Harem

Fatih Sultan Mehmed döneminde Sultanın Haremi, Beyazıt’taki Eski Sarayda bulunuyordu.122 Harem, muhtemelen Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1541 yılında Eski Saray’da çıkan büyük yangın sonrası oluşan hasar sebebiyle Topkapı

119_{Eyice, S. Topkapı Sarayı, 1985, s. 29.}

120 _{Wolfgang Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, 2016, s. 504.}

121 _{Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.252.} 122 _{Giovan Maria Angiolello, Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmet, Edt. Pınar}

47 Sarayı’na taşınmıştır.123 _{17. yüzyılda Evliya Çelebi, Kanuni Sultan Süleyman’dan} önce Topkapı Sarayı’nda Harem olmadığını onun döneminde yapıldığını aktarmaktadır.124 _{Topkapı Sarayı’nda her zaman bir Harem'in olduğunu belirten} Necipoğlu ise önceleri oldukça küçük olan Harem’i hünkar ailesinin değil, seçkin cariyelerilerin yaşadığı bir mekan olarak tanımlar.125

Topkapı Sarayı Harem Dairesi, zamanla ihtiyaçlar doğrultusunda organik bir biçimde genişletilmiş, her padişahın döneminde farklı eklemeler yapılmış, bu durum sarayın mimari ve işlevsel özelliklerini büyük ölçüde etkilemiştir.

Görsel 62 Topkapı Sarayı’nın planında Harem’in gösterimi (Ekol Yapı İnş.). Haremde dünyanın farklı yerlerinden getirilen kızlar, eskiden beri orada kalanlar yeni gelenlere bildiklerini öğretmekle görevliydiler. Onlar için Harem, Üçüncü Avlu’daki Enderun gibi bir okuldu. Konuşmayı, okumayı, İslam dininin esaslarını öğrenip hangi alana eğilimi varsa o alanda özel dersler alıyorlardı.126 Harem, padişahın aile hayatını içeren bir bölüm olduğu için resmi saray ile ana girişi

123 _{Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi 17. Asırda İstanbul, 1988, s. 155.} 124 _{Belgin Tezcan Aksu, Evliya Çelebi ve Topkapı Sarayı, 2017, s. 340.}

125 _{Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.210.} 126 _{Giovan Maria Angiolello, Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmet, Edt. Pınar}

48

arasına Karaağalar, Hazinedar Ağaları, Musahipler, Dilsizler, Cüceler, Şehzadeler Mektebi, Darüssaade Ağaları’na ait odalar konumlandırılarak resmi saraydan ayrılmıştır.127

İkinci Avluda Kubbealtı ile Zülüflü Baltacılar Koğuşu kapısı arasındaki Harem’in

Araba Kapısı üzerinde III. Murad’ın 1588 tarihli Harem’in inşaat faaliyetlerinin

yazılı olduğu kitabesi bulunmaktadır.128 _{Haremin Avlulara açılan diğer kapısı} Üçüncü Avlu’nun Kuşhane Meydanına açılan Kuşhane Kapısıdır.129

Harem Dairesi’nin ilk yapıları, Üçüncü Avlu’ya bitişik konumdaki Altın Yol ve civarındaki yapılardan olan Şehzadegan Dairesi, Kuşhane Mutfağı, Hasekiler Dairesi’nin ocaklı iki odası, Altın Yol üzerindeki ocaklı odasıdır.130

Önceleri küçük bir alana yayılan Harem ilk olarak, III. Murad döneminde Mimar Sinan tarafından 1578-79 yılları arasında büyük değişim geçirmiştir.131 _Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra Sultanların Harem’de uyumayı tercih etmesi, III. Murad’ın Harem’de yeni bir Has Oda yaptırmasına sebep olmuştur. Necipoğlu, Sultan III. Murad'ın kendisi için yaptırdığı yatak odasının, başlangıçta Üçüncü Avlu’nun asma bahçesindeki bir kapıdan odanın kapısına kadar uzanan ve "L" biçimindeki mermer sütunlu revak ile Üçüncü Avlu’daki Has Oda’ya bağlandığını ifade etmektedir. Duvarları kubbe eteğine kadar İznik çinileri ile kaplı III. Murad Has Odası olarak bilinen bu oda, Harem’in 16. yüzyıl çinilerinin korunduğu tek mekan olarak belirtilmektedir132 (Görsel 63).

127_{Ümran Karahasan, Topkapı Sarayı Müzesi Cumhuriyet Dönemi Restorasyonları,}

Yayınlanmamış Doktora Tezi, s.23; Anhegger, 1986.

128 _{İsmail H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara, 2014, s.27.} 129 _{Semavi Eyice, Topkapı Sarayı, 1985, s. 26.}

130 _{Mualla Eyüboğlu Anhegger, Topkapı Sarayı’nda Padişah Evi, Sandoz Kültür Yayınları, No:9,}

1986, s. 23.

131_{Murat Kocaaslan, IV. Mehmed Saltanatında Topkapı Sarayı Haremi İktidar, Sınırlar ve}

Mimari, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2014, s. 178-83.

49

Görsel 63 Harem Dairesi’nin III. Murad Has Odası, (Yaman, 2019)

Harem’in Hünkâr Sofası’nın, III. Murad Odası ile Hünkâr Hamamı arasında kalan açıklığın kapalı bir mekâna dönüştürülerek oluşturulduğu görülmektedir. Eldem ve Akozan, taşıyıcı sistemden de yola çıkarak Hünkâr Sofası’nın, III. Murad odasından sonra 1580-85 arasında inşa edilmiş olabileceği ileri sürülmektedir.133

Görsel 64 Harem Dairesi’nin Hünkâr Sofası, (Yaman, 2019) 133 _{Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan , Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, L. 128.}

50

Bundan sonraki dönemlerde de padişahlar kendi adlarıyla Harem’e has oda yaptırmaya devam etmişlerdir. Eldem, III. Osman Köşkü’nün dışarıya doğru uzanan cumbanın eklenmesiyle Harem’in mimari karakterinin kargir saray tarzından, ahşap konak ve ev mimarisine dönüştüğünü ifade etmektedir134 _{(Görsel 65-66).}

Görsel 65 17. yüzyılın ikinci yarısında Haliç cephesi, Eldem ve Akozan.

Görsel 66 18. yüzyılın ikinci yarısında Harem, Eldem ve Akozan.

IV. Mehmed döneminde Harem Dairesi iki büyük yangın geçirmiştir. 1662’de çıkan yangın sonucu Valide Sultan Odası büyük zarar görmüştür. Yangın sonrası haremde hasar gören yapılar dönemin Hassa Mimarı Kasım Ağa tarafından yeniden yapılmış olduğu düşünülmektedir. Harem, bu yangının verdiği hasarı atlatmadan, 1665’te büyük bir yangınla tekrar zarar görmüştür. Yangın, haremde büyük bir yıkıma yol açmış ve yeni bir onarım faaliyetinin başlamasına neden olmuştur. Günümüzde haremde Şadırvanlı Sofa’nın kapısı üzerinde yer alan kitabe bu dönemde başlatılan inşaat faaliyetini anlatır.135 _{Necipoğlu, yangın sonrasında özgün düzenin} kaybedilmeden haremin hızlı bir şekilde ahşap detayların yerine taş ve tuğla konarak

134 _{Sedad Hakkı Eldem, Feridun Akozan , Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, L. 108.} 135 _{Murat Kocaaslan, IV. Mehmed Saltanatında Topkapı Sarayı Haremi İktidar, Sınırlar ve}

51 yeniden yaptırıldığını ve eski duvarların büyük bir bölümünün korunmuş olduğunu belirtir. 136

Gurlitt, 20. yüzyılın başlarında Sarayı gezerken Sultan Abdulmecid’in kızlarının hala Harem’de kaldıklarını ve haremağasının nöbet tuttuğunu aktarmaktadır.137 _{Topkapı Sarayı sınırları içerisinde, günümüzde yaklaşık 150 m.} uzunluğunda ve 85 m. genişliğinde olan Harem’in dört tarafı duvarlarla çevrili olup sınırlarını kuzey tarafında fil bahçesi ve şimşirlikle dayanan duvarlar, kuzeydoğuda Enderun duvarları ve silahhane ile divan yeri, güneyde ise baltacılar koğuşu tarafında meşkhane ve büyük bini oluşturmaktadır.138

136 _{Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören, İktidar, s.231.} 137 _{Cornelius Gurlitt, İstanbul’un Mimari Sanatı, çev: Rezan Kızıltan, Ankara, 1999, s. 93.}

138 _{Mustafa Kocaaslan, Topkapı Sarayı Harem’i: 1665 Yangını Sonrası Yenilme Projesi, Belleten,}

53