Genel olarak ilke, bilime temel olan, yön veren, gelecek eylem, gözlem ve denetimler için, başlangıca temel olan tartışılmayacak ölçüde sağlam bilgi, düşünce ve kanı olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda işletme bütçelerinin ilkeleri, bütçe etkinliğinin artırılması ve bütçe başarısının geliştirilmesinin ön koşullarıdır (Haftacı, 2010: 4). İşletme bütçelerinde başarının ve etkinliğin artırılmasında temel koşul; bütçe çalışmalarının belli ilkelere uygun olarak gerçekleştirilmesidir. Söz konusu ilkeler iyi bir şekilde anlaşılıp uygulandığında, işletme bütçeleri yönetime verimli olarak hizmet eder (Püskül- Özbek, 2010: 6).
Bütçe sisteminin iyi anlaşılması için şu üç kısmı arasındaki temel farklılıkların açıkça belirlenmesi gerekir (Aras, 2014: 6);
-İşletme bütçelerinin mekanik kısmı, -İşletme bütçelerinin teknik kısmı
-İşletme bütçe sisteminin temel prensipleri
İşletme bütçelerinin mekanik kısmı, işletme bütçeleri ile ilgili tabloların şekillerinin saptanmasına, düzenlenmesine ve tamamlanmasına ilişkin esasları kapsamına alır. Bütçe sisteminin basit cephesini oluşturan bu kısımda, tablo lama ile ilgili hesaplamalar ve kayıtlar üzerinde durulur. İşletme bütçelerinin teknik kısmı ile, işletme bütçelerinde resmi ve sayısal bir biçimde belirlenen amaçların, politikaların ve kararların saptanmasında yararlanılan yönetim tekniklerinden oluşur. Bu teknik ve yöntemler, basit ve karmaşık olmak üzere pek çoktur (Aras, 2014: 6).
Nitekim işletme bütçelerinin ilkeleri olarak ifade edilen temel prensipler, bütçe sisteminin etkinliğinin ve başarısının geliştirilmesinde ön koşullardır. Bu prensiplerin ön gördüğü esaslar ve koşullar mevcut olmadıkça, bütçe sistemi yönetimi etkili bir alet olarak hizmet edemez. Sistemin asıl başarısı bu prensiplerin iyi anlaşılmasına dayanmaktadır (Koç-Yalkın ve Demir, 2015: 32-33). İşletme
bütçelerinin ilkelerinin sayısı hakkında literatürde tam bir görüş birliği olmamakla birlikte aşağıda temel olanlarına yer verilmiştir.
2.3.1. Yönetimin Desteği İlkesi
Bütçe sisteminin etkin olabilmesi için tüm yönetim kademelerince tam olarak desteklenmelidir. Üst kademe yöneticilerinin hem bütçe sisteminin niteliklerini ve temel prensipleri anlamaları hem de kendilerine yararlı olacağına ikna edilmeleri gerekir (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000: 279). Genel müdür ve üst düzey yöneticiler, işletme bütçeleri için gerekli zamanı ayırmaz, bütçe sistemini desteklemezlerse bütçe başarıya ulaşamaz. Kısacası genel müdürden başlayarak tüm yönetim kademelerinin tam desteğine sahip olma, etkili ve başarılı bir işletme bütçesinin ilk koşuludur (Haftacı, 2010: 5).
2.3.2. Örgütsel Uyum İlkesi
Bütün birimlerin bütçeye olan sadakatini sağlamak ve bütçenin kendi birimlerine getirdiği sorumlulukları yerine getirebilmeleri için bütçenin oluşum şekline ve ortaya koyduğu hedeflere uygun bir örgütsel yapının oluşturulması ve bu örgütsel yapı birimlerinin birbiriyle uyumlu çalışması gerekir (Gelmedi, 2012: 51). İşletme bütçelerinde belirlenen amaçlar ve planlar çalışanlar yoluyla uygulamaya konulacağından, işletme bütçeleri, yetki ve sorumluluklara göre düzenlenerek uygulamaya konulmalıdır. Bu şekilde hazırlanan bir bütçe, işletme amaçlarına ve yöneticilerin sorumluluklarına uygun olarak belirlenmiş olur (Kaplan, 2011: 8).
2.3.3. Katılımcılık İlkesi
Bütçenin düzenlenmesine tüm yönetim kademelerinin katılması bütçelerle saptanan amaçların ve planların gerçekleştirilmesi yönünden şarttır. Sağlıklı işletme bütçelerinin muhasebe yöneticisi, teknik yönetici, satış yöneticisi, insan kaynakları yöneticisi, ekonomist ve istatistikçilerden kurulan bir komite tarafından yapılması uygundur. Bu faaliyet bazı işletmelerde olduğu gibi muhasebe-finansmanın görevi şeklinde görülmemelidir (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000: 283). İşletmedeki her
bütçelerine düzenlenmesine katılmaları yoluyla “katılımcı yönetim” kavramı gerçekleştirilmiş olur Bu şekildeki bir iş birliği işletme amaçlarının ve planlarının gerçekleştirilmesine ilişkin etkili güdüleme sağlar ve işletmede bölümler arası işbirliğini geliştirir. Ayrıca alt kademe yöneticileri işletmenin gelecekle ilgili amaçları planları ve sorunları hakkında bilgi sahibi olurlar (Aras, 2014: 8).
2.3.4. Sorumluluk Muhasebesi İlkesi
İşletme faaliyetleri ile ilgili bilgileri, örgütsel sorumlulukları veya sorumlu yöneticileri esas olarak sınıflar. Böylelikle maliyetler, gelirler ve diğer veriler, işletme gereksinimi için kullanılabilirler. Sorumluluk muhasebe yöntemi esas alınınca, bütçe yöntemi ile muhasebe yöntemi aynı hesap planından yararlanmalıdır. Bu hesap planı, yönetim gereksinmelerine birinci derecede önem verecek şekilde sağlanmış olmalıdır (Koç-Yalkın ve Demir, 2015: 35).
Sorumluluk muhasebesi ilkesine göre, işletmenin muhasebe sistemi, yönetimin planlama ve kontrol gereksinimine karşılık verecek biçimde olmalıdır. Bu nitelikleri taşıyan muhasebe, sorumluluk muhasebesidir. Sorumluluk muhasebesi, işletme faaliyetleri ile ilgili bilgileri, örgütsel sorumlulukları ve sorumlu yöneticileri esas alarak sınıflar (Püskül- Özbek, 2010: 8-9). Sorumluluk muhasebesi sistemi bütçeleme yanında raporlamayı da yönetimin sorumluluğuna dayandırır. Bütçe ve gerçekleşen farkları ile istisnalara göre yönetime yardımcı olur (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000: 280).
2.3.5. Gerçekçilik İlkesi
Bütçeler hazırlanırken, yönetim gereksiz kötümserlikten ve akıldışı iyimserlikten kaçınmalıdır. İşletme bütçesinde belirlenen standartlar, elde edilmeleri imkânsız olan yüksek verimlilik düzeyinde belirlenirse bütün çabalara rağmen standartların yakalanamaması isletme personelinde karamsarlığa yol açar. Aynı şekilde, amaçların hiçbir çabaya gerek duyulmayan düşük bir düzeyde belirlenmesi halinde bütçe standartları, yapılan faaliyetlerin gerçek bir ölçüsü olma niteliklerini taşımaz ve isletme personelinin verimli faaliyetlerde bulunmasına neden olmaz.
Genel olarak, bütçede yer alan amaçlar mantık ölçüleri içinde elde edilebilir hedeflerden oluşmalıdır (Kaplan, 2011: 9).
İşletme içinde kimi yöneticiler, çeşitli nedenlerle bütçe rakamlarını gerçekçi rakamların dışında belirleme eğiliminde olabilirler. Bu durumu engellemek için alınacak temel önlemler şu şekilde özetlenebilir (Koç-Yalkın ve Demir, 2015: 35):
-Sistemli ve sürekli bir bütçe eğitimi ile farklı bölümlere ait planların birbirleri ile ilişkisi, birbirleri üzerindeki etkileri gösterilmelidir.
-Bütçe kontrol sistemi, hem olumlu hem de olumsuz farkları aynı özen ile incelemeli ve sorgulamalıdır.
-Bütçe ödeneklerinin onayı, tüm yönetim düzeylerinde gerçekçi nedenlere dayandırılmalıdır.
2.3.6. Esnek Uygulama İlkesi
Bütçelerin hazırlanma aşamasında var olan durum ile beklentiler dikkate alınır. Ama hem işletmenin içinde bulunduğu sektör hem de ülke ekonomisi bütçenin uygulanma sürecinde çeşitli değişimler yaşar. Bütçenin bu değişimlere ayak uydurabilmesi için hareket alanı olmalıdır. Beklenmeyen bir durumun ortaya çıkması halinde tutulacak yollar belirlenmeli az da olsa bütçenin rakamlarına esneklik kazandırılmalıdır. Bu arada bütçenin oluşumundan sonraki gelişmeleri izlemek ve tedbir almak amacıyla sürekli ölçümler yapılmalıdır (Gelmedi, 2012: 52-53). Ayrıca bütçede gerekli ödeneklerin yer almadığı gerekçesi ile ortaya çıkan olumlu olanakların faydaları da gözden kaçırılmamalıdır. Esneklik ilkesi özellikle finansal bilgilerin denetimi için önemlidir. Bu konuda yönetimin davranışı ve esnek bütçeler önemli katkılar sağlar (Haftacı, 2010: 6).
2.3.7. İzleme İlkesi
İşletme bütçeleri yöneticilere şirketin kısa ve uzun vadeli geleceği adına önemli sorumluluklar yüklemektedir. İşletme bütçe sistemi, bireysel olarak
yöneticilerin başarısını ölçmede etkin bir temel oluşturur. İşletme yönetimi çalışanların bütçe performansını özenle takip etmelidir. Bu ilke olumlu ve olumsuz sapmaların dikkatli bir biçimde araştırılmasının gerekli olduğuna ve sapmaların izlenerek analiz edilmesiyle düzeltici önlemlerin alınmasına dayanmaktadır (Akdoğan, 2015: 4).
Bu prensip iyi ve kötü performansın aynı değerde araştırılmasının gerektiğini savunur. Bütçeler düzenlenerek bırakılmamalıdır. Bütçeler yaşayan işletme yönetim araçlarından biri olarak görülmelidir (Sevgener ve Hacırüstemoğlu,2000:282). İşletme bütçelerinden hedeflenen faydanın sağlanabilmesi için çalışanların fiili sonuçlarla bütçedeki sonuçların karşılaştırılacağına ve ortaya olumlu sapmaların çıkması durumunda ödüllendirileceklerine, olumsuz sapmaların çıkması durumunda da cezalandırılacaklarına objektif bir şekilde inanmaları gerekmektedir (Aras, 2014: 10).