B. İşyerinde Psikolojik Taciz Süreci…
2. İşyerinde Psikolojik Taciz Modelleri
97 “…Davalı şirket tarafından davacıya karşı çalışma süresinin son birkaç ayında işi bırakması amacıyla baskı yapıldığını ve mobbing uygulandığını, müvekkilin mağazadaki görevi satış sorumluluğu olmasına rağmen kendisine işi dışında birçok başka iş verilmeye çalışıldığını ve müvekkilin iş sözleşmesinde esaslı değişiklikler yapıldığını, nihai olarak en son 06.11.2012 tarihinde davalı şirketin işveren vekili konumunda bulunan mağaza müdürü Emrah Sökmez tarafından davacıyla görevi olmayan işlerin yapılması noktasında baskı yapıldığını, mağaza müdürü tarafından davacıya karşı şahitler huzurunda “çıkarsan çıkabilirsin, ben mağaza müdürüyüm, istediğim görevi sana verebilirim ve yaptırırım, işten kendin çıkmış gibi şahitler bulurum ve gösteririm” denmek suretiyle davacının işi bırakmaya zorlandığını, neticesinde davacının işyerini terk etmek zorunda kaldığını…” Y. 7.HD. 09.06.2015 T. 2014/18725 E. 2015/11585 K., (hukukmedeniyeti.org , ET:
18.08.2019).
98 Tınaz, s.48; Lokmanoğlu, s.49.
99 Candan Ürgenç, İşçi İşveren İlişkilerinde Mobbing, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yaşar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2018, s.25.
100 Benay Keskin İşoğlu, Hukuki Boyutuyla İşyerinde Psikolojik Taciz, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2015, s.21; Ürgenç, s.26.
28 İşyerinde psikolojik taciz süreci ve bu süreçteki davranışlar ülkelere ve toplumların kültürlerine göre değişiklik göstermektedir. Bu süreci aşamalandıran pek çok uzman olmasına rağmen, öğretide en çok iki model üzerinden psikolojik taciz süreci açıklanmaktadır. Modellerin farklı olmasının sebebi de toplumların kültürel farklılıklarından dolayı yaşanan psikolojik tacizlerde kişilerin davranışlarının da farklılık göstermesidir101. Bu nedenle Leymann ve İtalyan-Ege modelleri süreçlerdeki farklılıkları anlamaya yardımcı olacaktır.
a) Leymann Modeli
Çalışma psikoloğu olan Dr. Heinz Leymann İsveç ve Alman çalışma hayatına göre psikolojik taciz sürecini anlatan 5 aşamalı bir model geliştirmiştir. Geliştirdiği model birçok Avrupa ülkesindeki psikolojik taciz sürecini tanımlar niteliktedir102. Bu modele göre;
1. Aşama – Çatışma: Psikolojik taciz sürecini başlatan genellikle işyerindeki bir çatışmadır. Ancak bu aşamada çatışma, henüz bir psikolojik taciz değildir103. Fail ilk aşamada mağdura karşı kötü duygular beslemeye başlamıştır104. Mağdurun çalışma ortamındaki iletişim imkanı kısıtlanarak kendisini yalnız hissetmesi hedeflenir105. Bu davranışın psikolojik tacize dönüşmeme ihtimali de bulunmaktadır106. Fakat genellikle çatışma sürecinin kötü yönetilmesi ve doğal akışına bırakılması yüzünden işyerinde psikolojik taciz baş gösterecektir107.
2. Aşama – Saldırgan Eylemler: Bu aşamada ise yapılan düşmanca davranışlar sistematik ve sürekli bir hal almaya başlamıştır. Mağdurun yalnızlaştırılması artık onu dışlamaya dönüşür. Bu yüzden mağdur kendini aşağılanmış bulacak ve özgüvenini yitirmeye başlayacaktır108. Nitekim bu aşamada artık psikolojik taciz süreci başlamıştır.
101 Ürgenç, s.26; Dalgalıdere, s.26.
102 Aksakal Kaymakçı, s.38.
103 Ali Ekin, Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı Kapsamında İşçi Onurunun Korunması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2013, s.117.
104 Taşkın, (İş Hukuku), s.83; Dalgalıdere, s.29.
105 Ermumcu, s.43; Tınaz, Bayram, Ergin, s.30.
106 Güngör, s.64; Dalgalıdere, s.29.
107 Ersan Kuzgun, Şerife Kuzgun, “İşverenin İşçiyi Gözetme Borcu Bağlamında Mobbing Uygulamalarının Yargıtay ve Öğreti Işığında Değerlendirilmesi”, İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.16, S.2-2, Y.2017, s.256; Dalgalıdere, s.29.
108 Tınaz, s.65; Ermumcu, s.43.
29 3. Aşama – Yönetimin Devreye Girmesi: Üçüncü aşamada artık psikolojik taciz sürecine yönetim de dahil olur. Yönetime mağdur hakkında olumsuz yorumlar iletildiği için mağdurun hatası olduğu düşünülür. Artık mağdur suçlu görüldüğü için ona izin verilip işten uzaklaşması istenmektedir109. Yönetimde mağduru işten çıkarma isteği de oluştuğu için taciz sürecinin kontrolü artık faile geçmiş olur110.
4. Aşama – Mağdurun Damgalanması: Üçüncü aşamada mağdur yönetime kötülenmiş olduğu için dördüncü aşamada yönetimin mağdur hakkında yanlış hüküm vermesi oldukça kolay olacaktır111. Mağdur artık işyerinde sorunlu insan olarak damgalandığı için psikolojik destek alma ihtiyacı duyar. Bu süreç mağdur için oldukça yıpratıcıdır. Bu nedenle de işyerinde gereğinden fazla tepkiler gösterebilir.
Bu da yönetim karşısında faili daha da haklı bir durumda gösterecektir112.
5. Aşama – İşten Ayrılma: Mağdurun artık işyerinde problemli bir insan olduğuna kanaat getirildiği için işten ayrılması beklenmektedir. Psikolojik taciz süreci de trajik bir şekilde mağdurun işten çıkarılması ya da zorunlu şekilde istifa ettirilmesi ile sonuçlanır. Mağdurun işi sonlansa da psikolojik rahatsızlıkları devam edecek, mağdurun sonraki çalışma hayatında da tacizin izleri sürecektir. Ancak belirtmek gerekir ki, süreç bu aşamaya varmadan mağdur kendi iradesi ile işten ayrılarak psikolojik tacizi sonlandırabilecektir113.
b) İtalyan-Ege Modeli
İtalyan psikolog Harold Ege, Leymann modelini inceledikten sonra bu modelin İtalyan kültürü ile uyumlu olmadığını fark etmiştir114. Akdeniz ve İtalyan kültürüne göre şekillendirilen İtalyan-Ege modeli ise 6 aşamalı bir süreçten oluşmaktadır.
Leymann modelinden farklı olarak “sıfır psikolojik taciz” ve “çift psikolojik taciz”
kavramları tanımlanmıştır. Türk ve İtalyan toplum yapısının benzerliği göz önüne
109 Lokmanoğlu, s.36.
110 Tınaz, Bayram, Ergin, s.30; Lokmanoğlu, s.36; Tınaz, s.65.
111 Lokmanoğlu, s.36.
112 Güngör, s.64.
113 Ekin, s.119; Lokmanoğlu, s.37.
114 Ekin, s.125; Lokmanoğlu, s.37; Tınaz, Bayram, Ergin, s.33; Mehmet Emül, İşyeri Kabuslarından Biri Olarak Mobbing ve Mücadele Yöntemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2012, s.22.
30 alındığında bu model bizim hukukumuz açısından belirleyici olacaktır115. Bu modele göre;
Sıfır psikolojik taciz: Bir çeşit ön aşama olan sıfır psikolojik taciz aşamasında, henüz belirlenmiş bir mağdur ve kasıtlı davranışlar bulunmamaktadır116. Ege’ye göre Akdeniz kültürünün yansıması olarak bu aşamada sıradan ve kabul edilebilir tartışmalar yaşanmaktadır117. Psikolojik taciz sürecinin başlayabilmesi için de bu sıradan tartışmaların yaşanması gerekmektedir. Özellikle bizim toplumumuzda sıkça görülen laf sokma, tartışma, fikir ayrılıkları gibi davranışlar meydana gelir118. Bu aşamada işyerinde amaç sadece birbirine üstünlük sağlamaktır119.
1. Aşama: Bu aşamada mağdur belirlenip ona yönelik kasıtlı davranışlar yapılmaya başlanır. Ön aşamadaki üstün gelme amacı yerini mağduru yok etme amacına bırakmıştır120.
2. Aşama: Mağdur artık kendisine yönelik kasıtlı davranışların ve mağdur olduğunun farkına varmıştır121. Bu davranışların sebebini anlamaya çalışır122, psikolojik rahatsızlığı oluşmasa bile artık kendisini kötü hissetmeye başlamıştır.
3. Aşama: Ege’ye göre çok önemli olan bu aşamada, mağdur saldırıların tam olarak farkına varmıştır123. Artık psikolojik rahatsızlıkların ilk belirtileri de görülmeye başlanır. Mağdur saldırgan davranışlara tepki gösterip mücadele etmeye başlar. Ayrıca mağdurda uykusuzluk, gerginlik, baş ağrısı, yeme problemleri gibi sağlık sorunları görülmeye başlanır124.
4. Aşama: Yönetimin taciz sürecini yanlış değerlendirmesi ve mağduru hatalı görmesiyle birlikte mağdur artık sık sık doktora gidip izin kullanmaya başlar125. Yönetimin sürece dahil olmasıyla birlikte işyerinde çalışan herkes taciz sürecinden haberdar olmuş olur126. Bu durum mağdura kendisini daha da kötü hissettirecek ve
115 Tınaz, Bayram, Ergin, s.36.
116 Ekin, s.119; Sevinç, s.29.
117 Aksakal Kaymakçı, s.38.
118 Lokmanoğlu, s.37.
119 Dalgalıdere, s.31.
120 Tınaz, Bayram, Ergin, s.33.
121 Tınaz, Bayram, Ergin, s.34.
122 Lokmanoğlu, s.37.
123 Sevinç, s.29.
124 Tınaz, Bayram, Ergin, s.34; Aksakal Kaymakçı, s.39.
125 Lokmanoğlu, s.38.
126 Lokmanoğlu, s.38.
31 işyerinden uzaklaşmaya başlayacaktır127. Mağdur kendini kötü hissettiği için işinde hatalar yapmaya başlayacak, sık sık izin kullandığı için de yönetimin şüpheli bakışlarını üzerine çekecektir128.
5. Aşama: Bu aşamada mağdurun psikolojik rahatsızlıkları iyice artar ve durumu kötüleşir. İşyerinde tacizler daha da saldırgan bir hal aldığı için mağdur oldukça ümitsizdir129. Yönetim psikolojik taciz uygulandığının farkında olmadığı için bir önlem almamaktadır. Yönetimin gözünde mağdur suçlu algılandığı için bu durum mağduru daha da içinden çıkılmaz bir hale sokmaktadır130. Mağdur bu aşamada tam anlamıyla depresyon geçirip, ilaçlar kullanmaya başlar131.
6. Aşama: En son ve en kötü aşama olan altıncı aşamada, mağdur artık çaresiz durumdadır ve sağlığı iyice bozulmuştur132. Psikolojik tacizle başa çıkamayacağını anlayan mağdur işinden ayrılmak zorunda kalır133. Yönetimin mağduru işten çıkarmasıyla veya mağdurun kendi istifası ile süreç sonlanmış olur. Ancak psikolojik tacizin mağdur üzerindeki etkileri devam edecektir. Mağdurun intihar ettiği şiddetli psikolojik taciz vakıaları da bilinmektedir134.
Ege’nin tanımlamış olduğu “çift psikolojik taciz” kavramında ise mağdurun ailesi de psikolojik taciz sürecine dahil edilmektedir135. Mağdur işyerinde yaşamış olduğu bu olumsuz süreci ailesiyle paylaşır, ancak aileler mağduru destekleseler de kimi zaman kendilerini koruyucu veya mağduru suçlayıcı bir tutum içine de girebilirler136. Mağdur işyerindeki herkes tarafından dışlanmış göründüğü için aile de mağduru suçlu bulup ona karşı tavır alabilir. Bu durumda mağdur hem işyerinden hem de aile üyelerinden psikolojik taciz görmüş olacağı için süreç “çift psikolojik taciz” şeklinde adlandırılmıştır. Nitekim bu tür çift taraflı bir taciz mağdur için psikolojik anlamda oldukça yıkıcı olacaktır137.