Birinci Avlu (Alay Meydanı)

Birinci Avlu, Alay Meydanı ve Birun (Dış Saray) olarak da bilinmektedir. 1478’de Sur-i Sultanî’nin inşa edilmesiyle sınırları belirlenen Topkapı Sarayı’nın bölümlerinden biri olan Birinci Avlu’ya Ayasofya ile III. Ahmed Çeşmesi tarafından geçişi sağlayan kapı, aynı tarih kitabeli Bâb-ı Humayun’dur. Surlar ile birlikte inşa edilen kapı, geçmişte üzerinde pencereli bir köşk bulundurmaktaydı (Görsel 27-28). Bu köşk Fatih Sultan Mehmed ve sonrasında I. Süleyman’ın oturup şehri seyrettiği bir mekandı. 17. yüzyılda ise devletin halk hazinesinin korunduğu (Beyt’ül Mâl) bir mekan haline gelmiştir.59

Görsel 27 1586’da Bab-ı Humayun ve Aya İrini, Lewenklau, Österreichische Nationalbibliothek, no. 8615, dosya no 130r.

Görsel 28 18. yüzyılda Bab-ı Humayun, D'Ohsson, Tableu general de I’Empire Othoman. 59 _{H. Canan Cimilli, Topkapı Sarayı Anıtsal Kapılarının İşlev ve Sembolizm Açısından}

İncelenmesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s.96; Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.66.

25 Semavi Eyice, Fossati’nin 19. yüzyıl ortalarında yaptığı resminde görülen bu köşkün 1867’de yıktırıldığını belirtmektedir.60 _{Alayların giriş ve çıkışı için kullanılan} bu Saltanat Kapısı’nın üzerinde günümüzde olmayan, Fatih’in kendisi için yaptırdığı köşkü 18. yüzyıl gravürlerinde görebiliyoruz. 20. yüzyılın başlarında Albert Khan’ın çektiği fotoğraflarda Bab-ı Humayun’un üzerine sonradan yapılan mermer parmaklıklar günümüzde kaldırılmıştır (Görsel 22, 29).

Görsel 29 Bab-ı Humayun, Albert Khan Arşivi, A36688.

Kırk kapıcıbaşının sorumluluğu altında kapıcıların koruduğu bu kapı, Osmanlı döneminde halk için her zaman açık tutulurdu.61 Aynı zamanda sarayın ana giriş kapısı olan Bab-ı Humayun, 15. yüzyılda Angiolello’nun naklettiğine göre, Sarayın üç avlusuna açılan giriş kapısının önünde kapıcıların bir bölümü ellerinde sopalarla beklerlerdi. Bab-ı Humayun’dan at ile geçenler ikinci avluya geçiş kapısı olan Babusselam’dan atlarını bırakarak geçmek zorundalardı. Bütün atlar birinci avluda bırakılıyordu.62 _{Nitekim Buondelmonti, 1481’de atlıları Babusselam’ın} önünde resmetmiştir (Görsel 21).

Bab-ı Humayun’dan girdikten sonra sol tarafta Fossati’nin çiziminde de görüldüğü üzere odun ambarı bulunmaktaydı (Görsel 30). Odun ambarının yanında

60 _{Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 7}

61 _{Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi 17. Asırda İstanbul, 1988, s. 11.}

62 _{Giovan Maria Angiolello, Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmet, Edt. Pınar}

26

İstanbul’un fethinden itibaren silah deposu işlevi gören Aya İrini gelmektedir.63 _Bu yapı, II. Meşrutiyet ile birlikte askeri müzeye dönüştürülmüş, günümüzde ise müze olarak işlev görmektedir. Aya İrini’nin yanında bulunan 1727’de inşa edilen Darphane-i Amire’de64, devlet için para basılır aynı zamanda sarayın gümüş, altın kaplar ve mücevher ihtiyaçları imal olunurdu65 _{(Görsel 31).}

Görsel 30 19.yüzyıl ortalarında Fossati'nin Ayasofya'dan Topkapı Sarayı tasviri,

TSMK, YB 2670.

Görsel 31 Solda Aya İrini ve sağda Darphane-i Amire’nin girişi (Yaman, 2019) 63 _{Hilmi Aydın, Topkapı Sarayı Müzesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, 41: 261-263.} 64 _{Wolfgang Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, 2016, s. 501.}

27 Bab-ı Humayun’dan Sarayın Birinci Avlusuna girildiğinde sağ tarafta ilk olarak bulunan yapı hasta içoğlanlarının getirildiği Enderun’un hastaları için Enderun Hastanesi bulunuyordu. Bu hastanede Enderun’daki her koğuş için ayrı salon, hamam ve hizmetli düşünülmüştü. Hastanenin ilerisinde saraya ekmek pişiren 1616’da Sultan I. Ahmed tarafından yaptırılan Has Fırın görülmekteydi, bu yapılar günümüze ulaşmamıştır.66

Halk dilediği zaman gelip Bab-ı Humayun’dan girerek avlunun ikinci kapısı Babusselam’a yakın tarafında bulunan Deavi Kasrı’na (Davalar Kasrı) sabahtan gelen kubbe vezirlerine dilekçelerini iletebiliyorlardı. Bu dilekçeler de ikinci avluda bulunan Kubbealtı’nda divan günleri belli zamanlarda sunulur ve kanunun gereğine bakılırdı.67 _{Günümüzde bulunmayan bu kasrı Hünername minyatüründe ve 16. yüzyıl} çizimlerinde görebilmekteyiz (Görsel 32-33).

Görsel 32 Bab-ı Humayun’un Fatih Köşkü ve avludaki Deavi Kasrı’nın gösterimi, 1584, Hünername, TSM, H. 1523, y.15b

66 _{Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi 17. Asırda İstanbul, 1988, s. 12; İsmail Hakkı}

Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 493; Thevenot, fasıl 18, s. 43.

67 _{Abdurrahman Şeref’ten aktaran Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan, Topkapı Sarayı: Bir}

28

Görsel 33 Birinci Avludaki Deavi Kasrı, 1586.68

II. Mehmed döneminde, Sur-i Sultani’den önce, 1472 tarihinde inşa edilen Çinili Köşk, sarayın ilk yapılarındandır.69 _{Saray köşklerinin ilk yapısı olan köşk,} Türk mimarisinin en eski plan şemalarından olan dört eyvanlı düzenin bir orta sofa niteliğindeki merkezi kubbe etrafında konumlandırılmış olması, köşk yapısında ilk defa rastlanmaktadır70 _{(Görsel 34). Çinili Köşk’ün girişinin karşısına 1891’de} Arkeoloji Müzesi inşa edilmiştir. 20. yüzyılda yapılan eklemeler ile günümüzdeki halini almıştır.71

Görsel 34 Çinili Köşk’ün genel görünümü, (Yaman, 2019)

68 _{Lewenklau, El yazması, Viyana, Österreichische Nationalbibliothek, no. 8615, dosya no 131v.} 69 _{Hülya Tuncay, Çinili Köşk, Yapı Kredi Bankası Kültür ve Sanat Hizmetleri Yayınları,}

İstanbul,1980, s. 3; Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 8.

70 _{Semra Ögel, “Geleneksel Türk Evi’ne bir kaynak olarak Topkapı Sarayı”, Topkapı Sarayı Müzesi}

Yıllık: 3, İstanbul, 1988, s. 126-48.

29 1900’lerin başlarında Birinci Avlu’nun toprak olan zemini dikkat çekmektedir. Zamanla kotun yükselmesiyle su terazisinin çeşmesinin zeminin altında kaldığı görülmektedir (Görsel 35-36). Babüsselam’a girmeden sağ taraftaki duvarın arkasında bulunan Dolap Ocağı, su yolları ile saraya getirilen suların basınçla dağıtılmasını sağlayan geniş çaplı bir kuyu biçimindeki tesistir.72

Görsel 35 Birinci avlu ve su terazisi, 1900’ler, (Ali Saim Ülgen Arşivi, Salt Araştırma)

Görsel 36 2019 yılında su terazisi, (Yaman, 2019)

30