1. OSMANLI SARAYLARI
1.2.2. İkinci Avlu (Divan Avlusu)
Babüsselam veya Orta Kapı olarak anılan sarayın ikinci kapısı Birinci Avlu’dan Divan Meydanı veya Adalet Meydanı olarak da anılan İkinci Avlu’ya geçişi sağlamaktadır73 (Görsel 37-38). İç ve dış olmak üzere iki kapısı bulunan ve iki yanında kule bulunan bu kapıda, kulelerin altında kapıcılar için ayrılan odaların arasında paşalar, vezirler, defterdarlar, idam mahkumları veya borçluların “kapı
arası”nda hapsedildiği ve yargılandığı bilinmektedir.74
Görsel 37 Birinci Avlu ve Babüsselam’ın genel görünümü, Albert Khan, A1148.
Görsel 38 1586’da Babüsselam, Lewenklau.75
73Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 13.
74 Abdurrahman Şeref’ten aktaran Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan, Topkapı Sarayı: Bir
Mimari Araştırma, s. 15.
75 Lewenklau, El yazması, Viyana, Österreichische Nationalbibliothek, no. 8615, dosya no 132r2.
31 Ortakapı’nın İkinci Avlu tarafındaki saçak, 18. yüzyılda yapılmış sütunlara oturan tezyinatlı bir saçaktır. Demir olan dış kapı kanatlarının, 1524/25 yıllarında Mehmed Bin Gıyas isimli bir usta tarafında yapıldığı, sol kanat üzerindeki bir yazıdan anlaşılmaktadır. 76
Görsel 39 Babüsselam'dan görülen İkinci Avlu ve Babüssaade, 1809.77
Görsel 40 Topkapı Sarayı'nın planında İkinci Avlunun gösterimi (Ekol Yapı İnş.).
76Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 9
32
Metin Sözen, Babüsselam’ı II. Mehmed’e atfederken kulelerinin I. Süleyman döneminde değiştirildiğini ileri sürmektedir.78 Eldem ise 1500’lerdeki Topkapı Sarayı Marmara cephesi restitüsyonunda, İkinci Avlu’ya geçiş kapısı olan Babusselam’ın kulelerinin henüz yapılmadığını, 1524’te yapıldığını ifade etmektedir79 (Görsel 41). Fakat Buondelmonti’nin 1481, Hartman Shedel’in 1490 ve Lorichs’in 1559 tarihli çizimlerinde Babüsselam’ın kulelerini görebilmekteyiz (Görsel 21, 42, 43).
Görsel 41 Topkapı Sarayı’nın Marmara Cephesi 1500'lerin Restitüsyonunda Babüsselam’ın konumu, Eldem ve Akozan.
Görsel 42 Hartman Shedel'in 1490’da İstanbul’daki fırtınayı anlattığı ahşap baskı resminden Topkapı Sarayı ve Babüsselam kuleleri.80
78 Metin Sözen, Devletin Evi Saray, 1990, s. 64.
79 Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan; Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1982, L.26, L.28.
33
Görsel 43 1559'da Lorichs’in çiziminde İkinci Avluya açılan Babüsselam'ın ikiz kuleleri. Babusselam’dan girildiğinde avlunun güneydoğusuda bulunan üç kapı 1574 yılında çıkan bir yangın sonrası Mimar Sinan tarafından yeniden inşa edilen sarayın mutfakları (Matbah-ı Amire) 81, aşçılar koğuşu ve aşçılar mescidine açılmaktadır. Bu yapıların önünde bir namazgah görülmektedir. Kapıdan güneybatı tarafına dönüldüğünde cenazelerin çıkarıldığı “Meyit Kapısı” ardında kendi içinde küçük bir avlu görülmektedir. Bu avluda Has Ahırlar ve Beşirağa’nın yaptırdığı mescid ve hamam bulunmaktadır (Görsel 44).
Görsel 44 İkinci Avlu’daki Has Ahırlar (karşıda), Beşirağa Camii (solda) ve Zülüflü Baltacılar Koğuşu (sağda), (Caner Cangül Arşivi, 2009)
İkinci Avlunun batısında bulunan 15. yüzyılda kurulmuş, görevleri Üçüncü Avlu ve Harem’e odun taşımak, Has Oda'yı temizlemek ve Divanhane'de hizmet etmek82 ve ordunun yolunu açmak83 olan Zülüflü Baltacıların Koğuşu, bahçe kotunun altında bulunduğu için koğuş diğer mekanlara göre az ışık almaktadır. 1586 tarihli
81Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 10
82 Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.105. 83Abdurrahman Şeref’ten aktaran Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan, Topkapı Sarayı: Bir
Mimari Araştırma, s. 18; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 415-18.
34
kitabesinde genişletilmesi gerektiği yazılıdır. Haremin İkinci Avluda Kubbealtı ile Zülüflü Baltacılar Koğuşu arasında bulunan 1666/67 tarihli kitabesi olan bir kapısı bulunmaktadır.84
Kubbealtı’nda her biri kubbe ile örtülü üç salon bulunmakta ve dışında geniş bir saçak uzanmaktadır. Bu mekanların ilki Divan-ı Hümayun, diğer kubbeli mekanlar ise Divan-ı Hümayun kalemi ve sadrazam dairesine aitti.85 Sultanlar Divana katılmak istediğinde, Kubbealtı’nda bulunan yaldızlı kafesin ardından takip eder, gerektiğinde dahil olur, iletilenlerin doğruluğunu kontrol ederlerdi.86 Bu sayede divandakiler gözetim altında olma düşüncesiyle hareket etmekteydi ve Sultanın her an divanda bulunması gerekmiyordu. Fatih döneminden başlayarak divan toplantılarının yapıldığı günler olan Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salıları, çoğu zaman sarayda 20 bin kişi toplanır ve yemek yerlerdi.87 1586’da Lewenklau’nun Kubbealtı çizimlerinde, Padişahın divan toplantılarını takip ettiği kafesli pencere görülmektedir ve kubbeden sarkan adaleti temsil eden terazi dikkat çekmektedir (Görsel 45).
Görsel 45 1586’da Kubbealtı ve terazi detayı, Lewenklau.88
1586’da çizilen diğer “Meclis Salonu” betimlemeleri de dikkat çekicidir; toplantı yapılan mekâna merdivenle çıkıldığı görülmektedir. Bu yapının II. Mehmed döneminde yapılan89 günümüzde bulunmayan Eski Divanhane olabileceğini
84 Semavi Eyice, Topkapı Sarayı, 1985, s. 26. 85 Semavi Eyice, Topkapı Sarayı, 1985, s. 26.
86 Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.44; Solakzade,
s. 268-69.
87 Giovan Maria Angiolello, Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmet, Edt. Pınar
Gökpınar ve Erhan Afyoncu, Profil Yayıncılık, İstanbul, 2011, s. 140.
88 Lewenklau, El yazması,Viyana,Österreichische Nationalbibliothek, no.8615,dosya no.134v2, 134v3 89 Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.88.
35 düşündürmektedir (Görsel 46). Nitekim Hünername minyatüründe ve Zacharias Wehme’nin çiziminde Eski Divanhane’deki basamaklar görülmektedir (Görsel 47- 48). Ayrıca 16. yüzyılın sonlarında yazan Selanikî, Eski Divanhane yapısının o dönemde bulunduğunu söylemektedir.90
Görsel 46 Lewenklau’nun “Meclis Salonu” çizimi, 1586.
Görsel 47 Hünername'den Eski Divanhane detayı, 1584.
90 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
36
Görsel 48 1575 yılında yapılan aslından 1581-82 yıllarında Zacharias Wehme tarafından kopya edilen versiyonundan Eski Divanhane detayı, Deutsche, Fotothek.
Babüssaade’nin Kubbealtı tarafındaki günümüzde bulunmayan Eski Divanhane, Eldem’in İkinci Avlu’nun 18. yüzyıl restitüsyonunda da görülmektedir (Görsel 49).
Görsel 49 18. yüzyılda İkinci Avlu ve Eski Divanhane’nin gösterimi, 1982, Eldem. Eldem’e göre Abdülaziz (1861- 1876) tarafından, Eyice ve Özlü’ye göre ise Abdülmecid (1839-61) tarafından Sarkis Balyan’a yaptırıldığı düşünülen Adalet Kulesi günümüzdeki haliyle ampir üsluptadır.91 19. yüzyıl fotoğraflarında eski halinin taştan bir alt yapı üzerinde yükselen ahşap bir köşk olduğu görülmektedir (Görsel 50).
91 Elif Sağdıç, Topkapı Sarayı’nın İkinci Avlusunun Dönüşümü ve Kayıp Mekanları, Yüksek
Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2008, s. 110; Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 16.
37
Görsel 50 Onarım geçirmeden önce Adalet Kulesi, 1860’lar, Adolphe Saum.92
Görsel 51 Günümüzde İkinci Avludaki Kubbealtı, (Yaman, 2019)
Avlunun kuzeybatı köşesinde yer alan Dış Hazine binası Fatih Sultan Mehmed tarafından inşa edilmiş, Kanuni Sultan Süleyman döneminde yıktırılarak Divanhane ve Adalet Kulesi ile 1526-28 arasında yeniden yaptırılmıştır.93 Sadrazamın idare ve mesuliyetinde, devletin gelirlerinin toplandığı bu mekân, Hazine-i Amire, Divan-ı
Humayun Hazinesi, Maliye Hazinesi, Hazine-i Birun veya Dış Hazine isimleriyle
92 Online erişim:www.getty.edu/art/collection, Erişim tarihi: 09.11.2019
93 Hasan Fırat Diker, Topkapı Sarayı Müzesi’nde Güncellenmiş Bir Sergi Mekânı 2; Yapı Dergisi,
38
bilinmektedir.94 Günümüzde Topkapı Sarayı silah koleksiyonun sergilendiği yapı, 2011 yılında yeniden düzenlenerek ziyarete açılmıştır.95
16. yüzyılın sonlarındaki Topkapı Sarayı’nı betimleyen Halkondil Tarihinde, İkinci Avlunun etrafında güneş ve yağmurdan korunmaya yarayan mermer sütunlara dayanan galerilerden (revak), avlunun ortasındaki çeşitli ağaçların gölgelendirdiği bir çeşmeden ve İkinci Avlunun etrafı yüksek duvarlarla çevrili olmasına rağmen galerilere ve divan salonunun bulunduğu kapıya kadar hiçbir yapı olmamasından, sağ taraftaki matbahlardan (mutfak) bahsetmektedir.96
İkinci Avludan Üçüncü Avlu’ya geçişi sağlayan Babüssaade önündeki revaklı “taht yeri”, Seçkin’e göre II. Avlu’da padişaha tahsis edilmiş tek mekândır.97
Görsel 52 18. Yüzyıl sonlarında Luigi Mayer’in ikinci avlu tasviri.98
94 Ülkü Altındağ, Nedret Bayraktar, “Topkapı Sarayı Müzesi Komisyonu Çalışmaları II”, Topkapı
Sarayı Müzesi Yıllık: 3, İstanbul, 1988, s. 23-53.
95 Hasan Fırat Diker, Topkapı Sarayı Müzesi’nde Güncellenmiş Bir Sergi Mekânı 2; Yapı Dergisi,
Sayı: 409, Aralık, 2015, s. 76.
96 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 2014, s. 12-14.
97 Nadide Seçkin, Topkapı Sarayının Biçimlenmesine Egemen Olan Tasarım Gelenekleri Üzerine
Bir Araştırma (1453-1755), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara,1998, s.31.
98 Londra Fine Art Society Arşivindeki resim için Erişim: https://www.wikiwand.com/tr/Luigi_Mayer
39 İkinci Avlu’daki Osmanlı Dönemi’ndeki kayıp mekanlar Sağdıç tarafından Eski Divanhane, Telhis Köşkü, set üzerinde bulunan bir yapı, Yazıcılar Dairesi, Kapı Ağası Kasrı olarak tespit edilmiştir99 (Görsel 53).
Görsel 53 İkinci Avlu’daki Osmanlı Dönemi kayıp mekanlarının gösterimi, (Sağdıç, 2008)100
99 Elif Sağdıç, Topkapı Sarayı’nın İkinci Avlusunun Dönüşümü ve Kayıp Mekanları, Yüksek
Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2008, Ek 6.
100 Elif Sağdıç, Topkapı Sarayı’nın İkinci Avlusunun Dönüşümü ve Kayıp Mekanları, Yüksek
40