1. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin Notaları
Potsdam konferansı’nda kararlaştırıldığı üzere, Montreux Sözleşmesi’nin değiştirilmesi için ilk değişiklik önerisini, ABD Türkiye’ye verdiği 2 Kasım 1945 tarihli nota ile yapmıştır. ABD notasına göre, değişen dünya koşullarına cevap verebilmesi için, Montreux Sözleşmesi’nin revizyonunda şu ilkeler dikkate alınmalıdır
- Boğazlar, her zaman (savaş veya barış samanında) bütün devletlerin ticaret gemilerine açık olmalıdır;
- Boğazlar, her zaman (savaş ve barış zamanında) Karadeniz’e kıyısı bulunan devletlerin savaş gemilerinin transit geçişine açık olmalıdır;
- Üzerinde anlaşılacak, sınırlandırılmış bir tonajın altındaki gemiler hariç, barış zamanında Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemilerinin Boğazlardan geçişi
200
ERKİN, Türk Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara 1968, Başnur Matbaası, s.253
201
Ibid, s.254
202
yasak olmalıdır. Karadeniz’e kıyısı bulunan devletlerin bu geçişe razı olmaları veya sözkonusu gemilerin Birleşmiş Milletler tarafından görevlendirilmiş olmaları durumu, yukarıdaki sınırlamaya istisna teşkil etmelidir;
- Montreux Sözleşmesi’ni günün koşullarına uydurmak için, sözleşmede geçen Milletler cemiyeti sisteminin yerinin B.M. sistemi almalı ve Japonya sözleşmeye taraf olan devletler arasından çıkarılmalıdır.
ABD, bu değişikliklerin temini için uluslar arası bir konferansın toplanmasını önermişti. Ticaret gemilerinin her zaman Boğazlar serbestçe geçebilmesi önerisi, zaten Montreux Sözleşmesi dahilinde mümkündü. Ancak, Karadeniz’e kıyısı bulunan devletlerin savaş gemilerinin savaş zamanında da Boğazlar geçebilmesi önerisi özellikle savaş zamanında Türkiye tarafsız olduğu halde, Sovyetler Birliği’nin Akdeniz’e geçireceği savaş gemileri geriye dönerken başka birtakım savaş gemileri tarafından izlenmesi ve hatta boğazlar bölgesinde bu gemiler arasında çatışma çıkması ihtimali göz önüne alındığında Türkiye’nin tarafsızlığı tehlikeye düşürebilirdi.
İngiltere, 21 Kasım 1945 tarihinde verdiği nota ile ABD’nin önerilerini uygun gördüğünü belirtiyordu.
Türkiye, 6 Aralık 1945’de ABD’ye bir nota vererek bu devletin yapmış olduğu Montreux Sözleşmesi’nin revizyonu ile ilgili önerilerin, Türkiye’nin bağımsızlığına, egemenliğine ve ülke bütünlüğüne zarar vermeyecek bir uluslar arası konferansta görüşülmesini kabul ettiğini bildirmiştir.203
2. Birinci Sovyet Notası (7 Ağustos 1946)
Sovyet Birliği, Potsdam’da kararlaştırdığı üzere, 7 Ağustos 1946 tarihinde Montreux Sözleşmesi’nin değiştirilmesi ile ilgili görüşlerini içeren ve ayrıca örneğini ABD ve İngiltere’ye de gönderdiği notayı Türk Hükümeti’ne verdi.
Sovyet Birliği, İkinci Dünya Savaşı sırasında Montreux Sözleşmesi hükümlerinin birkaç kez ihlal edildiği ve sözleşmenin Boğazların düşman güçler tarafından kullanılmasını engelleyemediği gerekçe göstererek Montreux’nün değiştirilmesi gerektiğini belirterek ve sözleşmenin değiştirilmesinde yol gösterici olmak üzere beş öneride bulunmuştur. Bu nota metninde yer alan beş noktanın ilk üçü, 2 Kasım’daki ABD notasında yer alan ilk üç öneri ile aynıydı. Sovyet notası şu iki yeni değişiklik önerisini içeriyordu;
203
- Montreux Sözleşmesi’nin yerine getirilecek olan yeni rejim, sadece Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler tarafından belirlenmelidir;
- Boğazlardaki ticari ulaşım serbestliğinin ve güvenliğinin sağlanması için, bu konularda en çok ilgili ve en çok ehil olan Türkiye ve Sovyetler Birliği, Boğazların Karadeniz’e kıyısı olan devletler aleyhine kullanılmasını önleyecek ortak savunma araçları kumalıdırlar.
Sovyetler Birliği’nin notasını, Türkiye’den önce ABD (19 Ağustos) ve İngiltere (21 Ağustos) birer nota ile yanıtladılar. Her ikisi de Sovyetler Birliği’nin Boğazların ticaret gemilerine her zaman açık olması ve Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemilerine her zaman kapalı olması yönündeki görüşünü desteklemişlerdir.204 Ancak, Boğazlar rejiminin, sadece Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler tarafından düzenlenmesi yönündeki Sovyet önerisine şiddetle karşı çıkmışlar ve Boğazların savunulmasının esasen Türkiye’nin görevi olduğunu vurgulamışlardı. İngiliz ve Amerikan notalarının ardından, Türkiye 22 Ağustos 1946’da Sovyet notasını yanıtlamıştır. Bu notada Türkiye, öncelikle II. Dünya Savaşı sırasında Boğazlardan geçen ve Sovyet Birliği’ne göre Sözleşme’nin hükümlerini ihlal etmiş olan gemilerin durumunu ayrı ayrı açıklamış ve bu olaydan Türkiye’nin tutulamayacağını belirtmiştir. Ancak Türk Hükümeti, Montreux Sözleşmesi’nin teknolojik gelişmeler ve mevcut koşullara uydurulması gerektiğini de kabul ediyordu. Türkiye ayrıca, Montreux Sözleşmesi’nin değiştirilmesi için bu sözleşme taraflarının ve ABD’nin katılacağı bir uluslar arası konferansa katılmaya hazır olduğunu da belirtmiştir. Bu notada ayrıca, yeni Boğazlar rejiminin sadece Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler tarafından belirlenmesi ve Boğazların, Türkiye ve Sovyetler Birliği tarafından ortaklaşa savunulması yönündeki Sovyet önerileri de, Türkiye’nin güvenliği ve egemenliği açısından sakıncalı bulunduğundan, reddediliyordu.
3. İkinci Sovyet Notası (24 Eylül 1946)
Sovyet Birliği, 24 Eylül 1946 tarihinde Türkiye’ye ikinci bir nota daha vererek, Karadeniz’in kapalı bir deniz olduğunu ve Boğazlar rejiminin, çeşitli andlaşmalarda da belirtildiği üzere205, Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler tarafından düzenlenmesini gerektiğini ileri sürmüş ve üs konusunun, kesinlikle Türkiye’nin egemenliğini zedelemeyeceğini belirtmişti. Türkiye Sovyet notasını 18 Ekim 1946 tarihli bir notayla Sovyetler Birliği’nin 24 Eylül notasında ileri sürdüğü, 1921 Moskova Andlaşması’na göre
204
İNAN, a.g.e., s.105
205
16 Mart 1921 Moskova Andlaşması; 13 Kasım 1921 Kars Andlaşması; 2 Ocak 1922 Türkiye – Ukrayna Andlaşması
Karadeniz’in kapalı bir deniz olduğu ve Boğazlar rejiminin sadece Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler tarafından belirlenebileceği yönündeki iddialarına katılmamıştır. Türkiye ayrıca, Sovyetler Birliği’nin Boğazları ortaklaşa savunulması önerisini, kendi egemenliği ve güvenliği için uygun bulmadığını bildirmişti.
Sovyetler Birliği Türk notasını yanıtlamamıştır. Tüm bu nota teatileri sonucu Türkiye, Montreux Sözleşmesi’nin değiştirilmesi için yapılacak olan uluslar arası konferans öncesindeki “görüş teatisi”nin sona erdiğini belirtmiştir. Notalar ile yapılması istenen uluslar arası konferans da hiçbir zaman yapılamadı.
II. SAVAŞ GEMİLERİNİN GEÇİŞİNE İLİŞKİN OLARAK KARŞILAŞILAN SORUNLAR
A. Sözleşmede Geçen “Barış Zamanında” ve “Savaş Zamanında”