İKİNCİ BÖLÜM DÎVÂN’I

1. DÎVÂN’I

1. 1. Nüshanın Tanıtımı

Dîvân’ın bilinen tek nüshası Fransa Millî Kütüphanesi, Ancien Fond Turc bölümü 280 numarada kayıtlıdır.

Edgar Blochet tarafından hazırlanan kütüphane kataloğunda Seyrî’nin Şehzade Mustafa’ya sunduğu şiirlerin, sehven Sultan I. Mustafa’ya [ö. 1639] yönelik olduğu belirtilmiştir.⁷⁴

Nüshanın cild sırtında ve ön kapağın iç kısmında kütüphanenin katalog numarası bulunmaktadır. İlk sayfada Fransızca olarak 90 numaralı varağın iki defa numaralandırılışına dikkat çekilmiş, 139. varağın boş olduğu, yazmanın da toplamda 144 varaktan oluştuğu belirtilerek 6 Mai (Mayıs) 1878 tarihi atılmıştır. Bu notun olduğu sayfadan itibaren 5 sayfanın boş olduğu görülen yazmada, altıncı sayfada 136 numaralı varağa kadar katalog bilgisi olduğu anlaşılan Fransızca bir not bulunmaktadır.

Nüshadaki şiirler dîvânî kırmasıyla cedvelsiz olarak 13’er satır şeklinde yazılmıştır. Baştan birkaç varak eksik olduğu anlaşılan nüshanın 134^b varağından sonra da bir ve birkaç sayfa eksik olduğu görülmektedir. Bunların dışında nüshada eksiklik olmamakla birlikte eserin zamanla bazı sayfalarının dağıldığı, dağılan sayfaların ilgili yerlerine yerleştirilmeden ciltlendiği ve nüshanın bu yanlış ciltleme üzerinden varaklandırıldığı, 90^a-b ’de bir karışıklığın olduğu ve bu karışıklığın varaklandırma esnasında farkedilerek 90^a-b ’varağının iki defa gösterildiği anlaşılmaktadır.

İki yerde varak eksikliği, beş yerde sayfa karışıklığı olmak üzere nüshanın yedi yerinde probleminin olduğu tespit edilmiş, sayfa karşıklığı olan bölümler şiirlerin harf sırası gözetilerek asli yerlerine yerleştirilmek suretiyle okunmuştur.

Nüshadaki problemli varaklar sırasıyla şu şekildedir:

51 1^b ve 6^a-b

Nüshadaki şiirler 1^b varağı itibariyle başlamakta, 136^a varağıyla son bulmaktadır. Ancak 1^b rakamı verilen varak aynı zamanda 4^b varağının birebir aynısıdır.

2^a varağının da başı eksik gibi görünse de aslında (varaklar numaralandırılmadan önce) 6^a-b varağının 2^a varağından önce geldiği anlaşılmaktadır. Zira 6^a-b varağı mevcut yerinden alınıp nüshanın en başına getirildiğinde; eserin başındaki karışıklık gitmekte; mevcut yerinde sebep olduğu karışıklığa da son verilmektedir. Dolayısıyla nüshanın bugüne ulaşan ilk varağının 6^a-b varağı olduğu anlaşılmaktadır. 6^a varağının ilk satırında bugüne ulaşmayan bir tevhid manzumesinin tek mısraı kalmıştır.⁷⁵ Bu durum, nüshanın baştan bir veya birkaç sayfa eksik olduğunu göstermektedir. Mevcut varak numaraları üzerinden yapılan düzeltme şu şekilde gösterilebilir:

6^a, 6^b, 2^a, 2^b, 3^a, 3^b, 4^a, 4^b, 5^a, 5^b, 7^a, 7^b 72^b - 73^a

Nüshadaki 40^a-b ve 41^a-b varaklarının harf sırası dikkate alınğında asıl yerlerinin 72^b ve 73^a varakları arası olduğu anlaşılmaktadır. Sıralama şu şekilde gösterilebilir:

72^b, 40^a, 40^b, 41^a, 41^b, 73^a 90^a - 90^b

Nüshada 90^a varağındaki şiirlerin devamı 90^bis[b] - 90^bis[a] olarak varaklandırılan ayrı bir sayfadan devam etmektedir. 90^1-b varağının devamı 90^1-a ’da, 90^1-a ’nın devamı ise 90^b ’dedir. Buradaki karışıklığın sebebi tam olarak anlaşılamasa da, gazellerde herhangi bir eksikliğin olmadığı, harf sırası dikkate alındığında problemin çözüldüğü görülmektedir. Sıralama şu şekilde gösterilebilir:

90^a, 90^1-b , 90^1-a , 90^b

52 99^b - 100^a

Nüshadaki 124^a-b varağının harf sırası dikkate alındığında asıl yerinin 99^b ve 100^a varakları arası olduğu anlaşılmaktadır. Sıralama şu şekilde gösterilebilir:

90^b , 124^a, 124^b , 100^a

109^b - 111^a

Nüshadaki bir diğer karışıklık 109^b ve 111^a varakları arasındadır. Nüshadaki 118 a-b ve 117^a-b varaklarının harf sıraları dikkate alındığında sıralamanın şu şekilde olması gerekmektedir:

109^b, 118^a, 118^b, 117^a, 117^b, 111^a 116^b - 119^a

Yukarıda da görüldüğü üzere şiirlerin harf sırası dikkate alındığında 118^a-b ve 117^a-b varakları asıl yerlerinde yer alırken, 118 varağının 117 varağından önce gelmesi gerekmektedir. 117^b varağından sonra da 111^a varağını gelmiştir. Zira harf sırasına göre 110^a-b varağının da 116^a ve 119^b varakları arasında olması gerekmektedir. Sıralama şu şekilde gösterilebilir:

116^b, 110^a, 110^b, 119^b 134^b - 135^a

Nüshadaki 131^a-b ve 132^a-b varakları harf sırası dikkate alındığında asıl yerlerinin 134^b ve 135^a varakları arası olduğu anlaşılmaktadır. Sıralama şu şekilde gösterilebilir:

134^b, 131^a, 131^b, 132^a, 132^b, 135^a

Nüshanın bu kısmında bir veya birkaç varağın bugüne ulaşmadığı anlaşılmaktadır. Zira 134^b varağındaki gazelin son kısmı ve 131^a varağındaki gazelin baş kısmı eksik kalmaktadır.

53

Nüshada kasideler Dîvân’ın 1^b - 15^b varakları arasında bulunmaktadır ve 9 adettir. Kıtalar, nüshanın 16^a ile 2^a varakları arasında bulunmaktadır ve 21 adettir. 18^b de 1 müfred, 20^a ’da 1 rubai ve 1 müfred, 20^b’de 3 müfred, 21^a’da 2 matla ve 5 müfred olmak üzere 18^b ve 2^a arasında 10 müfred, 1 rubai ve 2 matla bulunmaktadır.

Nüshadaki iki mesneviden ilki 13^b - 14^b varakları arasında, diğeri 21^b - 28^a varakları arasında yer almaktadır.

Müseddes, nüshanın 2^b ve 4^b varakları arasındadır.

Muhammesler, 28^a - 28^b, 30^b - 31^b, 35^a - 35^b ve 37^a - 37^b de varakları arasında olmak üzere toplam 4 adettir.

Murabbalar, 28^b ile 42^b varakları arasındadır ve 18 adettir. Fakat naʽt türündeki ilk murabba, nüshanın 6^a ve 6^b varkları arasındadır.

Gazeller ise nüshanın 43^b varağından başlayıp 136^a varağında sona erer. Toplam 406 gazelden 2’si varak kopukluğu nedeniyle eksik olup 7 adet gazel de uygun harf sıralaması gözetilerek kenarlara kaydedilmiştir.

1. 2. Tertip Hususiyetleri

Seyrî’nin Dîvân’ı, genel olarak mürettep bir divanın özelliklerini taşımaktadır. Nüshanın başında günümüze ulaşmayan bir tevhid manzumesinin tek mısraı bulunmaktadır. Büyük bir kısmı noksan olan bu tevhid manzumesinden sonra ilk manzume murabba şeklinde bir naʽt-ı şeriftir. Ardından kaside şeklinde ikinci bir naʽta ve müseddes şeklinde On İki İmam medhiyesine yer verilmiştir. On İki İmam medhiyesinin ardından devlet büyüklerine sunulmuş kasideler yer almaktadır. Kasidelerin ardından da sırasıyla kıtalar (8 adet tarih kıtası olmak üzere 21 kıta), rubai, nazmlar, mesneviler, muhammesler ve murabbalara yer verilmiştir. Nüshada murabbaların ardından da Dîvân’ın en geniş bölümünü teşkil eden gazeller yer almaktadır.

54 1. 3. Nüsha Müellif Hattı Mıdır?

Nüshada bulunan söz başlarından anlaşıldığına göre nüshanın müellif hattı olma ihtimali yüksek görünmektedir. Zira kaside, musammat, muhammes, mesnevi ve kıtaların başlıklardaki ifadelerden anlaşıldığına göre nüshanın birinci tekil kişinin kaleminden çıktığı anlaşılmaktadır. Mesela nüshada 13^b - 14^b varaklarında bulunan manzum mektup türündeki mesnevinin başlığında Farsça olarak “Halep’den Şam’a göndermiş olduğum mektuptur” yazmaktadır. Aynı durum kıtalarda, özellikle 8. kıtada da söz konusudur. 8. kıtanın başlığında yine Farça olarak “Daha önce Bağdad Beylerbeyi olan Ali Paşa’nın huzuruna göndermiş olduğum hasbihal kıtasıdır” yazmaktadır.

Seyrî’nin kaynaklarda adının geçmediğine ve mecmualarda şimdilik Dîvân’ında bulunan bir şiirin çıkmadığına dikkat edildiğinde şiirlerinin pek yayılmadığı kanaatine varılmaktadır.

Tüm bunların, nüshanın müellif hattı olabileceğini destekler nitelikte karineler olduğu söylenebilir.

1. 4. Nazım Şekilleri ve Türleri 1. 4. 1. Kasideler

Dîvân’da 9 adet kaside bulunmaktadır. Bu kasidelerden na’t (K.1), şitaiyye (K.6), bahariyye (K.4) ve fethiyyeden (K.7) birer adet; ıydiyye (K.3, K.5) ve hasbihalden (K.2, K.8) ikişer adet bulunmaktadır. Kasidelerden biri ise elifnâme türünde olup her bir beyti Türkçe-Farsça ve Farsça-Türkçe olarak yazılmış sanatlı manzumedir.

1 kaside Hz. Peygambere (K.1), 4 kaside Şehzade Mustafa’ya (K.2, K.3, K.5, K.6), 1 kaside Temerrüd Ali Paşa’ya (K.4), 1 kaside Rüstem Paşa’ya (K.7), 1 kaside Şam Defterdarı Ali Bey’e (K.8) yazılmıştır. Kasidelerin toplam beyit sayısı 234’tür.

1. 4. 2 Kıtalar

Dîvân’da toplam 21 kıta mevcuttur. Kıtalardan 8’i (Kt.1, Kt.2, Kt.3, Kt.4 Kt.5, Kt.6 Kt.7, Kt.12) tarih manzumesidir. Kıtaların toplam beyit sayısı 94’tür.

55 1. 4. 3. Mesneviler

Dîvân’da 127 beyitten oluşan ve Türk edebiyatında Halep hakkında bilinen tek şehrengiz olan Halep Şehrengizi ve 29 beyitten oluşan manzum mektup türünde bir manzume bulunmaktadır. Mesnevilerin toplam beyit sayısı 156’dır.

1. 4. 4. Musammatlar

Dîvân’da 1 müseddes, 4 muhammes ve 18 murabba olmak üzere 23 adet musammat bulunmaktadır. Muhammeslerin ve murabbaların tamamı mütekerrir özelliktedir. Dîvân’daki tek müseddes (Msd.1) On İki İmam’a, murabbalardan biri (Mrb.1) Hz. Muhammed’e, muhammeslerden biri (Mhs.1) ve murabbalardan beşi (Mrb.2, Mrb.3, Mrb.4, Mrb.15, Mrb.18) Şehzade Mustafa’ya yazılmıştır. Ayrıca Hz. Hüseyin için bir murabba (Mrb.7), Ali Paşa için bir muhammes (Mhs.2) ve iki murabba (Mrb.5, Mrb.6), Maktul İbrahim Paşa için bir murabba (Mrb.8) ve Elkas Mirza için iki murabba (Mrb.9, Mrb.10) yazılmıştır.

Dîvân’daki tek müseddes 12 bentten, muhammesler 24 bentten ve murabbalar 123 bentten olmak üzere musammatların toplam bent sayısı 159’dur.

1. 4. 5. Gazeller

Dîvân’da toplam 406 gazel bulunmaktadır. 2 gazel varak kopukluğu nedeniyle noksandır (G.391, G.392). 6 gazelde mahlas kullanılmadığı görülmektedir (G.38, G.116, G.259, G.278, G.309, G.382). 398. gazelin ise 5. beyti boş bırakılmıştır.

Dîvân’da en fazla 5 beyitli gazeller bulunmaktadır. 5 beyitli gazeller 347 adettir. 4 beyitli iki gazel (G.146, G.398) ve 6 beyitli 4 gazel (G.75, G.221, G.250, G.324) bulunmaktadır. 7 beyitli gazel sayısı 49’dir. 12 beyitli (G.74) ve 11 beyitli (G.363) gazelller Dîvân’ın en uzun gazelleridir. En kısa gazeller ise varak kopukluğu nedeniyle noksan olan 1 beyitli (G.392) ve 2 beyitli (G.391) gazellerdir. Gazellerin toplam beyit sayısı ise 2142’dir.

Aynı zamanda gazeller nüshanın en uzun bölümünü oluşturmaktadır. Bu bölümde 20 gazel Elif, 10 gazel Be , 14 gazel Te, 3 gazel Se, 8 gazel Cim, 5 gazel Ha, 2 gazel Hı, 10 gazel Dal, 1 gazel Zel, 49 gazel Rı, 25 gazel Zı , 6 gazel Sin , 16 gazel Şın , 3 gazel

56

Sad , 2 gazel Dad , 2 gazel Tı, 1 gazel Zı , 5 gazel Ayn , 5 gazel Gayn , 8 gazel Fe, 16 gazel Kaf, 27 gazel Kef, 17 gazel Lam 36 gazel Mim, 41 gazel Nun, 10 gazel Vav, 38 gazel He, 2 gazel Lam-elif , 24 gazel Ya harflerinde bulunmaktadır. Gazeller kafiyelerine göre başlıklandırılmış ve şiirler “eyzan lehû” başlığıyla birbirinden ayırılmıştır.

Dîvân’nda bulunan G.122, G.218, G.268 ve G.330 numaralı gazellerde ise redd-i matlaya yer verilmiştir.

1. 4. 6. Diğer Nazım Şekilleri

Dîvân’da toplam 1 rubai, 10 ferd ve 2 adet matla beyti bulunmaktadır. Ferdlerden biri Farsça’dır ve bu ferdte şair mahlasına yer vermiştir. (Fr.5)