isminin halkının çalışkanlığından dolayı verildiği düşünülmektedir. Buna karşın kasabada okur yazarlık oranı az olmasıyla beraber eğitime verilen öneminde yetersiz olduğu bilinmektedir. Erken yaşta evliliklerde fazlaca görülmektedir. Artık bu uygulamaların giderek azaldığını da belirtmemiz gerekir.
99
Acarlar, İncirliova ve Aydın ili için önemli bir tarımsal merkez konumuna sahiptir. Nitekim İncirliova ve Efeler ilçelerinin ve yakın çevresinde bulunan önemli meyve, sebze toptancı hali Acarlar da yer almaktadır. Pamuk, sebze yetiştiriciliği ve seracılık Acarlar kasabasının tarımsal üretiminde önemli bir yere sahiptir. Acarlar’a ait birçok eski tarihi belgeler Yunan işgali sırasında tahrip edildiği ve bu yüzden kasaba hakkında tarihi bilgiler daha az bilinmektedir. Kasaba Aydın ilindeki birçok yerleşmeye göre hem nüfus hem de ekonomik faaliyetler bakımından daha büyüktür. Acarlar’ın mahalle olması ile birçok yönden kasabaya sunulan hizmetlerin yetersiz geldiği ortadadır. Aydın Büyükşehir ve İncirliova Belediyesinin yetki alanlarında kalan Acarlar mahallesine hizmet götürme noktasında her iki belediyenin de gerektiği gibi sorumluluklarını yerine getirmedikleri çokça yerleşim sakinlerinin ve kamuoyunun bilgisindedir. Acarlar, büyükşehir yasası ile ülkemizde unutulan birçok kasaba arasında yer bulduğu görülmektedir.
2.2.2.3. Kırsal Yerleşmeler
Şehir ve kasaba alanları dışındaki kırsal alanda yer alan, şehir ve kasabalara göre fonksiyonları gelişmemiş, doğal ortam içerisinde yalın bir özelliğe sahip olan yerleşmelere kır yerleşmeleri denilmektedir (Özçağlar, 2001, s. 68). Belirli bir idarî sınırı bulunan ve bu sınırlar içerisinde yer alan sürekli ve dönemlik kır yerleşmeleriyle ekonomik faaliyet sahalarından oluşan, nüfusu 2000'den az veya 2000’den fazla, çoğunlukla tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin egemen olduğu ve seçilerek görev başına gelen bir muhtar ile ihtiyar heyetinin yönettiği tüzel kişiliğe sahip ülkemizin en küçük idarî alanlarını köy olarak ifade etmekteyiz (Özçağlar, 1996, s. 8).
İncirliova ilçesinde 21 köy, 2012 Aydın’ın Büyükşehir olması ile tüzel kişilikleri kaldırılarak İncirliova ilçesine bağlı birer mahalle olmuştur. İncirliova ilçesinin kırsal
mahallelerini coğrafi özellikleri itibariyle anlatmaya çalışırsak (Tablo 14) Ova, Dağ
Eteği ve Dağ yerleşmeleri şeklinde ayırarak anlatacağız. Öncelikle Ova yerleşmelerinden bahsetmemiz gerekirse ovada yer alan mahalleler arazinin çok daha az engebeye sahip olmasından tarımsal makinelerin kullanıma daha elverişli olması nedeniyle tahıllar, endüstri ve yem bitkilerini ifade ettiğimiz tarla bitkilerinin üretiminin fazlaca yapıldığını söyleyebiliriz ve bu mahallelerde kırsal nüfusun fazla olduğu görülmektedir. Temel geçim kaynağının bu mahallelerde öncelikle tarımsal faaliyetler ile hayvancılık olduğunu söyleyebiliriz. Dağ eteği yerleşmelerinde bulunan kırsal
100
mahallelerde daha çok narenciye ve nar gibi meyve yetiştiriciliğinin yapıldığını bununla birlikte hayvancılık diğer yerleşmelere kıyasla daha yoğun yapıldığını söylenebiliriz. Seracılık ise ova ve dağ eteği yerleşmelerinde yapılmaktadır. Dağ yerleşmelerine bakıldığında daha önce fiziki coğrafya içerisinde bahsettiğimiz platoluk saha üzerinde bulunan bu mahallelerde özellikle zeytin ve incir yetiştiriciliği yapıldığını söyleyebiliriz. Dağ yerleşmelerinin daha yüksekte bulunan aydın dağlarının güme ve cevizli dağ mevkilerinde ise zeytin ve incir ürünlerinin dışında başta kestane ve ceviz gibi ürünlerin yetiştiriciliğinin de yapıldığını belirtmemiz gerekir. Tarımsal getirisi bakımından dağ yerleşmelerinde bulunan mahallelerin daha iyi kazanç sağlamasına karşın ülke ekonomisinde sanayi hammaddesi üreten ova yerleşmelerindeki kırsal mahallelerinin önemi ortada olmasından her iki kırsal mahallenin yerel ve merkez yönetimler tarafından ihmal edilmemesi gerekmektedir. Ova ve Dağ yerleşmelerinde insan emeğine dayalı güce daha fazla ihtiyaç duyulması ve ulaşım zor olmasından kırsal fonksiyonlarını daha fazla ön plana çıkarmış buda şehir merkezleri ile irtibatını birçok yönden minimum düzeyde korumasına olanak sağlamıştır. Nitekim dağ eteği yerleşmelerinde bulunan mahallelerde ise şehirleşme artmış bölge için önemli demiryolu ve karayolu üzerinde veya çok yakınının da bulunmasından kısalan mesafeler ile kırsal mahalleden ziyade şehir merkezlerinin kesikli bir parçası olarak varlıklarını sürdürdüklerini söyleyebiliriz.
Tablo 14: İncirliova İlçesinin Kırsal Mahallelerinin Coğrafi Dağılışı
Ova Yerleşmeleri Dağ Eteği Yerleşmeleri Dağ Yerleşmeleri
Osmanbükü Yazıdere (Küçük Kürtler) Hacıaliobası Sandıklı Sınırteke (Sınırtekke) Gerenkova Dereağzı Karabağ Erbeyli Akçeşme (Tahtacı) İkizdere Şirindere Karagözler Beyköy (Tekfur) Köprüova Hamitler Arzular Eğrek
İsafakılar (İsa Fakihler) Arpadere
Palamutköy
2.2.2.4. Kentsel ve Kırsal Mesken Tipleri
Aydın ilinde Cumhuriyetin erken dönemindeki konutların karakteristik
101
ve konutun arkasında yer alan duvarlarla çevrili bir avlu içinde bulunduğu görülmektedir. Zemin kata yükseltilmiş girişte yer alan basamaklarla ulaşılan ana giriş kapısından direk konuta girilmekte ya da sokak girişinden avluya ve avluda bulunan banyo, mutfak, tuvalet gibi ıslak hacimlerin bulunduğu alanı geçtikten sonra konuta girilmektedir. Avlu içerisinde duvara bitişik banyo ve mutfak yer alırken kimi zaman bunlara bitişik, kimi zamansa ayrı bir tuvalet yer aldığı görülmektedir. Avlularda genellikle bir turunç ağacı veya bölgeye özgü bir meyve ağacının olması oldukça yaygındır. Avludan konutun içine kimi zaman doğrudan, kimi zamansa bir koridordan geçtikten sonra girilmektedir. Konutun içinde normal oda büyüklüğünden biraz daha dar bir ortak bir alana açılır, çevresinde odaların yer aldığı görülmektedir. Konutların içindeki katlar aynı plan özellikleri gösterir ve katlar arası dolaşımın sofa içine ya da sofaya bitişik yerleştirilen bu ortak alandan bir merdivenle sağlanmaktadır. Kısaca anlatacak olursak zeytin, bağ, badem, nar ağaçlarının olduğu bahçe içinde iki kattan ibaret üç oda, bir kiler ve bir sofa (ortak kullanım alanı) ve yakında içilir suyu bulunan örülü bir kuyusu olan bir konuttan bahsedilebiliriz (Şimşek, 2015, s. 51-52).