Hukuka uygunluk sebeplerine ilişkin bu çıkarımlar, onu kusurluluğu ortadankaldıran sebeplerden de ayırır. Kusurluluğu etkileyen sebepler failin algılama veya irade yeteneği üzerinde etkide bulunurlar ve fiilin hukuka aykırılığını değil, failin haksızlık teşkil eden fiilinden dolayı kınanabilmesini engellerler veya azaltırlar.98
Kusurluluğu ortadan kaldıran sebeplerde fail hukuka aykırı olarak hareket etmiştir ve fiilin hem tipik hem de hukuka aykırı olma özelliği devam etmekte ancak faile ceza verilmemektedir.99 Yani hukuka uygunluk sebepleri ile kusurluluğu ortadan kaldıran sebeplerin hukuki sonuçları “cezalandırılmama” açısından aynı olsa da bu iki kurum şüphesiz birbirinden farklıdır.100
Bu ikili ayrımın en önemli pratik sonucu ise yaptırım açısındandır. Hukuka uygunluk sebebi içinde işlenen fiile ilişkin faile bir yaptırım uygulanmazken, aynı fiilin kusurluluğu ortadan kaldıran haller kapsamında işlenmiş olması halinde “güvenlik tedbiri” yaptırımı uygulanabilecektir.101
5237 sayılı TCK’da yer alan ve “Ceza Sorumluluğunu Ortadan Kaldıran veya Azaltan Nedenler” başlıklı kısımda hem hukuka uygunluk sebepleri hem de kusurluluğu ortadan kaldıran nedenler birlikte yer almaktadır. Nitekim doktrinde TCK’da yer alan ve anılan başlık altında toplanan hükümlerin bir kısmının hukuki niteliği tartışmalıdır. Örneğin zaruret hali, gerek doktrinde gerekse bazı ülkelerin ceza kanunlarında bir hukuka uygunluk sebebi değil, kusurluluğu ortadan kaldıran hal olarak kabul edilmektedir. Yine “Yetkili Merciin Emrini İfa” da doktrinde
97 Koca, Üzülmez, s.262. 98 Koca, Üzülmez, s.263. 99 Keçelioğlu, s. 304. 100 Keçelioğlu, s. 304. 101 Keçelioğlu, s. 307.
23
çoğunlukla hukuka uygunluk sebebi olarak görülse de kimi yazarlar tarafından yalnızca kusurluluğu ortadan kaldıran bir neden olarak görülmektedir.102
Hükümet tasarısı aşamasında 5237 sayılı TCK’nın birinci kitap ikinci kısmı “Hukuka Uygunluk Sebepleri” başlığını taşımaktaydı. Ancak TBMM Adalet Alt Komisyonunda gerçekleştirilen çalışmalar sırasında, maddelerde, hem hukuka uygunluk sebepleri hem de kusurluluğu ortadan kaldıran nedenlere yer verildiğinden, bölüm başlığı yukarıda belirttiğimiz gibi, “Ceza Sorumluluğunu Ortadan Kaldıran veya Azaltan Nedenler” şeklinde değiştirilmiş ve bu biçimde yasalaşmıştır.103 Bu düzenleme biçimi de öğretide kimi yazarlar tarafından eleştirilmektedir.
Centel, Zafer, Çakmut’a göre;
… “hukuka aykırılık, suçun bağımsız bir unsuru olduğuna göre, hukuka uygunluk sebeplerinin de hukuka aykırılığı ortadan kaldıran sebepler olarak incelenmesi gerekir. Yeni Türk Ceza Yasası’nda kanunun hükmü ve amirin emri, meşru savunma ve zorunluluk hali, hakkın kullanılması ve ilgilinin rızası başlıklı hukuka aykırılığı ortadan kaldıran sebeplerin cebir ve şiddet, korkutma ve tehdit, haksız tahrik gibi kusurluluğu etkileyen hallerle birlikte Ceza Sorumluluğunu Ortadan Kaldıran veya Azaltan Nedenlerbaşlığı altında düzenlenmesi yerinde değildir.Hukuka aykırılığı ortadan kaldıran haller, ceza sorumluluğunun kalkması değil, eylemin hukuka uygun olarak meydana gelmesi sonucunu doğuran sebeplerdir. Ceza sorumluluğunu kaldıran ya da azaltan nedenler ancak cezai sorumluluk doğduktan sonra tartışılması gereken hallerdir.104
Hukuka uygunluk sebepleri yeni yasada kusurluluğu etkileyen hallerden ayrı bir başlık altında düzenlenmeliydi.”105
Artuk, Gökcen, Yenidünya’ya göre “ceza sorumluluğunu kaldıran ve azaltan nedenler” başlıklı ikinci bölümde yer alan ceza sorumluluğunu kaldıran nedenlerin sadece bir kısmı hukuka uygunluk sebebi niteliği taşımaktadır.106
102
Özgenç, Genel Hükümler, s.296.
103
Özgenç, Genel Hükümler, s.296.
104Akyazan, A. Emre, “5237 Sayılı TCK’ da Hukuka Uygunluk Sebepleri”, Ankara Barosu Dergisi,
Sayı:1, 2006, s.79
105Centel, Zafer, Çakmut, Türk Ceza Hukuku’na Giriş, s.294. Ayrıca Bkz. Artuk, Gökcen, Yenidünya,
S.381, Keçelioğlu, s.299,300.
24
Biz de yapılan bu eleştirilere katılıyor hukuka aykırılık ile kusurluluk kavramları tamamen farklı kavramlar olduğundan yasada hukuka uygunluk sebepleri ve kusurluluğa etki eden nedenler başlıklarının ayrı ayrı başlıklar altında ve ayrı bölümlerde düzenlenmesinin daha isabetli olacağını düşünüyoruz.
3.Hukuka Uygunluk Sebeplerinin Özellikleri
Hukuka uygunluk sebeplerinin her biri değişik niteliğe sahip olmasına karşın her biri aynı etki ve neticeyi meydana getirip fiili hukuka uygun hale soktuğundan her biri aynı derecede önemlidir. Dolayısıyla sistemleştirilmesi ve aralarında bir derecelendirilmeye gidilmesiçok zordur.107Ancak bir takım ortak özellikleri vardır. Bunlardan önemli olanlara kısaca belirtecek olursak;
A. Fiil Tipe Uygun Olduğu Halde Hukuka Aykırı Değildir.
Bir hukuka uygunluk sebebinin varlığı halinde, tipik hareketin hukuka aykırılığı kalkar; diğer ifade ile fiil tipe uygun olduğu halde hukuka aykırı değildir.108 Bu sebeple böyle bir fiile ne ceza hukuku ne de başka bir hukuk dalı yaptırım uygulayabilir. Zaten bir yaptırım bağlanmış ise orada bir hukuka uygunluk sebebi yoktur.109
B. Hukuka uygunluğun her somut olayda hakim tarafından ayrı ayrı saptanması gerekir.110
C. Hukuka aykırılık hakkında verilecek kararda, hakim neticeyi değil, fiili esas alarak (ex post değil exante) yapmalıdır.111
D. Fail kendisinin kasten sebebiyet verdiği olaya, cezadan kurtulmak için bir hukuka uygunluk sebebi yaratarak bundan yararlanmak istemiş ise burada artık bir hukuka uygunluk sebebinin varlığından bahsedilemez. Zira kanun haklı yararı korur.112
107Artuk, Gökcen, Yenidünya, s. 383,384 108
Önder, s.172.
109 Koca, Üzülmez, s.263. 110Demirbaş, s.271.
111 Doktrinde, Hukuka aykırılığın ve hukuka uygunluğun neticeye göre belirlenmesi gerektiğini
düşünen yazarlar da vardır.
25
E. Hukuka uygunluk sebeplerinin sayısı bakımından bir numerusclausus yoktur.113 Hukuka uygunluk sebepleri kanunlarda yazılı olanlarla sınırlı değildir.114
F. Kendi sınırları içinde kalmak koşuluyla her hukuka uygunluk sebebi kişiye başkasının hukuki alanına müdahale hakkı verir. Bu müdahale hukuka uygun olacağından muhatabı buna katlanmak zorundadır. Hukuka uygun olan bu fiilin muhatabı, hukuka uygun fiile karşı hukuka uygunluk sebebinden yararlanamaz.115 Ancak hukuka uygunluk sebebinde sınırın aşılması halinde artık hukuka uygunluktan bahsedilemez ve bu hareketler haksız olacaktır. Bu haksız harekete karşı da kuşkusuz meşru savunma gerçekleştirilebilecektir.116
G. Bir olaya birden fazla hukuka uygunluk sebebi birbirinden bağımsız veya birbirinin yanında olacak şekilde uygulanabilir.117
4.Ceza Kanunu’nda Düzenlenen Hukuka Uygunluk Sebepleri
765 sayılı TCK’nın yürürlükte olduğu dönemde, hukuka uygunluk sebepleri, ceza kanununda yer alan hukuka uygunluk sebepleri, ceza kanununda yer almayan hukuka uygunluk sebepleri118 olmak üzere doktrinde iki başlık altında incelenmekteydi. Bu çerçevede yetkili merciin emrini ifa, kanunun emrini ifa, haklı savunma(meşru müdafaa), zorda kalış(ıztırar hali) kanunda yazılı olan hukuka uygunluk sebepleri; hakkın kullanılması ve hak sahibinin rızası kanunda yazılı olmayan hukuka uygunluk sebepleri şeklinde sistemleştirilmekteydi.119 5237 sayılı TCK bu ayrımı kaldırmış hakkın kullanılması ve ilgilinin rızası müesseselerini de
113Waltergrop “Alman Bakışına Göre Türk Ceza Kanunu’nun 1989 Ön Tasarısında Hukuka Uygunluk
Sebepleri” Çev. Turhan, Faruk, Türk Ceza Kanunu İçin Müzakereler, Selçuk Üniversitesi Yay., 1998, Konya, s.205.
114
İçel, Sokullu, Akıncı, Özgenç, Sözüer, Mahmutoğlu, Ünver, s.117,118.
115 Koca, Üzülmez, s.264. 116 Önder, s.174. 117 Koca, Üzülmez, s.264.
118 Konu İle İlgili Olarak Bkz. Dönmezer, Erman, II, s.701, Soyaslan, s.344, İçel, Suç Teorisi, s.367 . 119 “Doktrinde bazı yazarlar hukuka uygunluk sebeplerini genel ve özel hukuka uygunluk sebepleri
olmak üzere ayırmış olup genel hukuka uygunluk sebeplerinin tüm suçlar için geçerli olduğunu, özel hukuka uygunluk sebeplerinin ise bazı suçlar açısından geçerli olduğunu savunmaktadır.” bkz. Soyaslan, s. 344, Aynı Yönde Öztürk, Erdem, Özbek, s.203.
26
hukuka uygunluk sebebi kapsamına alarak madde 26’da düzenlemiştir.120
Kanunda 24 25, ve 26. maddeler’de hukuka uygunluk sebepleri dört grupta ele alınmıştır. Şimdi bunlara kısaca değineceğiz.