İş-Aile Çatışması Boyutları

İş-aile çatışması, bireyin tüm yaşam alanlarında ortaya çıkış biçimleri hakkındaki bilgiler Greenhaus ve Beutell'in (1985) birlikte yapmış oldukları çalışmalardan elde edilmektedir. Greenhaus ve Beutell'e göre; üç tür iş-aile çatışması boyutundan bahsedilmiştir. Bu sınıflandırma; zaman, gerilim ve davranış odaklı çatışma olarak belirlenmiştir (Greenhaus ve Beutell, 1985: 76).

Zaman, gerilim ve davranış odaklı olarak sınıflandırılan çatışma türleri Friedman ve Greenhaus tarafından şu şekilde açıklanmaktadır (Friedman ve Greenhaus, 2000: 112; Magnini, 2009: 122; Michel vd., 2013: 69)

 Bir role ayrılması gereken zamanın, diğer bir rolün etkisi ile azalması ya da eksik kalması (Zaman odaklı iş-aile çatışması).

 Bir roldeki hayat kalitesinin azalmasından kaynaklanan stresin diğer role katılımı etkilemesi (Gerilim odaklı iş-aile çatışması).

 Bir rolde etkili ve o role özgü bir davranışın diğer bir rol için sıradan ve etkisiz olması nedenleri ile ortaya çıkmaktadır (Davranış odaklı iş-aile çatışması)

İŞ YAŞAM ÇATIŞMASI İŞ-AİLE ÇATIŞMASI AİLE YAŞAM KALİTESİ AİLE YAŞAM KALİTESİ YAŞAM KALİTESİ İŞ YAŞAM KALİTESİ AİLE YAŞAM ÇATIŞMASI

11

2.1.3.1. Zaman Odaklı Çatışma

Zaman odaklı çatışma, Pleck vd., tarafından "zaman sınırlı bir kaynaktır" görüşüne dayandırılarak açıklanmaktadır. Bireyin bir role ile ilgili aktiviteye ayıracağı zaman, bir diğer role ayıracağı zamanı azaltarak bu rolün faaliyetine katılımını engellemektedir. Bireyin sorumluluklarında olan fazla çalışma saatleri, fazla mesai ve çalışma saatleri uyumsuzluğu zaman odaklı çatışmaya neden olmaktadır (Pleck vd., 1980: 29). Diğer bir ifadeyle; bir role ayrılan zaman, üstlenilen diğer bir rolün gereksinimlerini karşılamakta eksiklik yaşandığında zaman odaklı çatışma ortaya çıkmaktadır (Öztürk, 2008: 17).

İş-aile çatışması zaman odağında meydana geldiğinde bireyin üstlenmiş olduğu bir rol için harcadığı zamanın, diğer yüklenmiş olduğu rol için harcaması veya geçirmesi gereken zamanın rekabetinden meydan gelmektedir. Öncelikle mantıklı bir boş zaman faaliyeti için harcanan zaman, aynı zaman diliminde başka bir faaliyete zaman harcanamamaktadır. Greenhaus ve Beutell'e (1985: 81) göre, zaman odaklı çatışma iki şekilde meydana gelebilmektedir;

 Birey herhangi bir rol ile meşgul iken aynı zaman diliminde diğer rol için zaman harcayamaz,

 Birey bir rol için ayrılması gereken zaman diliminde diğer bir rolün gerekliliklerinin baskısı altında olduğunda zaman odaklı çatışma meydana gelmektedir.

Pleck vd., göre; zaman odaklı çatışma kaynakları: çalışma saatlerinin fazlalığı ve düzensizliği, çalışma sıklığı, vardiyalı çalışma sistemini varlığı, vardiya sitemine bağlı esnek çalışma saatleri, fazla mesai saatlerinin esnek olmaması yani bireyin üstlenmiş olduğu bir diğer rolün gereklerini yerine getirecek kadar zaman ve inisiyatif sahibi olmaması olarak ifade edilmektedir (Pleck vd., 1980: 29). Hennessy, tarafından zaman odaklı çatışma kaynakları; fazla çalışma, iş seyahatleri, evlilik, çocuk sahibi olma, esnek çalışma saatleri ve eşlerin çalışması olarak ifade edilmektedir (Hennessy, 2005: 2).

Gündelik yaşamda bireyler rollerinin gerekliliklerinden ötürü uzun saatler boyunca çalışmaları gerekmektedir. Buna ek olarak uzun çalışma saatlerinden dolayı ailelerine gerekli zamanı ayıramamaktadırlar ve iş-aile çatışması meydana gelmektedir. Üstlenilen roller için gerekli zaman ayrılamadığında zaman odaklı çatışmanın ortaya çıktığı ifade edilmektedir (Bedeian vd.,1988: 480). Taslak'a göre,

12

zaman odaklı çatışma; bireyin üstlenmiş olduğu bir rolün gerekleri için ayrılan zamanın, diğer bir rolün gereklerinin yapılmasını engelleyecek şeklide sınırlandırılması ile meydana gelen çatışma biçimidir (Taslak, 2007: 68). Ayrıca zaman odaklı iş-aile çatışması, hem iş sahasına, hem aile sahasına ayrılacak zamanın bir diğerine olan baskısının ayrı başlıklar altında incelendiği söylenebilir (Bedeian vd.,1988: 480).

2.1.3.2. Gerginlik Odaklı Çatışma

İş-aile çatışması, bireyin üstlendiği rollerin her birinin diğerine baskı yapması halinde ortaya çıkan gerilim durumuna bağlı olan çatışmaya gerginlik odaklı çatışma denilmektedir. Yapılan işe göre ortaya çıkan stres yapıcıların; bitkinlik, yorgunluk, kaygı, depresyon, sinirlilik ve gerilim vb. durumları yarattığı bilinmektedir. Bireyin yaşamının herhangi bir yerinde ortaya çıkabilecek stres üreticileri bireyde yoğun gerilim etkisi yaratmakta, edinilen gerilim sonucunda bireyin yaşam alanındaki performansını olumsuz etkilemektedir (Friedman ve Greenhaus, 2000: 117). Pleck vd., bireyler üzerinde oluşan gerilim, bireyin herhangi bir alanla ilgili üstlenmiş olduğu rolün, bir diğer rolün performansını etkilediği zaman gerginlik odaklı çatışma meydana gelmektedir. Gerilimin kaynağı, bireyin yorgunluk, sinirlilik hali, yani bireyin asabiyet düzeyi olarak ifade edilebilir (Pleck vd., 1980: 30).

Bireyin iş-aile sahalarından birinde edinmiş olduğu rolün gerginlik sendromları, bir diğer roldeki meydana gelen sendromları etkileyebilmektedir. İşin yaratmış olduğu gerginlik ve sıkıntı hali aile sahasında üstlenilen rolün görevlerinin önüne geçebilir. İş yaşamında öncelikle aşırı iş yükü, iş tanımının belirlenmemesi, bireyler arası ilişkilerin zayıflığı, iş güvensizliği, yönetme fırsatının verilmemesi ve iş rotasyonunun bulunmaması gibi olumsuz deneyimler bireyin aile içinde duygusal yoğunluğunu olumsuz olarak etkilemektedir (Greenhous ve Beutell, 1985: 81). Bunlar bireyin kendisine olan saygı ve güvenin azalması, karar vermekte zorluk çekmek ve rekabet edememe hissi olarak ortaya çıkabilmektedir (Öcal, 2008: 8). Aile içinde üstlenilen rolün gerekleri yerine getirilemez ve ortaya çıkan olumsuz duygusal yoğunluk bireyin aile üyeleriyle etkileşimini azaltmaktadır. Ayrıca aile üyelerine kırgınlık, kızgınlık ve alınganlık gibi duygular beslenmeye başlanmaktadır. Aynı şekilde, aile yaşamının stres ve duygusal gerginlikleri de iş rolü performansını olumsuz etkileyebilmektedir (Greenhous ve Beutell, 1985: 81).

13

Gerginlik odaklı çatışma, iş sahasına karşılaşılan olumsuz durumlar sonucunda da yaşanabilmektedir. Bireylerin karşılaşmış oldukları olumsuz durumlar; iş sahasındaki rolün belirsizliği, üstlenilen rolün yükünün fazlalığı, iş çevresi değişiklik oranları, iş sahasında ortaya çıkan stres faktörü, yöneticilerle sağlanamayan iletişim, fiziksel ve psikolojik iş taleplerinin yerine getirilmemesi, istenilen iş konsantrasyonuna ulaşılamaması ve iş sahasında üstlenilen role yüksek bağımlılık olarak sıralanmaktadır. Bahsedilen olumsuz durumlar, iş sahasında üstelenilen role ayrılan zamanın artmasına sebep olmaktadır. Bu sebeple bir diğer rolün beklentilerinin karşılanmasını zorlaştırmaktadır (Frone ve Rıce, 1987: 46).

2.1.3.3. Davranış Odaklı Çatışma

Bireylerin iş ve aile sahaları için üstlenmiş oldukları rol ve sorumlulukların bazıları farklı davranış biçimlerini sergilemeyi gerektirmektedir. Rol ve sorumluluklara ait davranış biçimlerinin birbirine uymaması durumunda ortaya davranış odaklı çatışma çıkmaktadır (Yüksel, 2005: 303).

Bireyin iş-aile hayatında üstlenmiş olduğu rollerin beklentileri arasında zıtlıklar ya da farklılıklar ortaya çıktığında, bireyin davranışlarının temelinde çatışma meydana gelmektedir. Bireyin farklı rolleri arasındaki zaman ve enerji rekabeti, üstlenilen bir rolde talep edilen tutum ve davranışlar, bir diğer üstlenilen rolde talep edilenle aynı olmayabilir (Greenhous, 1985: 57). Örneğin, birey çalışma ortamında başarılı olabilmesi için çalışkan, hırslı, performansı yüksek, girişken vb. davranışsal özellikler sergilemektedir. Bu şekilde birey çalışma hayatında başarılı olabilmektedir. Birey aile yaşamında ise, aile üyelerine karşı uyumlu, nazik, müşfik, destekleyici ve sevecen gibi aileye yönelik negatif olmayan bir rol üstlenmektedir. Aile yaşamında başarılı olabilmek için üstlenilen roller yerine getirilmelidir. Birey bu zıt davranışsal beklentiler karşısında, bir rolden diğer bir role geçiş yaparken, bireyin üzerinde gerginlik yaratarak roller arası çatışmaya neden olabilmektedir (Toraman, 2009: 20). Bir örnekle açıklamak gerekirse; bir şirket yöneticisinin işin ve zorlu rekabet koşullarının gerekliliği olan disiplini sağlamak için iş sahasında otoriter, güçlü ve lider olması gerekmektedir. Şirket yöneticisi olan bireyin evde romantik, duygusal ve sevecen bir kişiliğe bürünmesi itibariyle bireyde meydana gelecek olan olumsuz durumlar davranış odaklı çatışmaya örnek oluşturabilmektedir. Bireyin iş sahasında yaşamış olduğu yoğunluk dinlenmesi gereken zaman diliminde ev sahasında ortaya

14

çıkacak davranışsal çatışma sonucu zor durumda kalacak ve üstlenmiş olduğu roller arasında geçiş yaparken adaptasyon zorluğu yaşayacaktır. Yapılan çalışmalarda bu çatışma odağı üzerinde sıklıkla durulmamaktadır. Bunun yerine genellikle sonuçlara daha kolay ulaşılabilen zaman ve gerilim odaklı iş-aile çatışmalarını sonuçlarının araştırılması bilim insanlarına daha cazip gelmektedir (Fleishman, 2005: 182).

Davranış odaklı çatışma bireylerin cinsiyetlerinin üstlenmiş olduğu rol ve sorumluluklarına göre çatışma düzeyinin değiştiği gözlemlenmiştir (Özkalp, 1998: 354). Geleneksel olarak üstlenilen cinsiyet rollerine bakılarak erkekler için iş, kadınlar için aile öncelikli olduğu söylenebilir. Erkeklerin iş sahasıyla ilgili çatışma yaşaması, kadınların ise aile sahasıyla ilgili iş-aile çatışması yaşadığı yaygın bir şekilde gözlemlenmektedir (Özen ve Uzun, 2005: 133). Geleneksel toplumlarda kadınlar, erkeklere oranla daha fazla iş-aile çatışmasına maruz kalmaktadır (Temel vd., 2006: 29).