Hutbe – Konuşma

Özaydın’ın Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi86_{, Sultan Berkyaruk}

Dönemi Selçuklu Tarihi87 _{de bizim için kıymetli bilgiler içermektedir.}

Bunların dışında Osman Turan’ın Selçuklular Tarihi ve Türk İslam

Medeniyeti88 adlı eseri de Selçuklular’ın menşei ve kuruluşu hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. Yine Erdoğan Merçil’in Gazneliler Devleti Tarihi89_{, Büyük}

Selçuklu Devleti (Siyasi Tarih)90_{adlı çalışmaları da başvurduğumuz eserler arasında}

zikredebilir.

Tuğrul ve Çağrı Bey kardeşlerin Selçuklu Devleti’ni kurma yolundaki faaliyetleri ve bu süreçte Gazneliler ile mücadelelerinin aydınlatılmasında Cihan Piyadeoğlu’nun Selçuklular’ın Kuruluş Hikâyesi Çağrı Bey91 _{ve Güneş Ülkesi}

Horasan adlı eserlerindenden faydalandık. Bunun yanı sıra W. Barthold’un Moğol İstilasına Kadar Türkistan92_{, İlk Müslüman Türkler}93_{adlı çalışmaları da Selçuklu-}

Gazneli ilişkilerinde önemli bilgiler elde ettiğimiz eserlerden olmuştur.

Konumuz ile yakından ilgili olan bir diğer araştırma B. Zahoder’in Selçuklu

Devletinin Kuruluşu Sırasında Horasan94 _{adlı makalesidir. Bu makale, Tuğrul ve}

Çağrı Bey kardeşlerin Horasan’a geçmeleri ve burada Gazneliler ile yaptıkları mücadeleler hakkında eşsiz bilgiler vermektedir.

Çalışmamız boyunca yukarıda belirttiğimiz kaynak ve araştırmalar dışında yararlandığımız başka kaynak ve araştırmalar da mevcut olup onlar bibliyografya kısmında belirtilmiştir. 86 _{Özaydın, 1990.} 87 _{Özaydın, 2001a.} 88 _{Turan, 2011.} 89 _{Merçil, 1989.} 90 _{Merçil, 2002a.} 91 _{Piyadeoğlu, 2011.} 92 _{Barthold, 1981.} 93 _{Barthold, 2008.} 94 _{Zahoder, 1995.}

18 BİRİNCİ BÖLÜM

SULTAN MAHMUD DÖNEMİ BÜYÜK SELÇUKLU - GAZNELİ İLİŞKİLERİ

A. GAZNELİLERİN KURULUŞ DEVRİ VE SONRASINDA GELİŞEN OLAYLAR

Yüzyıllardır farklı coğrafyalarda devletler kuran Türklerin yerleştikleri ülkelerden biri de Afganistan'dır. Bu bölgedeki Türk devletlerinin en önemlisi de Gazneli Devleti'dir.

Maveraünnehir yoluyla İslam coğrafyasına gelerek hâkimiyet kurmuş olan Türk komutanlardan biri olan Alptegin, Gazne Devleti'nin kurucusu olarak bilinmektedir. Alptegin tahminen M.890-891/H.277 yılında doğmuştur95_{. Alptegin,}

Sâmânî Emiri Ahmed b. İsmail'e satılmış bir Türk gulamı olup, Sâmânî sarayında uzun süre önemli görevlerde bulunmuş, birçok hassa askeri gibi Sâmânîler'in muhafız kıtasına alınmıştır96_{. Yavaş yavaş kendini gösteren Alptegin Sâmânî Emiri}

Nasr b. Ahmed tarafından azat edilmiş ve yine Sâmânî Emiri Nasr b. Ahmed

döneminde Hacibü'l hüccaplığa kadar yükselmiştir97_{. Samanî hükümdarı}

Abdülmelik döneminde Alptegin başkentten uzaklaştırılmış Belh Eyalet amilliğine tayin edilmiştir (954-961)98_{. Ancak Alptegin bu görevini kabul etmemiş ve mecburen}

dönemin en yüksek askeri mevki olan Horasan sipehsalarlığına getirilmiştir. Alptegin yeni görevine başladıktan bir süre sonra Emir Abdülmelik Kasım 961 tarihinde ölmüştür99_{. Yerine kimin geçeceği ile ilgili bazı sorunlar yaşanmış dönemin veziri}

Bel'ami, Alptegin'den aldığı görüş ile Abdülmelik'in oğlu Nasr'ı tahta çıkarmış ancak uzun vadeli olmamıştır. Alptegin'in saraydaki nüfuzundan rahatsız olan bir grup Mansur b. Nuh'a sadakat yemini etmiş ve onu tahta çıkarmışlardır. Alptegin buna karşılık harekete geçtiyse de dikkatli davranarak Buhara'yı almaktan vazgeçmiş ve

95 _{Gerdizi, 1347: 161; Barthold, I, 1965: 386; Nizâmü'l-Mülk, 1999: 79; Palabıyık, 2002: 509;}

Merçil, 2002b: 479.

96_{Barthold, I, 1965: 386; Merçil, 1989: 2; Reşidüddin Fazlullah, 1999: 4;Nizâmü'l-Mülk, 1999:}

79;Palabıyık, 2002: 509; Merçil, 2002b: 479.

97_{Gerdizi, 1347: 161;Merçil, 1989: 2; Nizâmü'l-Mülk, 1999: 135;Palabıyık, 2002: 510; Merçil, 2002b:}

480.

98_{Merçil, 2002b: 480.}

19

Belh'e çekilmiştir100_{. Alptegin karşıtları Sâmânî Emîri Mansur'u Alptegin'in üzerine}

yürümeye ikna etmişler ve çok az kuvvet ile 351 yılının Rebiülevvel ayında Sâmânî ordusuyla karşılaşan Alptegin onları mağlup etmiştir101_{. Artık kendine daha fazla}

güvenen Alptegin Gazne şehrine yürüdü102_{. Dört ay süren kuşatmadan sonra}

Gazne'yi ele geçirdi (12 Ocak 963)103_{. Böylece Gazne Devleti'nin temelini atılmıştır.}

Alptegin Gazne'yi ele geçirdikten sonra Sâmânî ordusuyla yeniden karşılaşmış ve Ebu Cafer komutasındaki orduyu mağlup etmiştir104_{. Emir Mansur bu olaydan}

sonra Alptegin ile arasını düzeltmek amacıyla zapt ettikleri ülkelerin idaresini ona vermiştir105_{. Böylece Sâmâniler ilk kez Alptegin'in varlığını tanımıştır. Hindistan'a}

sefer düzenlemeye başlayan Alptegin çok geçmeden 13 Eylül 963 tarihinde öldü106. Alptegin'in ölümünden sonra yerine halefi Ebû İshak İbrahim geçti107_{. Ebû İshak}

İbrahim, yönetimde çok başarılı olamamıştır. Bu dönemde Gazne'nin eski hâkimi Ebu Bekr Levîk, yeniden Gazne'ye yürümüş ve Ebu İshâk İbrahim'i mağlup etmiştir108. Sâmânî Emir'i Mansur b. Nuh sadece ismen bile olsa Gazne şehrine hâkim olacağı düşüncesi ile Ebu İshâk İbrahim'e yardım etmiş ve şehri yeniden ele geçirmiştir, kısa süre sonra da İshâk ölmüştür109_{. Ebu İshak İbrahim'in oğlu}

olmadığından ölümünden sonra yerine Alptegin'in gulamlarından olan Bilge Tegin başa geçmiştir110_{. Bilge Tegin, oldukça iyi bir asker ve ileri görüşlü bir asker}

olduğundan Sâmânîlerin merkezi olan Buhara'ya bir elçi göndermiş ve bağlılığını belirtmiştir111_{. Ancak Sâmânî komutanlarından olan Faik bu bu durumu kabul}

etmemiş ve Gazne'de dağınık halde olan bu Türk topluluğu üzerine ordu göndermiştir112_{. Bilge Tegin, Sâmânîler tarafından gönderilen bu orduyu mağlup}

etmeyi başarmıştır. Bilge Tegin, on yıllık saltanattan sonra Gerdiz Kalesi'ni

100_{Merçil, 1989: 9;Palabıyık, 2002: 510; Merçil, 2002b: 480.} 101_{Nizamül Mülk, 1999: 79.}

102 _{Nizamül Mülk, 1999: 79; İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Palabıyık, 2002: 510.} 103_{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 2002b: 480.}

104 _{İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Palabıyık, 2002: 510.} 105 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683.} 106 _{Merçil, 1989: 10; Merçil, 2002b: 480.}

107 _{İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Merçil, 1989: 10; Merçil, 2002b: 480.}

108 _{Gerdizî, 1347; 160; İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Palabıyık, 2002: 510; Merçil, 2002b: 480.} 109 _{İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Merçil, 1989: 10; Nizamül Mülk, 1999: 80; Palabıyık, 2002: 510.} 110 _{Gerdizî, 1347; 160; Merçil, 2002b: 480.}

111 _{Merçil, 1989: 10; Nizamül Mülk, 1999: 80; Palabıyık, 2002: 510.} 112 _{Gerdizî, 1347; 160; İbnü'l Esir, VIII, 1987: 683; Palabıyık, 2002: 510.}

20

kuşatırken ölmüştür113_{. Bilge Tegin'in ölümünden sonra yerine Böri Tegin başa}

geçmiştir114_{. Ancak yönetim şekli beğenilmemiş ve halk tarafından Levîk'in yeniden}

Gazne'ye hükümdar olması için davet gönderilmiştir115_{. Levîk, halkın bu isteğini}

öğrenir öğrenmez Gazne'ye doğru harekete geçmiştir116_{. Ancak Sebüktegin}

himayesindeki beşyüz köle ile birlikte Levîk'in ordusunu mağlup etmeyi başarmış ve Ebu Bekr Levîk esir alınarak öldürülmüştür117_{. Yönetimde başarılı olamayan Böri}

Tegin de görevden alınmıştır. Onun yerine Gaznelilerin oy birliği ile Sebüktegin getirilmiştir ( 20 Nisan 977)118_.

Sebüktegin, Kırgızistan sınırlarında bulunan Issık Gölü yakınlarındaki Barslan bölgesinde doğmuştur119_{. Gazneliler, Sebüktegin'in başa geçmesiyle hükümdarlığın}

babadan oğula geçtiği bir hanedan idaresi altına girmiştir. Sebüktegin, Sâmânîlerin bir valisi olarak görünse de Gazneliler Devleti'nin temelleri onun zamanında atılmıştır.

Gaznelilerin Alptegin zamanında mı yoksa Sebüktegin zamanında mı kurulduğunu biraz daha detaylı incelersek; Alptegin zamanında devletin temelleri atılmıştır, ancak Alptegin'in erkek evladı olmadığından hanedan üyeliği onun soyundan gelmemiştir. Devlet Sebüktegin zamanında daha da gelişerek bir devlet şeklinin almış üstelik hanedan soyu bu dönemden sonra babadan oğula geçmiştir.

Sebüktegin döneminde çok geçmeden Gazneli nüfuzu Doğu Afganistan'daki Zâbulistan'a kadar yayılmıştır120_{. Devletin devamlılığı için Sebüktegin daima}

hareketli bir yayılma politikası izlemiştir. Bust, Toharistan ve Zemindâver'i almış, Hindistan'a yönelmiştir (978)121_{. Pencâb'ın kuzeyindeki Kâbil'e kadar uzanan bölgeyi}

elinde tutan Hînduşâhı hükümdarı Caypal'ı ve müttefiklerini yenerek Hindistan'a

113 _{Merçil, 1989: 10; Merçil, 2002b: 480.}

114 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Palabıyık, 2002: 510.}

115 _{Reşidüddin Fazlullah, 1999: 9; Nizâmü'l-Mülk, 1999: 80; Merçil, 1989: 9; Merçil, 2002b: 480} 116 _{İbnü'l Esir, VIII, 1987: 685; Palabıyık, 2002: 510.}

117 _{Merçil, 1989: 10; Nizamül Mülk, 1999: 80; Palabıyık, 2002: 510.} 118 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 2002b: 480.}

119 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 2002b: 481.}

120 _{Reşidüddin Fazlullah, 1999: 12; Nizâmü'l-Mülk, 1999: 80; Merçil, 1989: 9; Merçil, 2002b: 480;}

Koca, IV, 2002a: 522; Palabıyık, 2002: 511.

21

doğru genişlemeye başlamıştır (991)122_{. Kâbul-Lamgan bölgesinde ilerleyerek}

Peşâver'e kadar gelmiş ve burada İslam dinini yaymayı başarmıştır123_{. Bundan sonra}

bu bölgedeki Halaç Türkleri ve Afganlar da Sebüktegin'in himayesi altına girmiştir. Bu sırasa Horasan Sipehsâlâr'ı Ebu Ali Simcûr ve Sâmânî komutanlarından Faik, Emir Nuh b. Mansûr'u tahttan indirerek Horasan'a sahip olmayı düşünüyorlardı. Komutanının bu planını öğrenen Sâmânî Emir'i Nuh b. Mansur, Sebüktegin'den yardım istemiştir. Bundan sonra Sâmânîler üzerinde daha etkin hale gelen Sebüktegin, Emir Nuh b. Mansur'un yardım çağrısıyla isyana hazırlanan Faik ve diğerlerinin olduğu Herât'a ilerlemiştir. Cüzcân ve Garcistan emirleri de Sebüktegin ile birleşmiş böylece isyancılar mağlup edilmiştir (995) 124_{. Faik, Karahanlı}

hükümdarlardan Nasr b. Ali'ye sığınmış ve onu yeniden Buharâ hücum için ikna etmiştir. Nasr b. Ali, Sebüktegin'e Sâmânî devletini ortadan kaldımayı ve topraklarını paylaşmayı teklif etmiş ancak Sebüktegin, Sâmânî Emiri Nuh b. Mansur'a verdiği yardım sözünden dönmeyerek teklifi reddetmiştir. Sebüktegin ve Karahanlı Emir Nasr b. Ali savaş yapmadan anlaşmaya varmışlardır. Bu anlaşmaya göre Sâmâniler, Sırı Derya bölgesini Katvan Çölü'ne kadar Karahanlılar'a bırakmışlardır125_{. Faik de}

Semerkant Valisi olmuştur126. Sebüktegin'in Sâmânî Devleti üzerindeki etkisini açıkça gösteren bu durum Gazneliler'in Sâmânîler'den bağımsız bir devlet olduğunu da ispatlamaktadır. Sâmâniler'in komutan Faik ile başlayıp Karahanlılar ile devam eden çalkantılı süreci Sebüktegin sayesinde son bulmuştur. Bunun üzerine Emir Nuh b. Mansur Sebüktegin'e "Nâsıru'd-Dünya ve'd-Din" lakabıyla birlikte Belh, Toharistan, Bâmyân, Gur ve Garcistan idaresini vermiştir127_{. Aynı zamanda isyanı}

bastırırken yanında yer alan oğlu Mahmud' da Sâmânî Emiri tarafından Seyfü'd-devle lakabı ile Horasan ordu komutanlığı verilmiştir128_.

Sebüktegin, Karahanlılar ile anlaşma sağladıktan sonra Belh'e geri dönmüş, akrabalarının ve kız kardeşinin ölüm haberi ile büyük bir acı yaşamıştır129_{. Duyduğu}

122 _{Merçil, 1989: 8; Dames, IV, 1997: 741; Koca, IV, 2002a: 522;} 123 _{Palabıyık, 2002: 511; Merçil, 2002b: 481; Koca, 2002a: 522.} 124 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 2002b: 481; Koca, 2002a: 522.} 125 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 1989: 10; Koca, 2002a: 522.} 126 _{Nizamül Mülk, 1999: 80; Merçil, 1989: 10; Koca, 2002a: 522.} 127 _{Dames, IV, 1997: 742; Palabıyık, 2002: 510.}

128 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 130; Merçil, 1985: 554-557.}

22

bu üzüntü onu hasta etmiştir. Gazne'ye giderek oranın temiz havasıyla yeniden sağlığına kavuşmayı istemiş ancak Belh sınırındaki Mâdrû Mûy köyünde ölmüştür (Ağustos 997) 130_{. Sebüktegin, "Emir-i Âdil" lakabıyla tarihteki yerini almıştır.}

Sebüktegin ölmeden önce küçük oğlu İsmail'in tahta çıkmasını vasiyet etmiştir131_{. Sebüktegin öldüğü zaman kardeşi Buğracuk; Herât ve Puşeng Valisi,}

oğullarından Mahmud; Horasan orduları komutanı, Ebu'l Muzaffer Nasr Bust Valisi; İsmail ise Gazne ve Belh hâkimi idi132_{. Diğer oğlu Yusuf ise herhangi bir yerin}

idaresinde olamayacak kadar küçüktü. İsmail babasının ölümünden sonra vasiyeti üzerine Belh şehrine giderek hükümdarlığını ilan etmiş, Sâmânî Emir'i II. Mansur b. Nuh'a bi'at etmiştir. Ancak hem yaşça hem de kudret ve tecrübe olarak daha kıdemli olan kardeşi Mahmud, bu durumu kabul etmemiş önce anlaşma yoluna gitmiştir. Kayınpederi Cûzcan hâkimi Ebu'l Hâris'i kardeşi İsmail'e elçi olarak göndermiş fakat netice alamayınca zor kullanarak tahtı almaya karar vermiştir133_{. Savaş için hazırlık}

yapan Mahmud, amcası Buğracuk ve kardeşi Nasr'ı da yanına çekmiştir. Herât'a doğru yola çıkan Mahmud, Buğracuk ve Nasr'ın ordularıyla birleşerek Gazne'ye yürüdü. İsmail de hükümdarlığını korumak için Belh'den hareket geçmiştir. Kardeşine karşı savaşmak istemeyen Mahmud bir kez daha anlaşma teklifinde bulunmuş İsmail'in etrafındaki komutanların kendisini desteklediğini söylemişse de İsmail anlaşma yoluna gitmemiştir134_{. Böylece iki kardeş karşı karşıya gelmişler,}

bütün gün süren savaşı Mahmud ve beraberindeki ordu kazanmıştır. Mahmud, kardeşi İsmail karşısında galip gelmiştir (Mart 998) 135_{. Böylece kardeşini bir kaleye}

hapseden Mahmud, Gazne tahtına oturmuştur136.

Sebüktegin'in daha tecrübeli olmasına rağmen oğlu Mahmud yerine zayıf karakterli biri olan diğer oğlu İsmail'i veliaht tayin etmesinin en büyük nedeni; İsmail'in annesinin Alptegin'in kızı olmasıdır.

130 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 130; Merçil, 1989: 11; Palabıyık, 2002: 510; Merçil, 2002b: 481.}

131 _{Reşidüddin Fazlullah, 1999: 12; Nizâmü'l-Mülk, 1999: 80; Merçil, 1989: 10; Merçil, 2002b: 481;}

Koca, IV, 2002a: 522; Palabıyık, 2002: 511; Dames, IV, 1997: 742.

132 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 130; Merçil, 1989: 11.}

133_{Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil, 1989: 11; Merçil, 2003: 362.}

134_{İbnü'l Esir, IX, 1987; 130; Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil, 2002b: 481; Palabıyık, 2002: 510.} 135 _{İbnü'l Esir, IX, 1987; 130; Merçil, 1989: 11; Dames, IV, 1997: 743; Palabıyık, 2002: 510; Merçil,}

2002b: 481.

23 1. Sultan Mahmud Dönemi

Sebüktegin'in en büyük oğlu olan Mahmud'un çocukluğu hakkında çok detaylı bilgi olmamakla birlikte 2 Kasım 971 tarihinde doğduğu bilinmektedir137_{. Annesi}

Zâbulistan bölgesindeki asilzadelerden birinin kızıdır138_{. Mahmud henüz çok küçük}

yaşta iken gerekli ilmi ve dini bilgileri öğrenmiş ve siyasi yönden de geliştirilmiştir. Gençlik yıllarında devlet idaresinde görev almaya başlamıştır. Babası Sebüktegin, Sistan bölgesinin güvenliği için Bust şehrine gittiği dönemde Gazne'yi oğlu Mahmud'un idaresine bırakarak onun devlet işlerinde tecrübe kazanmasını sağlamıştır139_{. Gazne dışında ilk görev aldığı yer ise Zemindâver'dir}140_{. Emir}

Mahmud katıldığı savaşlar ile de cesaret ve kuvvetini ispatlamıştır. Babası Sebüktegin ile birlikte Sâmânîler'e yardıma gitmiş elde ettiği başarı ile unvanlar kazanmıştır. Hindistan'a yapılan ilk seferde de babasının yanında yer almış Lamgan bölgesinde yapılan savaşın kazanılmasında önemli rol oynamıştır.

Emir Mahmud, sahip olduğu bu tecrübe ve saygınlığa rağmen kardeşi İsmail'in veliaht tayin edilmesiyle birlikte taht mücadelesine girişmiş, kardeşi İsmail ile savaşmaya mecbur kalmıştır.

a. Sultan Mahmud Dönemi Sâmânîler ile İlişkiler

Gazneli Mahmud'un içinde bulunduğu savaş halini fırsat bilen Sâmânîler Horasan'ı işgal etmiştir141_{. Mahmud'un Horasan'dan ayrılışını fırsat bilen yeni}

Sâmânî Emiri Ebu'l Haris kendi komutanlarından Begtüzün'ü Horasan'a sipehsalar tayin etmiş ve bu komutan da Nişâbur'a yerleştirmiştir142_{. Sultan Mahmud kardeşi}

İsmail'e karşı kazandığı zafer ile Gazneli tahtına çıkmış ve II. Mansur ile bir görüşme yapmıştır143_{. Babası gibi tabî olduğu hükümdara hizmet edeceğini belirtmiş,}

137 _{Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil, 1989: 12; Merçil, 2003: 362; Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil,}

2002b: 481.

138 _{İbnü'l Esir, IX, 1987; 130; Kafesoğlu, 1986a: 174.}

139 _{İbnü'l Esir, IX, 1987; 130; Merçil, 1989: 13; Dames, IV, 1997: 743.}

140 _{İbnü'l Esir, IX, 1987; 130; Merçil, 1989: 13; Dames, IV, 1997: 743; Kafesoğlu, 1986a: 174.} 141 _{Merçil, 1989: 15; Merçil, 2003: 363; Kafesoğlu, 1986a: 175; Merçil, 2002b: 482.}

142 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 132; Merçil, 1989: 12; Merçil, 2003: 362; Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil,}

2002b: 481.

24

Horasandaki haklarının geri tanınması için de Buhara'ya bir elçi göndermiştir144_.

Gelen cevapta Belh, Tırmîz, Herat ve Bust'un Gazne'ye bağlı olduğunu ancak Begtüzün yönetimindeki Horasan'ın iadesini kabul etmediğini belirtmiştir145_{. Sultan}

Mahmud bunun üzerine Nişâbur'a doğru harekete geçmiştir. Begtüzün, Sultan Mahmud karşısında başarı sağlayamayacağı düşüncesiyle Nesâ ve Bâverd'e çekilmiş, Buhâra'dan yardım istemiştir146_{. II. Mansur ve Semerkant valisi Faik'in yardıma}

gelmesiyle savaşmadan geri çekilmiştir147_{. Sultan Mahmud'un Sâmânîlere karşı}

durmamasının sebebi Sâmânîlerin zayıflaması halinde onların topraklarının Karahanlıların olacak olmasıdır. Bu nedenle Sâmânîlere son darbeyi vurmak istememiştir. Kendi içlerinde yaşanan olaylar sonucunda II. Mansur gözlerine mil çekilerek devre dışı kalmış, yerine küçük yaşta olan Abdülmelik b. Nuh tahta geçmiştir. Bundan sonra Sultan Mahmud geri adım atmamış ve Sâmânîler üzerine Merv yönüne harekete geçmiştir148_{. İki taraf arasındaki barış görüşmeleri neticesinde}

anlaşma sağlanmıştır. Bu anlaşmaya göre Sultan Mahmud, Begtüzün'ün Horasan'da kalmasını kabul etmiş, kendisine de Belh ve Herât şehirlerini almıştır149_{. Bu anlaşma}

çok kısa sürmüş, Sultan Mahmud, yeniden harekete geçmiştir. Sultan'ın ordusunun sağ kanadında onbin atlı ve otuz fil ile kardeşi Nasr bulunuyordu150_{. Sol kanadında}

ise onikibin suvari ve kırk fil mevcuttu151_{. Ordunun merkezinde de Sultan Mahmud}

onikibin atlı ve yetmiş fil ile hazırdı152_{. Gazne ordusu bu kez onları mağlup etmiş,}

Horasan'ı ele geçirmiştir (16 Mayıs 999)153_{. Savaş sonunda Begtüzün kaçmıştır.}

Sultan Mahmud, Tus şehrini komutanlardan Arslan Cazip'in idaresine bırakarak ona Begtüzün'ü takip etmesini emretmiştir154_{. Kardeşi Nasr'ı da en parlak vilayetlerden}

biri olan Horasan'a vali tayin etmiştir155. Bu galibiyet ile Abbasi Halifesi el-Kadir

144 _{Kafesoğlu, 1986a: 175; Merçil, 2002b: 481.}

145 _{Gerdizi, 1347: 175; Pritsak, 1977: 255; İbnü'l Esir, IX, 1987: 132; Merçil, 1989: 12.} 146 _{Kafesoğlu, 1986a: 175; Merçil, 2002b: 482.}

147 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 132; Merçil, 1989: 12; Merçil, 2003: 362; Kafesoğlu, 1986a: 174; Merçil,}

2002b: 482.

148 _{Gerdizi, 1347: 175; Pritsak, 1977: 255; Palabıyık, 2002: 510.} 149_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 132; Pritsak, 1977: 255; Palabıyık, 2002: 510.} 150 _{Kafesoğlu, 1986a: 175; Merçil, 2002b: 482.}

151 _{Merçil, 1989: 15; Merçil, 2003: 363; Palabıyık, 2002: 510.} 152 _{Gerdizi, 1347: 175; Kafesoğlu, 1986a: 175.}

153_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 147; Merçil, 1989: 15; Merçil, 2003: 364; Kafesoğlu, 1986a: 175; Merçil,}

2002b: 482; Pritsak, 1977: 255; Palabıyık, 2002: 510; Dames, IV, 1997: 744.

154 _{İbnü'l Esir, IX, 1987: 147; Merçil, 1989: 15; Merçil, 2003: 364; Kafesoğlu, 1986a: 175.} 155_{Merçil, 2002b: 482.}

25

Billâh'ın övgüsünü alan Sultan Mahmud, İslam'a yardım için her yıl Hindistan'a sefer yapmayı vaad etmiştir156_{. Halife Sultan Mahmud'a "Velî Emîr el-Mü'minîn" ve} "Yemîn el-Devle ve Emîn el-Mille" lakaplarını vermiştir (Kasım 999)157_{. Sâmânîlerin}

zayıflamasıyla Karahanlılar Sâmânîleri tamamen elde etmiştir. Böylece Sultan Mahmud tam anlamıyla bağımsız bir hükümdar olarak ortaya çıkmıştır158_.

b. Sultan Mahmud Dönemi Hind Seferleri

Sultan Mahmud Karahanlılar ile bir anlaşma yaparak kuzey tarafını emniyete almış ve ardından halifeye söz verdiği gibi Hindistan seferlerine başlamıştır159_{. Daha}

önce babası döneminde de Hindistan bölgesinde bulunmuş, o yerlerin zenginliğine bizzat şahit olmuştu. Sultan Mahmud'un Hint Seferlerinin nedenlerini; İslamiyet'i yaymak, sünniliği korumak, cihat anlayışı, ticaret ve mal varlığı, asker elde edebilmek ve var olan askerin siyasi olarak isyan etmesine engel olmak olarak sıralamamız mümkündür.

Sultan Mahmud'un birinci Hint Seferi'ni Kâbil'in doğusundaki Lamgan Bölgesine düzenlemiştir160_{. İlk Hint Seferi'ni 1000 yılının Eylül ayında gerçekleştiren}

Sultan Mahmud, doğduğu tarih göz önüne alındığında yirmi dokuz yaşında oldukça genç bir hükümdardır.

İkinci seferini yaklaşık onbeşbin atlı ile birlikte Peşâver yakınlarındaki Vayhand Racası Caypal'a karşı yapmıştır (Eylül 1001)161_{. Caypal, Sultan Mahmud'a}

karşı oldukça kuvvetli bir ordu ile harekete geçmiş, iki taraf Peşâver yakınlarında karşılaşmıştır (27 Kasım 1001)162_{. Hintliler, Gazneliler karşısında uzun süre}

direnememiş ve mağlup olmuşlardır. Caypal; oğulları, torunları ve akrabaları ile esir edilmiş, bir süre sonra fidye karşılığında serbest bırakılmıştır. Caypal'ın serbest kalmasından sonra itibarı zedelenmiş ve intihar etmiştir. Yerine oğlu Anandpâl

156_{Kafesoğlu, 1986a: 173; Koca, 2002a: 522.}

157 _{Merçil, 2002b: 482; Pritsak, 1977: 255; Palabıyık, 2002: 510; Dames, IV, 1997: 744.} 158 _{Palabıyık, 2002: 510; Koca, 2002a: 522; Merçil, 1991: 558.}

159 _{Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 482.}

160_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Merçil, 1989: 17; Merçil, 1991: 547; Merçil, 2003: 363; Kafesoğlu,}

1986a: 173; Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 482; Palabıyık, 2002a: 510; Palabıyık, 2002b: 28.

161_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Merçil, 1989: 17; Merçil, 1991: 547; Merçil, 2003: 363; Kafesoğlu,}

1986a: 173; Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 482; Palabıyık, 2002a: 510; Palabıyık, 2002b: 28.

26

geçmiştir (1002)163_{. Sultan Mahmud bu seferde çok fazla ganimet elde etmiş ayrıca}

'Gazi' lakabını da almıştır164.

Sultan Mahmud'un üçüncü Hint Seferi Müslümanlar tarafından Bhâtiya denilen bölgenin racası Becî Rây'a karşı olmuştur. Daha önce Sebüktegin ile dostane ilişkileri olmasına rağmen Sultan Mahmud'a karşı aynı şekilde davranmamışlardır. Sultan Mahmud bu durum karşısında geri adım atmamış ve Becî Rây'a karşı hücuma geçmiştir. Becî Rây, Gazneliler'e karşı üç gün başarı ile karşılık vermiş, Sultan Mahmud'un bizzat savaşa katılmasıyla birlikte Hindliler dağılmıştır165_{. Becî Ray}

önce kaleye daha sonra ormana kaçmıştır. Sultan Mahmud, Raca'nın saklandığı yeri bulup onu esir etmek niyetindeydi. Ancak Raca esir düşmektense ölmeyi tercih ederek intihar etmiştir166_{. Bu durum Hindliler'in maneviyatını bozmuş ve şehir teslim}

olmuştur. Sultan Mahmud, bu bölgedeki seferden yaklaşık yüzyirmi fil elde etmiş, bölgeye mescidler, minberler yaptırmış, İslâm dinini öğretecek âlimlerin gelmesi için emirler vermiştir167_{. Bhâtiyabölgesinde uzun süre kalan Gazneli Mahmud, Gazne'ye}

dönüşte hava şartları nedeniyle çok zorluk çekmiş, Multan Hâkimi Ebu'l-Futûh Dâvud'dan da ülkesinden geçerken beklediği dostane tavrı bulamamış, bu durum Sultan'ın şehre dönüşünü geciktirmiştir168_.

Sultan Mahmud dördüncü seferini öncelikle Multan'a düzenlemeye karar vermişti. Multan Hâkimi, Ebu'l-Futûh Dâvud'un Bhâtiya dönüşü davranışlarını onaylamayan Sultan Mahmud, hem sünniliği korumak hem de Ebu'l-Futûh Dâvud'a gereken uyarıyı yapmak için harekete geçmiştir ( Mart - Nisan 1006)169_{. Multan'a}

doğru harekete geçen Sultan Mahmud hava şartları nedeniyle Peşâver'den geçerek Multan'a varmayı amaçlamıştır. Ancak Pencâb Racası Anandpâl buna müsaade

163_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Togan, 1970a: 190; Merçil, 1989: 17; Merçil, 1991: 547; Merçil, 2003:}

363; Kafesoğlu, 1986a: 173; Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 482; Palabıyık, 2002a: 510; Palabıyık, 2002b: 28.

164_{Gerdizî, 1347: 180; İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Kafesoğlu, 1986a: 173; Koca, 2002a: 522; Merçil,}

2002b: 483; Palabıyık, 2002a: 510; Palabıyık, 2002b: 28.

165_{Gerdizî, 1347: 180; İbnü'l Esir, IX, 1987: 239; Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 483.}

166_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Kafesoğlu, 1986a: 173; Koca, 2002a: 522; Merçil, 2002b: 483;}

Palabıyık, 2002a: 510; Palabıyık, 2002b: 28.

167_{İbnü'l Esir, IX, 1987: 238; Merçil, 1989: 17; Merçil, 1991: 547; Merçil, 2003: 363; Kafesoğlu,}

Belgede Büyük Selçuklu-Gazneli devleti ilişkileri (Târih-î Beyhakî'ye göre) (sayfa 39-200)