İşkence Kavramı

Yukarıda ulusal ve uluslararası hukuki düzenlemeler ışığında verdiğimiz kısa bilgilere ek olarak ‘İşkence Kavramı’na kısaca; nitelik ve sonuçları açısından en ağır insan hakları ihlal türlerinden biridir. 3. Maddede; işkence, insanlık dışı ve küçük düşürücü muamele terimlerin kullanılmasının amacı aradaki ayrımı yapabilmek ve çok ciddi ve acımasız eziyet niteliğindeki kasıtlı muameleye özel olarak dikkat çekmektir.

202 _{Eralp Özgen, İşkence ve İnsanlık Dışı Davranışlara Karşı Birleşmiş Milletler Andlaşması, TBBD,}

Sayı:2, s.213. Erişim Adresi: http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m1988-19882-1073 Erişim Tarihi: 15.07.2014.

203

AİHM bir kararında işkenceyi şu şekilde tanımlamıştır; “işkence, kişiden bilgi

elde etmek, cezalandırmak veya onu sindirmek niyetiyle gerçekleştirilen kötü muamelenin en menfur şeklini oluşturur”204

AİHM Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 9 Aralık 1975 tarihli ve 3452 (xxx) sayılı kararıyla kabul ettiği ‘Herkesin İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muameleye veya Cezaya Karşı Korunmasına Dair Bildiride şu tanıma yer verilmiştir:205

“İşkence acımasız, insanlık dışı veya küçük düşürücü muamele veya

cezanın ağır ve kasıt içeren şeklidir.” 26 Haziran 1987 tarihinde yürürlüğe giren

Birleşmiş Milletler İşkenceyi Önleme Sözleşmesi’nin 1. maddesi şöyledir: “Kendisinden veya üçüncü bir kişiden bilgi veya itiraf elde etmek, kendisinin veya

üçüncü bir kişinin işlediği veya işlediğinden şüphe edilen bir suç için cezalandırmak veya kendisini veya üçüncü kişiyi sindirmek veya baskı altında tutmak amacıyla veya her türlü ayırımcılığa dayalı nedenlerle bir kişiye kasıtlı olarak ister fiziksel, ister ruhsal olarak şiddetli acı verilmesi veya eziyet yapılması eylemi işkencedir.”

Tanımdan da anlaşılacağı üzere işkencenin üç temel unsuru vardır. Bunlar çekilen acının yoğunluğu, kasıt, kendine özgü bir amacın varlığıdır.

 Şiddetli ruhsal acı veya eziyet uygulanması

 Acının kasıtlı olarak uygulanması

 Bilgi almak, cezalandırmak ve sindirmek gibi belirli bir amaca hizmet etmesi. Doktrinde bu unsurların yanında bir de ‘failin resmi sıfatla hareket eden bir kimse olması veya bu kimsenin, diğer bir kimseyi kullanarak dolaylı yoldan hareket etmesi’ yani otorite ilişkisinin varlığı da işkencenin bir unsuru olarak sayılmıştır.206

Üzülmez’in yaptığı tanım bu bağlamda en kapsamlı anlatımdır. ‘Devlet gücünü temsil eden bir kişi veya onun tahrikiyle, işkence görenin veya üçüncü bir kişinin ifadesini veya ikrarını etkilemek, onun tarafından gerçekten işlenmiş veya işlenme

204 _{Corsacov / Moldova, KT. 04.04.2006, Başvuru No:18944/02, pr. 65.} 205 _{Tezcan/ Erdem/ Sancakdar/ Önok, s.133.}

206

ihtimali olan bir fiili cezalandırmak veya diğer bir kişiyi korkutmak amacıyla yapılan ağır bedensel, ruhsal veya zihinsel acı veya ıztırap veren hareketlerdir.’207

Yukarıda da belirtildiği gibi çekilen acı sadece fiziksel acı değildir, bazı durumlarda çekilen zihinsel acı da AİHM tarafından işkence kapsamında ele alınmıştır. Asgari şiddetin belirlenmesinde; kötü muamelenin süresi, bazı durumlarda mağdurun cinsiyeti, yaşı ve sağlık durumu ve şiddetin fiziksel ve ruhsal etkileri gibi dava ile ilgili tüm koşullar etkilidir.208

AİHS işkence sayılacak fiilleri tek tek saymaktan kaçınmıştır. Somut olayın durumuna göre değerlendirmeyi AİHM’ne bırakmıştır. AİHM’nin işkence kapsamında baktığı ilk davada, ‘falaka, elektrik verme, kaba dayak, sahte infaz, darp veya ölümle tehdit’ gibi suç fiillerini işkence olarak saymıştır.209 AİHK hazırladığı raporda, İrlanda/Birleşik Krallık davasında, 3. maddede yasaklanan davranışların dereceleri konusunda yaptıkları ayrımı daha da netleştirmiştir; “şaşırtma” veya “duyusal algılamadan yoksun bırakma” teknikleri olarak adlandırılan “beş tekniğin” birlikte kullanıldığını saptamış ve bunların hem insanlık dışı muamele, hem de işkence uygulaması teşkil ettiğinden, 3.madde’nin ihlal edildiğine karar vermiştir.

Bahsi geçen teknikleri şu şekilde sıralayabiliriz.210

 Duvara dayalı durdurma: alıkonulan kişileri birkaç saat süreyle “stres pozisyonunda” kalmaya zorlamak; bu uygulamaya maruz bırakılanlar pozisyonu şöyle tarif etmektedir : “parmaklar başın üzerinde duvara dayalı, bacaklar açık ve ayaklar geride, bedenin ağırlığı yoğunlukla parmaklarda olmak üzere, ayak parmak uçlarının üstünde durarak duvara yapışık kalmak”

 Başa torba geçirme: alıkonulan kişilerin başına siyah veya lacivert renkli torba geçirmek ve en azından ilk saatlerde, sorgulama hariç, başlarını açmamak;

207

İlhan Üzülmez, Türk Ceza Hukukunda İşkence Suçu, Ankara 2003, s.5.

208 _{AİHM bu ölçütü; işkence ile kötü muamele, kötü muamele ile aşağılayıcı muameleyi ayırt etmek için}

de kullanmaktadır.

209 _{Bkz. 5 Kasım 1969 tarihli Yunanistan kararı.} 210

 Gürültüye maruz bırakma: alıkonulan kişileri sorgu öncesinde sürekli ve tiz bir tıslama sesinin olduğu bir odada tutmak;

 Uykusuz bırakmak: alıkonulan kişileri sorgu öncesinde uykusuz bırakmak;

 Yiyecek ve içecekten yoksun bırakmak: merkezde kaldıkları sürece ve sorgu öncesinde alıkonulan kişileri kısıtlı olarak aç bırakmak.

“Ancak AİHM, AİHK’nun görüşüne katılmamış ve oy çokluğuyla aldığı kararda uygulanan muameleyi işkence yerine, insanlık dışı muamele olarak değerlendirmiştir. AİHM, beş tekniğin bir arada, taammüden ve saatler boyunca uygulanması sonucunda, bu muameleye maruz tutulan insanlara en azından yoğun fiziksel ve ruhsal eziyet yapıldığı ve sorgulama sırasında akut psikiyatrik bozukluklar oluştuğunu saptamıştır. Dolayısıyla, bu tür uygulama 3. Madde kapsamında insanlık dışı muamele olarak sınıflandırılmıştır. Uygulanan teknikler aynı zamanda mağdurlarda korku, dehşet ve aşağılık duyguları oluşturduğu, bu nedenle onları küçük düşürücü ve alçaltıcı olabileceği ve muhtemelen fiziksel veya moral dirençlerini kırabileceği için, küçük düşürücü muamele olarak da kabul edilmiştir. Ancak, bu uygulamaların hiçbiri işkence kelimesinin çağrıştırdığı nitelikte yoğun ve acımasız eziyet oluşturmamaktadır”.211

Daha önce bahsettiğimiz bir diğer unsur da ‘kasıt’tır. İnsanlık dışı fiilin kasten yapılmış olması gerekir. AİHM Aksoy/Türkiye kararında mağdurun ‘filistin askısı’ denen bir pozisyonda saatlerce tutulması ve bilgi edinilmeye çalışılması AİHS’nin 3. Maddesine aykırı bulunmuştur. Bu olaydaki kasıt, düzeneğin hazırlanması ve işkence için özel bir çabanın harcanması ile apaçık ortadadır.212

İşkence, genelde bilgi veya itiraf elde etmek veya ceza uygulamak gibi, amaçlara hizmet eder. Her somut olayın kendine özgü bir amacı olabilir. Bu bazen cezalandırmak bazen bilgi elde etmek ve çoğu zaman da sadece sindirmek içindir. 213

211

Reidy, s. 20.

212 _{Aksoy/Türkiye’ye karşı, 18 Aralık l996 tarihli kararı.}

213 _{Bkz. Akkoç/Türkiye’ye karşı, 10 Ekim 2000 tarihli kararı; “AİHM, başvuranın vücudunda görülen}

izlerin yakalanmasından önce olmasının mümkün olmadığı ancak tutukluluk sırasında meydana gelebileceği sonucuna varmaktadır”.

Gözaltına alınan bir çocuğa, emniyet güçlerince tecavüz edilmesini AİHM, ‘vahim ve tiksindirici bir durum’ olarak nitelendirmiştir. Mahkeme, tecavüz vakıalarında mağdurun hem fiziksel ve psikolojik şiddete uğradığını hem de zaman içinde kolaylıkla geçmeyen derin psikolojik etkiler bıraktığını belirtmiştir.214