İl Özel İdaresi

İl özel idaresi, il halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan karar organları seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali açıdan özerkliğe sahip kamu tüzel kişidir. İl özel idarelerinin kuruluşu, bir bölgenin il olmasına ilişkin bakanlar kurulu kararıyla gerçekleştirilir. Yine bakanlar kurulu kararı ile mevcut bölgenin il olma özelliğini kaybetmesi veya büyükşehir belediyesi

30

olma vasfını kazanması ile birlikte il özel idaresi tüzel kişiliğini kaybeder (5302 Sayılı İl Özel İdare Kanunu, madde: 3).

İl özel idareleri il, ilçe sınırı gözetmeksizin tüm il sınırları içerisinde önemli görev ve sorumluluklara sahiptir. Sağlık, tarım, sanayi, ticaret, çevre planlama, bayındırlık ve iskan, toprağın korunması, sosyal hizmetler ve yardımlar, çocuk yuvaları ve yetiştirme yuvaları kurmak, kamu alanlarının bakım ve onarımı, ilk ve orta öğretim kurumlarına arsa temini ve bina yapımı, acil yardım ve kurtarma, kültür, turizm ve spor organizasyonlarının desteklenmesi, park ve bahçe gibi sosyal alanların topluma kazandırılması il özel idarelerinin başlıca görev ve sorumlulukları arsındadır (Aydın, 2008:6).

İlin tamamına merkez veya kırsal ayrımı olmaksızın gerekli hizmetleri sunmakla yükümlü olan il özel idareleri merkezi idarenin taşralardaki yerel yönetim örgüt birimi gibidir. Çünkü il özel idaresinin idari amiri valilerdir. Valiler, merkezi idarenin önerisi ve Cumhurbaşkanı’nın onayı ile atanmaktadırlar (Sayan, 2016).

İl özel idaresi tarafından yerine getirilecek faaliyetlerin belirlenmesi ve bu faaliyetlere ilişkin karar organları il genel meclisi, il encümeni ve Vali’dir (Varcan, 2013).

İl genel meclisi, 5302 sayılı il özel idaresi kanunun 9. maddesinde belirtilen usul ve esaslara göre o ildeki seçmenler tarafından göreve getirilen ve tüzel kişiliğin karar alma sürecinde görev alacak kişilerden oluşmaktadır. İl genel meclisi, seçim sonuçlarının ilanından sonraki beşinci gün toplanmaktadır. İlk toplantı olması sebebiyle seçilenlerden en yaşlı üye sıfatını taşıyan kişi ilk oturuma başkanlık eder. Seçilen yeni üyeler ilk toplantıda gizli oylama usulü ile bir başkan, iki başkan vekili ve ikisi yedek olmak üzere toplam dört katip üye göreve seçilir. İlk iki yıldan sonra seçilecek başkanlık divanı, yapılacak ilk mahalli idareler seçimine kadar görevlerini yürütürler (Uçar, 2011: 616-617).

İl genel meclisinin yetki ve sorumlulukları il özel idare Kanunu’nun 10. maddesinde belirtilmektedir. Stratejik plan ile yatırım ve çalışma programlarını oluşturmak, gerçekleştirilmesi düşünülen faaliyetlerin ve personelin performans ölçütlerini görüşerek karara bağlamak, bütçe ve kesin hesabı kabul etmek, borçlanmaya karar vermek, Türk Ticaret Kanunu’na göre ortaklıklar kurmak veya

31

mevcut ortaklıkları sonlandırmak, sermaye artışına ve gayrimenkul yatırım ortaklığı kurulmasına karar vermek, encümen üyeleri ile ihtisas komisyonu üyelerini seçmek, çıkarılacak yönetmelikleri görüşmek ve kabul etmek, il genel meclisinin kanunla belirtilmiş yetki ve sorumluluklarındandır (Kartal, 2010: 212-213).

İl özel idarelerinde karara bağlanan konuların yürütme organı il encümenidir. İl genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından gizli oyla seçeceği beş üye ile biri mali hizmetler birim amiri olmak üzere Vali’nin birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşmaktadır. İl encümenin gündemine alacağı konular Vali tarafından belirlenmektedir. Bunun dışında görüşülmesi istenen bir husus olması durumunda üyeler gündem maddesi önerebilmektedirler. Meclis gündemine gelen konular en geç bir hafta içerisinde karara bağlanmak zorundadır. Encümenin karar bağladığı konulara ilişkin, kanun, tüzük veya yönetmeliklere karşı herhangi bir aykırılık görülmesi durumunda yürütme organın başı olarak Vali bu kararın tekrar gözden geçirilmesini, değiştirilmesini talep edebilir. Ancak il encümeni kararda değişiklik yapmamakta diretirse, Vali konuyu yargıya taşıyarak yürütmeyi durdurabilir (Koçak ve Kasvara, 2012: 70-71).

İl encümeni, il meclisi tarafından oluşturulan stratejik plan ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip il genel meclisine görüşlerini bildirir. Bunun yanı sıra kamu yararına kamulaştırma kararları almak ve uygulamak, öngörülmeyen giderler ödeneğinin harcama alanlarını belirlemek ve kanunla belirlenen diğer görevleri yerine getirmek başlıca yetki ve sorumluluklarındandır (5302 Sayılı İl Özel İdare Kanunu, madde: 26).

İl özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğin temsilcisi Vali’dir. İl özel idare teşkilatında etkin bir vesayete sahip olan Vali, kanunda yapılan değişiklikler neticesinde bu etkinliğini kaybetmiştir. Daha önceleri idarenin başkanı durumundaydı. Ancak yeni düzenleme meclis üyelerine kendi aralarından bir meclis başkanı seçme imkanı tanınmıştır. İdarenin daha demokratik ve özgür bir statüye kavuşması adına yapılan bu düzenleme ile Vali, idare üzerindeki vesayetini bir nebzede olsa kaybetmiştir. Yasal düzenlemeye gidilmeden önce statü ve yetki bakımından il genel meclisi ve il encümeninden daha yetkili olan Vali, teşkilat yapısında üçüncü sıraya gerilemiştir. Kanun düzenlemesinden önce meclis gündemi Vali tarafından belirlenmekteydi. Yeni düzenleme görüşülecek konuların meclis

32

başkanı tarafından belirlenmesine ve encümen üyelerinin gündem önerilerine imkan tanımıştır. Bu konuda Vali tamamen etkisini kaybetmiş değildir. Yine görüşülmesini istediği konular dikkate alınmaktadır (Çiftepınar, 2006:132-133).

Vali, tüzel kişiliğin temsilcisi olarak önemli görev ve yetkilere sahiptir. İl özel idaresinin kurumsal stratejilerini oluşturmak, bu stratejilere uygun olarak bütçeyi, il özel idaresinin faaliyetlerinin ve personelinin performans ölçütlerini hazırlamak ve neticelerini raporlandırarak il genel meclisine sunmak, idarenin gelir ve alacaklarını takip ve tahsil etmek, personel atamalarını gerçekleştirmek, idareye bağlı kuruluş ve işletmeleri denetlemek, il genel meclisi ve il encümeni kararlarını uygulamak önemli görev ve sorumluluklarındandır (Hamamcı, 2007a: 9).