İkinci Dünya Savaşı Öncesinde ve Sonrasında İnsan Hakları

Fransız Devriminden sonra 19. yüzyıla gelindiğinde, doğal hukuk anlayışından pozitivist hukuk anlayışına doğru bir yönelim görülmektedir. Hukuk kavramını yazılı metinlerden ibaret gören, adaleti ve doğal hukuk anlayışını soyut gördüğü için reddeden pozitivist yaklaşıma göre hukuk, olması gereken hukuk değil, halihazırda olan yani uygulanagelen hukuktur. Böylece hukukun kaynağını devlete ve somut düzenlemelere indirgeyen pozitivist yaklaşım ortaya çıkmıştır. Özgürlük ve otonomi gibi kavramların tehlike altında olduğu pozitivist yaklaşım sınırları içerisinde, bireysel özgürlüklerin dahi tehdit altında kaldığı bilinmektedir.

Nitekim modern devletin kuruluşundan itibaren, evrensel nitelikli doğal hakların yerini ulusal ölçekte uygulanan hukuk ideolojisi almıştır. Pozitivistler tek gerçek hukukun mahkemeler tarafından verilen kararlar olduğunu, bunun dışında kalan tüm hakların ve

59 Paine, İnsan Hakları, s.164.

hak arayışlarının sübjektif ve hayal ürünü olduğunu iddia etmişlerdir.⁶⁰ Bu anlamda pozitif hukuk doğal hukuk gibi hayali değil, gerçek bir varlığı olan hukuktur. Diğer yandan insan, hukuk sisteminin inşa ettiği topluma bütün varlığıyla dahil olmamaktadır.

Zira insan sadece bazı yapma ve yapmama fiilleri ile, yani pozitif hukuk kurallarının belirlediği normlarda düzenlenen eylemlerle ait olmaktadır.⁶¹

Hukuki pozitivizm akımı sonucunda kanunlaştırma hareketleri hız kazanmıştır. Ulus devletlerin ortaya çıkmasıyla hukukun ulusallaştırılması sağlanmıştır. Feodal üretim tipinin terk edilerek ulusal üretim düzenine geçilmesiyle, düalist yapıda bulunan hukuk düzeninden monist hukuk düzenine geçiş olmuştur. Hukukun merkezileştiği bu dönemde, hukuk düzeni olgusu ortaya çıkmıştır. Hukuk, siyasal iktidarın yegane kaynağı olarak görülmüştür. Hukuk kuralları rasyonel bir özellik kazanmıştır. Belirli ve bilinebilir hukuk kurallarının düzenlenmesi gerekmiştir. Hukuki güvenlik kavramı aynı şekilde bu dönemde ortaya çıkmıştır. Tahmin edilebilirliğin oluşması ile ticari hayatta güven ortamı sağlanmış; aynı zamanda insanlar, eylemlerinin sonuçlarını öngörebilmiştir. Birey bu dönemde hukuksal özne olarak tanınmış; böylece çeşitli hak ve özgürlüklerin öznesi sıfatına kavuşmuştur.

Ancak diğer yandan hukuki pozitivizm, otoriter ve totaliter rejimlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Almanya'da faşist siyasi parti 1933 yılında gerçekleşen seçimlerde %44 oy almış ve yasal olarak iktidara yerleşmiştir.⁶² Faşist devlet rejiminde bireyin toplumsal normlar içinde tekrar zayıflatılması söz konusu olmuştur. Öyle ki faşist rejimlerde topluma değer verilmekte; birey toplumdan bağımsız görülmemektedir. Bireyin topluma oldukça sıkı bağlarla bağlı olması gerektiği görüşü benimsenmiştir. Faşist rejim anlayışına göre toplum ve devleti oluşturan gerçeklik, tarihsel ve sosyolojik bağdır.

Dolayısıyla tarih tekerrür etmiş; tıpkı Kilise ve sınır tanımayan monarşi iktidarlarında olduğu gibi, bireye ait olan temel hak ve özgürlükler hiçe sayılmıştır. Öyle ki söz konusu bu düzende özgürlükler yalnızca devletin sunduğu ölçüdedir. Hak kavramı ise yerini

60Norman Barry, Modern Siyaset Teorisi, çev. Mustafa Erdoğan, Yusuf Şahin, Ankara: Liberte Yayınları, 2018, s.384.

61Hans Kelsen, Saf Hukuk Kuramı, çev. Ertuğrul Uzun, İstanbul: Nora Yayınları, 2016, s.57.

62Christian Delacampagne, 20. Yüzyıl Felsefe Tarihi, çev. Devrim Çetinkasap, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2010, s.152.

ödevlere bırakmıştır. Nihayetinde liberalizmin temelini oluşturan özgür irade, bireyin kendi geleceğini belirleme hakkı olan otonomisi ve determinizmi, faşist düzen tarafından dışlanmış; birey toplum içinde eritilmiştir.

Sanayi devrimi ve merkantilist politikalar sömürgecilik yarışında ulus devletleri birçok defa karşı karşıya getirmiş; böylece büyük dünya savaşları yaşanmıştır. 18. ve 19.

yüzyılda sömürgecilik rekabeti nedeniyle çıkan savaşlar, 20. yüzyılda yerini büyük çapta dünya savaşlarına bırakmıştır. Savaş teknolojisinin gelişmesiyle, I. ve II. Dünya Savaşlarında çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir. Tarihsel anlamda bir gelişim yaşaması beklenen insan hakları kavramı, tarihin tekerrür etmesiyle yeniden içi boşaltılmış, sadece ismi olan ancak cismi olmayan anlamsız bir kavrama dönüşmüştür.

II. Dünya Savaşında büyük çaplı soykırımların yaşanması temel hak ve özgürlüklerin yalnızca kağıt üzerinde kalan bir kavram olduğunu göstermiştir. Soyut temel hak ve özgürlükler kuramı, yaşanan dünya savaşında insan hakları adına bir koruma sağlamamıştır. Bunun üzerine uluslararası alanda insan haklarını korumaya yönelik somut bir adım atılması gerektiği anlaşılmıştır. Bu yönde atılan ilk adım 10 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB) olmuştur. Küresel anlamda önemli bir gelişme olarak İHEB, 30 maddelik içeriği ile insan haklarının korunmasına yönelik atılan ilk adım olması açısından, tarihte yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur.⁶³ Bildirgenin en önemli özelliği, evrensel olması yani tüm dünyayı yakından ilgilendirmesidir. İHEB'in yayınlanmasını takiben, 1953 yılında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) uluslararası alanda kabul edilen bağlayıcı bir insan hakları antlaşması olarak günümüzde hala etkinliğini sürdüren bir gelişmedir.

Temel hak ve özgürlüklerin tarihsel gelişiminin incelendiği bu bölümde, insan haklarının hukuk devletiyle yakından ilişkili olduğu görülmektedir. Pek tabii ki hukuk anlayışının her düşünce yapısında farklılık arz etmesi nedeniyle, toplumların insan hakları bilinci de her zaman özgün olmuştur. Zira hukukun özerk bir yapıda olmadığı, siyasi iktidarın hukuk düzeni üzerinde önemli bir güce sahip olduğu tarihsel ve güncel bir gerçekliktir.

63Rona Aybay, "İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, Türkiye Barolar Birliği Yayınları", 113:7 (Yıl 2006), s.12. (erişim tarihi 12.07.2020) http://tbbyayinlari.barobirlik.org.tr/TBBBooks/iheb.pdf

Bu bağlamda insan hakları olgusu tarih boyunca değişen ve gelişen bir olgu olmakla, bu değişim ve gelişim temel hak ve özgürlüklere yönelik müdahalelerden doğmuş; söz konusu farkındalığın gelişmesinde en büyük etken insan hakları ihlalleri olmuştur. Öyle ki her insan hakları yanlısı toplumsal direniş, baskı ve şiddet uygulamalarına karşı geliştirilmiş bir reflekstir.