IV. H.1245-1247 / M.1829-1831 Tarihli ve 1960/146 No’lu Trabzon Şeri῾Ye Sicilinin
3.4. Hukukȋ Durum
İslam Hukuku, hem din, hem sosyal yaşam ve toplum yönetimi kurallarını kapsadığından çok geniş bir hukuk sistemi olup488 , kadıların özgür iradelerinde kendini
bulmuştur. Padişah dahil hiçbir kişi ve kurumun tesirinde kalmadan tamamen bağımsız çalışan Osmanlı mahkemeleri, aldıkları karar itibariyle Divân-ı Hümâyûn tarafından denetlenmiştir.489Kurulan Şer‛ȋye mahkemelerinde İslâm hukukunun gereklerine göre
haklı ile haksızı ayırmak görevi kadıların idi. Mahkemede bazı özel durumlar dışında
486Celalettin UZUN;1638 – 1639 (H. 1048 – 1049) “Tarihli Harput Şer‘ȋyye Sicili’ nin Tanıtımı Ve
Fihristi” ;Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi; Cilt: 23; Sayı: 1; ELAZIĞ-2013;s.255-290; Ekrem TAK; Diplomatik Bilimi Bakımından XVI-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Gelişimi; (Yayınlanmamış Doktora Tezi); İstanbul; 2009; s. 156- 175.
487 TŞS 1960-146; v. 16-A/b.358
488 Neşet ÇAĞATAY, “İslam Hukukunun Ana Hatları”, Belleten, C. LI sayı.200, TTK, Ankara 1987,
s.625
“meclis-i şer‛490 ”denilen yargı kurulu onun başkanlığında toplanıyor ve görevini
yapıyordu. Her mahkemede kadı491 dışında başkâtip, kâtib492ler, muhzırbaşı, ve
muhzır493ların yanında kayıtları günü gününe tutan mukayyid494ler bulunuyordu. 495
İncelediğimiz Trabzon sicil kayıtlarında, Kadı olarak “Yusuf Kadı Efendi496 ve Reis-i
Mahkeme olarak da Molla Abdullah497’ın ismi geçmektedir. Kadı’nın bulunmadığı
hallerde duruşmaları idâre etmek, serbest dirlikler içerisinde yer almayan köylerdeki dâvaların yerinde görülmesi için olay mahalline na’ibler giderdi.498 İncelediğimiz
490 TŞS1960-146;v. 9-A/b.253; v. 15-B/b.349; v. 17-B/b.361; v. 18-B/b.365; v. 21-A/b.383; v. 21-
A/b.384; v. 22-B/b.388; v. 22-A/b.390; v. 22-A/b.391; v. 23-B/b.393; v. 45-B/b.505; v. 49-A/b.520;
491 TŞS 1960-146; v. 25-B/25-A/b.404; v. 44-A/45-B/b.504
492 TŞS 1960-146; v. 2-B/b.1; v. 2-B/b.9; v. 3-B/b.37; v. 3-B/b.46; v. 3-A/b.55; v. 3-A/b.57; v. 3-A/b.70;
v. 4-A/b.95; v. 4-A/b.98; v. 4-A/b.106; v. 5-B/b.107; v. 7-A/b.189; v. 7-A/b.201; v. 7-A/b.202; v. 8- B/b.216; v. 8-A/b.222; v. 10-A/b.257; v. 11-B/b.272; v. 11-A/b.290; v. 12-A/b.319; v. 12-A/b.322; v. 12-A/b.328; v. 13-B/b.330; v. 13-B/b.332; v. 13-B/b.334; v. 13-B/b.338; v. 13-B/b.339; v. 13-B/b.342; v. 13-A/b.345; v. 13-A/b.346; v. 13-A/b.347; v. 15-B/b.349; v. 16-B/b.355; v. 22-A/b.391, v. 28- A/b.415; v. 31-B/32-B/b.432; v. 33-B/33-A/b.436; v. 38-B/b.466; v. 42-A/43-B/b.494; v. 44-A/45- B/b.504;v. 50-A/b.529 493TŞS1960-146;v.3-B/b.37;v.3-B/b.38;v.3-B/b.39;v.-B/b.40;v.3-B/b.42;v.3-B/b.43;v.3- B/b.44;v.3B/b.45;v.3-B/b.48;v.3-B/b.52;v.3-A/b.57;v.3-A/b.58;v.3-A/b.60;v.3-A/b.62;v.3-A/b.66;v.3- A/b.67;v.3-A/b.68;v.3-A/b.69;v.3-A/b.70;v.4-B/b.74;v.4-B/b.75;v.4-B/b.76;v.4-B/b.77;v.4-B/b.87; v.4- A/b.94;v.4-A/b.96; v.4-A/b.97;v.4-A/b.98;v.4-A/b.100;v.4-A/b.101;v.4-A/b.104;v.4-A/b.106;v.5- B/b.107;v.5-B/b.109;v.5-B/b.110;v.5-B/b.111;v.5-B/b.113;v.5-B/b.114;v.5-B/b.115;v.5-A/b.137;v.5- A/b.138;v.5-A/b.140;v.6-B/b.151;v.6-B/b.152;v.6-B/b.156;v.6-A/b.159;v.6A/b.160; v.6A/b.162; v.6A/b.164;v.6-A/b.165;v.7-B/b.174;v.7-B/b.175;v.7-B/b.181;v.7-B/b.182;v.7-B/b.183; v.7B/b.185 ;v.7-B/b.188;v.7-A/b.192;v.7-A/b.193;v.7-A/b.194;v.7-A/b.195;v.7-A/b.201;v.7-A/b.202;v.8-B/b.203; v.8-B/b.204;v.8-B/b.206;v.8-B/b.207;v.8-B/b.209;v.8-B/b.211;v.8-B/b.213;v.8-B/b.217;v.8-B/b.218; v.8-B/b.219;v.8-A/b.220;v.8-A/b222;v.8-A/b.224;v.8-A/b.228;v.8-A/b.229;v.8-A/b.230;v.8- A/b.232;v.8-A/b.233;v.8-A/b.235;v.9B/b.245;v.11-B/b.270;v.11-B/b.274;v.11-B/b.275;v.11- A/b.284;v.11-A/b.292;v.11-A/b.293;v.11-A/b.294;v.11-A/b.296;v.12B/b.298;v.12A/b.318; v.12A /b.323;v.12A/b.324;v.12-A/b.326;v.12-A/b.327;v.12-A/b.328;v.12-A/b.329;v.13-B/b.330;v.13- B/b.331;v.13B/b.332;v.13-B/b.340;v.13-B/b.342;v.13-B/b .343;v.13-B/b.344;v.13-A/b.346;v.13- A/b.347;v.15B/b.349;v.15-A/b.351;v.16-B/b.355;v.20-A/b.378; v.21-B/b.381; v.21-A/b.383;v.21- A/b.384;v.22-B/b.386;v.22-A/b.390 ;v.42-A/b.494
494TŞS 1960-146; v. 2-B/b.12; v. 2-B/b.17; v. 2-A/b.23 ;v. 2-A/b.24; v. 2-A/b.25;v. 2-A/b.27; v. 2-A/b.36;
v. 3-B/b.37; v. 3-B/b.39; v. 3-B/b.44; v. 3-A/b.55; v. 3-A/b.60; v. 3-A/b.62;v. 3-A/b.69; v. 3-A/b.70; v. 4-B/b.75; v. 4-B/b.78; v. 4-B/b.85; v. 4-B/b.89; v. 4-B/b.90; v. 4-A/b.95; v. 4-A/b.96; v. 4-A/b.104; v. 4-A/b.105; v. 5-B/b.110;v. 5-B/b.111; v. 5-A/b.137; ;v.7-B/b.175; v. 7-B/b.179; v.7B/b.185; v.7- B/b.188; v. 7-A/b.189; v. 7-A/b.192; v. 8-B/b.215; v. 9-B/b.237; v. 9-B/b.248; v. 11-B/b.262; v. 11- B/b.263; v. 11-B/b.265; v. 11-A/b.279; v. 12-A/b.315; v. 12-A/b.324; v. 12-A/b.325; v. 13-B/b.334; v. 13-B/b.335; v. 13-B/b.338; v. 13-B/b.341; v. 16-B/b.355; v. 18-B/b.365; v. 21-A/b.384
495 Musa ÇADIRCI;”Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, TTK,
Ankara 1997, s.87-88
496 TŞS 1960-146;v. 2-B/b.1;
497 TŞS 1960-146; v. 44-A/45-B/b.504
136
sicilde Trabzon’a bağlı Sürmene (Kadı) Nâ’ibî Mehmed Efendi499’nin ismi
zikredilmektedir. Mahkemelerde dâvalı ve dâvacıyı mahkeme huzuruna getiren görevli olan muhzır500 olarak Muhzır İbrahim501, Muhzır Molla İbrahim502,Muhzır Seyid Bekir503,Muhzır Molla Bekir 504ve Muhzır Mehmed505’in isimleri geçmektedir. Kâtip olarak da; Mü’min-zâde Şâkir el-Huruf-ı Mahkeme506 ,Kâtibü’l-Huruf Mehmed Râşid
Efendi 507, Kâtib-i Mahkeme Mehmed Râşid Efendi 508 ,Ahmed Efendi Kâtib-i
Mahkeme509 , Kâtib-i Mahkeme Hâfız Hasan Efendi510 , Kâtib-i Mahkeme Hasan
Efendi 511 ,Kâtib-i Mahkeme Ahmed Şükür Efendi 512 ,Şükür Efendi Kâtib-i
Mahkeme513 ,Mehmed Kâtib-i Mahkeme 514 ve Mahkeme-i Kâtib Şâkir Efendi515 ’nin isimleri geçmektedir. Mahkeme kayıtlarının günü gününe tutulmasını sağlayan kayıt memurları olan mukayyidler516 ise “şühûdü’l-hâl”in değişmez üyeleri olup,bu hizmetleri karşılığında belirli bir ücret almaktaydılar.517İncelediğimiz sicilde Mukayyid Celâleddin Efendi518 ve Mukayyid es-Seyid Celâleddin Efendi519’nin isimleri geçmektedir.
499 TŞS 1960-146; v. 48-A/b.515
500 Recep AHISKALI;”Muhzır”,D.İ.A,C.XXXI,2006,s.85
501TŞS 1960-146;v. 2-B/b.2;v. 2-B/b.6;v. 2-B/b.8;v. 2-B/b.13;v. 2-B/b.15;v. 2-B/b.18;v. 2-A/b.23; v.2-
A/b.24;v. 2-A/b.27;v. 2-A/b.30;v. 2-A/b.36;v. 3-B/b.40;v. 3-B/b.42;v. 3-B/b.43;v. 3-B/b.48;v. 3- B/b.52;v. 3-A/ b.57;v. 3-A/b.58;v. 3-A/b.60;v. 3-A/b.62;v. 3-A/b.66;v. 3-A/b.67;v.3-A/b.70;v.4- B/b.74;v.4-B/b.76; v.4-B/b.87;v.4-A/b.96;v.4-A/b.98;v.4-A/b.104;v.5-B/b.107;v.5-B/b.109;v.5- A/b.137;v.5-A/b.140;v.6-B/b.151;v.6-B/b.152;v.6-A/b.159;v.6-A/b.160;v.6-A/b.165;v.7-B/b.174;v.7- B/b.175;v.7-B/b.181;v.7-B/b.183; v.7-B/b.185;v.7-B/b.188;v. 7-A/b.195;v. 8-B/ b.203;v. 8-B/b.204;v. 8-B/b.213;v. 8-B/b.217;v. 8-A/ b.224; v. 8-A/b.228; v. 21-A/b.384;v. 51-A/b.540;
502 TŞS 1960-146; v. 2-B/b.7: v. 2-A/b.31;v. 2-A/b.32:v. 2-A/b.35;v. 3-B/b.52;v. 4-A/b.100;v. 5-B/b.113:
v. 5-B/ b.114; v. 5-B/b .115;v. 8-B/b.211;
503 TŞS 1960-146;v. 2-B/b.4; v. 3-B/b.39;v. 3-B/b.48: v. 3-A/b.69;v. 5-B/b.110;v. 5-B/b.111;v. 8-
A/b.228;
504 TŞS 1960-146;v. 2-B/b.5;v. 3-B/b.45;v. 4-A/b.101;v. 7-A/b.193;v. 11-B/b.274;v. 21-A/b.383; 505 TŞS 1960-146; v. 3-B/b.44; 506 TŞS 1960-146; v. 13-B/b.344 507 TŞS 1960-146; v. 15-B/b.349 508 TŞS 1960-146; v. 3-B/b.46; 509 TŞS 1960-146; v. 4-A/b.106; v. 13-B/b.334 510 TŞS 1960-146; v. 4-A/b.98 511 TŞS 1960-146; v. 4-A/b.98 512 TŞS 1960-146; v. 13-B/b.338 513 TŞS 1960-146; v. 5-B/b.107 514 TŞS 1960-146; v. 13-B/b.330 515 TŞS 1960-146; v. 13-A/b.345 516 Musa ÇADIRCI; “a.g.e.”,s.88
517 İbrahim YILMAZÇELİK,”XIX.Yüzyılın ilk Yarısında Diyarbakır (1790-1840)”,TTK..1995 ,Ankara,
s.232
518 TŞS 1960-146; v. 2-B/b.12; v. 2-B/b.17; v. 2-A/b.23; v. 2-A/b.24; v. 2-A/b.25; v. 2-A/b.27; v. 2-
Mahkemede, Kadı’nın yanında Avrupa’da jüri kurumu gibi çalışan “Şühûdü’l- hâl520” adıyla bir şâhitler heyeti nezâretinde dâva alenȋ olarak görülür, alınan her türlü
B/b.110; v. 5-B/b.111; v. 7-B/b.185; v. 7-B/b.185;v. 7-B/b.188; v. 7-A/b.189; v. 7-A/b.189; v. 8- B/b.215; v. 11-B/b.262;v. 11-B/b.263; v. 11-B/b.265; v. 11-A/b.279; v. 12-A/b.315; v. 12-A/b.324;;v. 13-B/b.334; v. 13-B/b.338; v. 13-B/b.341;v. 21-A/b.384; v. 51-A/b.540;
519 TŞS 1960-146;v. 3-B/b.39; v. 3-B/b.44;v3-A/b.69;v. 3-A/b.70;v. 4-B/b.85;v. 4-A/b.95;v. 4-A/b.96;v.
4-A/b.105;v. 5-A/b.137;v. 7-B/b.175;v. 7-B/b.179;v. 9-B/b.248;v. 12-A/b.325;v. 13-B/b.335;v. 18-B/b. 365;
520 v. 2-B/b.1;v .2-B/b.2;v .2-B/b.3;v .2-B/b.4;v .2-B/b.5;v .2-B/b.6;v .2-B/b.7;v .2-B/b.8;v .2-B/b.9;v .2-
B/b.10;v .2-B/b.12;v .2-B/b.13;v .2-B/b.14;v .2-B/b.15;v .2-B/b.16;v .2-B/b.17;v .2-B/b.18;v .2-A/b.19 v.2-A /b.20;v .2-Ab.21;v .2-A/b.22;v .2-A/b.23;v .2-A/b.24;v .2-A/b.25;v .2-A/b.26;v .2-A/b.27;v .2-
A/b.28;v .2-A/b.29;v .2-A/b.30;v .2-A/b.31;v .2-A/b.32;v .2-A/b.33;v .2-A/b.34;v .2-A/b.35;v .2- A/b.36;v. 3-B/b.37;v. 3-B/b.38;v. 3-B/b.39;v. 3-B/b.40;v. 3-B/b.41;v. 3-B/b.42;v. 3-B/b.43;v. 3- B/b.44;v. 3-B/b.45;v. 3-B/b.46;v. 3-B/b.47;v. 3-B/b.48;v. 3-B/b.49;v. 3-B/b.50;v. 3-B/b.51;v. 3- B/b.52;v. 3-B/b.53;v. 3-B/b.54;v. 3-A/b.55;v. 3-A/b.56;v. 3-A/b.57;v. 3-A/b.58;v. 3-A/b.59;v. 3- A/b.60;v. 3-A/b.61;v. 3-A/b.62;v. 3-A/b.63; v. 3-A/b.64;v. 3-A/b.65;v. 3-A/b.66;v. 3-A/b.67;v. 3- A/b.68;v. 3-A/b.69;v. 3-A/b.70;v. 3-A/b.71;v. 3-A/b.72; v. 4-B/b.73;v. 4-B/b.74;v. 4-B/b.75;v. 4- B/b.76;v. 4-B/b.77;v. 4-B/b.78;v. 4-B/b.79;v. 4-B/b.80;v. 4-B/b.81;v. 4-B/b.82;v. 4-B/b.84;v. 4- B/b.85;v. 4-B/b.86;v. 4-B/b.87;v. 4-B/b.88;v. 4-B/b.89;v. 4-B/b. 90;v. 4-A/b.91;v. 4-A/b.92;v. 4- A/b.93;v. 4-A/b.94;v. 4-A/b.95;v. 4-A/b.96;v. 4-A/b.97;v. 4-A/b.98;v. 4-A/b.99;v. 4-A/b.100;v. 4- A/b.101;v. 4-A/b.102;v. 4-A/b.103;v. 4-A/b.104;v. 4-A/b.105;v. 4-A/b. 106;v. 5-B/b.107;v. 5- B/b.108;v. 5-B/b.109;v. 5-B/b.110;v. 5-B/b.111;v. 5-B/b.112;v. 5-B/b.113;v. 5-B/b.114;v. 5-B/b.115;v. 5-B/b.116;v. 5-B/b.117;v. 5-B/b.118;v. 5-B/b.119;v. 5-B/b.120;v. 5-B/b.121;v. 5-B/b.122;v. 5- A/b.123;v. 5-A/b.124;v. 5-A/b.125;v. 5-A/b.126;v. 5-A/b.127;v. 5-A/b.128;v. 5-A/b.129;v. 5-Ab.130;v. 5-A/b.131;v. 5-A/b.132;v. 5-A/b.133;v. 5-A/b.134;v. 5-A/b.135;v. 5-A/b.136;v. 5-A/b.137;v. 5- A/b.138;v. 5-A/b.139;v.5-A/b.140;v.6-B/b.141;v.6-B/b.142;v.6-B/b.143;v.6-B/b.144;v.6-B/b.145;v.6- B/b.146;v.6-B/b. 147;v.6-B/b.148;v.6-B/b.149;v.6-B/b.150;v.6-B/b.151;v.6-B/b.152;v.6-B/b.153;v.6- B/b.154;v.6-B/b.155; v.6B/b.156;v.6A/b.157;v.6-A/b.158;v.6-A/b.159;v.6-A/b.160;v.6-A/b.161;v.6- A/b.162;v.6-A/b.163;v.6-A/b.164;v.6-A/b.165;v.6-A/b.166;v.6-A/b.167;v.6-A/b.168;v.6-A/b.169;v.6- A/b.170;v.6-A/b.171;v.7-B/b. 172;v.7-B/b.173;v.7-B/b.174;v.7-B/b.175;v.7-B/b.176;v.7-B/b.177;v.7- B/b.178;v.7-B/b.179;v.7-B/b.180; v.7-B/b.181;v.7-B/b.182;v.7-B/b.183;v.7-B/b.184;v.7-B/b.185;v.7- B/b.186;v.7-B/b.187;v.7-B/b.188;v.7-A/b.189;v.7-A/b.190;v.7-A/b.191;v.7-A/b.192;v.7-A/b.193;v.7- A/b.194;v.7-A/b.195;v.7-A/b.196;v.7-A/b. 197;v.7-A/b.198;v.7-A/b.199;v.7-A/b.200;v.7-A/b.201;v.7- A/b.202;v.8-B/b.203;v.8-B/b.204;v.8-B/b.205; v.8-B/b.206;v.8-B/b.207;v.8-B/b.208;v.8-B/b.209;v.8- B/b.210;v.8-B/b.211;v.8-B/b.212;v.8-B/b.213;v.8-B/b.214;v.8-B/b.215;v.8-B/b.216;v.8-B/b.217;v.8- B/b.218;v.8-B/b.219;v.8-A/b.220;v.8-A/b.221;v.8-A/b. 222;v.8-A/b.223;v.8-A/b.224;v.8-A/b.225;v.8- A/b.226;v.8-A/b.227;v.8-A/b.228;v.8-A/b.229;v.8-A/b.230; v.8-A/b.231;v.8-A/b.232;v.8-A/b.233;v.8- A/b.234;v.8-A/b.235;v.9-B/b.236;v.9-B/b.237;v.9-B/b.238;v.9-B/b.239;v.9-B/b.240;v.9-B/b.241;v.9- B/b.242;v.9-B/b.243;v.9-B/b.244;v.9-B/b.245;v.9-B/b.246;v.9-B/b. 247;v.9-B/b.248;v.9-B/b.249;v.11- B/b.261;v.11-B/b.262;v.11-B/b.263;v.11-B/b.264;v.11-B/b.265;v.11-B/b.266;v.11-B/b.267;v.11- B/b.268;v.11-B/b.269;v.11-B/b.270;v.11-B/b.271;v.11-B/b.272;v.11-B/b.273; v.11-B/b.274;v.11- B/b.275;v.11-B/b.276;v.11-B/b.277;v.11-B/b.278;v.11-A/b.279;v.11-A/b.280;v.11-A/b.281;v.11- A/b.282;v.11-A/b.283;v.11-A/b.284;v.11-A/b.285;v.11-A/b.286;v.11-A/b.287;v.11-A/b.288; v.11- A/b.289;v.11-A/b.290;v.11-A/b.291;v.11-A/b.292;v.11-A/b.293;v.11-A/b.294;v.11-A/b.295;v.11- A/b.296;v.12-B/b.297;v.12B/b.298;v.12-B/b.299;v.12-B/b.300;v.12-B/b.301;v.12-B/b.302;v.12- B/b.303; v.12-B/b.304;v.12-B/b.305;v.12-B/b.306;v.12-B/b.307;v.12-B/b.30;v.12-B/b.309;v.12- B/b.310;v.12-B/b. 311;v.12-B/b.312;v.12-B/b.313;v.12-B/b.314;v.12-A/b.315;v.12-A/b.316;v.12- A/b.317;v.12-A/b.318; v.12-A/b.319;v.12-A/b.320;v.12-A/b.321;v.12-A/b.322;v.12-A/b.323;v.12- A/b.324;v.12-A/b.325;v.12-A/b.326;v.12-A/b.327;v.12-A/b.328;v.12-A/b.329;v.13-B/b.330;v.13-
138
karar ise “sicil defterleri ”ne kaydedilir ve her oturum sonucunun altına da dâvanın görüldüğü bölgenin tanınmış ve hatırı sayılır isimlerinin yer aldığı bu şâhitler heyeti yani “şühûdü’l-hâl” yazılırdı 521. Bu tür yargılamalarda bazen mahkemelere beldenin
bütün ileri gelenleri dinleyici olarak gidiyorlar, içlerinden bir kaçının adı yazıldıktan sonra “ve diğerleri” anlamına gelen (ve gayrihûm) ibaresi ile tümü belirtiliyordu.522
İncelediğimiz sicilde Trabzon şehrinde bir mülk satışı ile ilgili olarak Trabzon mahkemesinde geçen duruşmaya katılanların isimleri “Şühûdü’l-hâl” listesine yazılmıştı. Bunlar;”…Yemenici Usta, Yemenici Abdülvahid , Hâfız Şakir, Tekfur çayırı
imamı Molla Ahmed, Hafız Said ,Hafız Tahir Efendi, Hafız Esad Efendi, Hafız Ahmed
Reşâd Efendi ve diğerleriydiler”.523
Kadı tarafından hükmün Hanefi mezhebine göre verildiği şer‛ȋ mahkemede, Nikâh, izdivaç, miras bölüştürme, yetim ve mal-i gâibin muhafazası, vasi tâyin ve azli, vasiyetlerin ve vakıfların hükümlerine riayet edilmesinin nezareti, cürüm ve cinayet ve sair bütün dâvalar görülür ve hükme bağlanırdı. Köylü ve askerȋ sınıf arasındaki ihtilâf, hükümetin emriyle kadılar tarafından görülür ve verilen hüküm hükümete bildirilerek oranın vereceği karara göre infaz olunurdu 524. Trabzon Şer῾ȋye sicillinde bahsedilen
belli başlı hukukî dava konuları şunlardı;
3.4.1 Borç ve Mal Davaları
O dönemde şahıslar arasındaki borç meseleleri ve davaları kadıya ve mahkemeye yansır ve burada çözüme kavuşturulurdu. İncelediğimiz sicilde o dönemde Trabzon’da borçla ilgili bir tek dava kaydı bulunmaktadır. H.9 Ramazan1246/M. 21 Şubat 1831 tarihli bu kayıtta özetle “…Halim Toslı Hâtûn’ın ,Müteveffâ Molla
Hâliloğlu Mehmed bin Hasan’dan 900 guruş alacağına karşılık olarak merhûmun
B/b.331;v.13-B/b.332;v.13-B/b.333; v.13-B/b.334;v.13-B/b.335;v.13-B/b.336;v.13-B/b.337;v.13- B/b.338;v.13-B/b.339;v.13-B/b.340;v.13-B/b. 341;v.13-B/b.342;v.13-B/b.343;v.13-B/b.344;v.13- A/b.345;v.13-A/b.346;v.13-A/b.347;v.21-A/b.383; v.15-B/b.349;v.16-B/b.355;v.16-B/b.356;v.16- B/b.357;v.16-A/b.358;v.16-A/b.359;v.17-B/b.360;v.17-A/b.362;v.17-A/b.363;v.17-A/18-B/b.364;v.18- B/b.365;v.19-B/b.369;v.21-B/b.381;v.21-A/b.383;v.21-A/b.384 521 Yusuf HALAÇOĞLU,”a.g.e.”s.123-124
522 Musa ÇADIRCI;”Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı”,TTK,
Ankara 1997,s.91
523 TŞS 1960-146;v.21-B/b.381
524 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI;” ,” Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı”, TTK, Ankara, 1988,.s.108-
verâseten bıraktığı ve damadının zimmetine geçmiş olan bağçeyi vermesi 525 “
husûsundaki bir kayıttır.
Arazi anlaşmazlığı ile ilgili 2 Rebîü’l-evvel 1247/M. 11 Ağustos 1831 tarihli bir kayıtta da özetle ;”… Trabzon’da Zevago karyesi ahalilerinden Hızıroğlı Hüseyin ve
Keleşoğlı Ali ‘nin hasmı Oğuz karyesi imâmı Tâ-Ahmed ve Anbarlı Karyesi imâmı Tâ- Hüseyin’in davacı oldukları mahkemede, Sis dağında Çayır yaylağının Abʽan-cer- karyesinin yaylağı olduğu, Dede Süleyman Ağa’nın cebren zabt ve üzerine konak binâ ettiği, vefât ettikten sonra oğlı Emin Ağa’nın babamdan kalma konağımdır diye kendisi ve köy ahalisinin beraberce burayı zabtettiği, Bakır alanı, dest-i Kurt kıranı’ndan Kızlartaşı’ndan Halil Evliyâsı kırânı’na ve bir tarafdan Kalpakkaya ve Özalanı Çayırdere’ye ve Çayırevliyâsı’na uzanan bu hudud ile sınırlı Sis Yaylası tʽabîr edilen bu Ortahisâr yaylağını elli seneden berü Vakf-ı cedîd karyelerinden Anbarlı ve Seyyid Ahmedli ve Görele karyesi âhalileriyle Yusuflı karyelerinin atasından babasından beri zabt ve tasarruf eyledikleri yayla olduğu, her sene hayvanları burada otlatıp otundan ve suyundan istifade ettiklerini belirtmişlerdir. Davalı olan Zevago karyesi sakinleri ise sessiz kalıp, adı geçen yaylağı bizlerden tâleb itmemişlerdi diye mukabele etmişler ve yaylağı zabt ve tasarruf ettiklerini külliyen inkâr etmişlerdir. Bunun üzerine mahkeme yaylağın Anbarlı ve Seyyid Ahmedli ve Görele ve Yusuflı Karyelerinin yaylakları
oldıklarına hükmetmiş ve kararını bu yönde vermiştir526”.
3.4.2 Su Davası ve Tasarruf İlamı
Bu dönemde sosyal hayatta hukuka intikal eden ve Trabzon Şer’îye sicillinde bahsedilen konulardan biri de yaygın olmayan su davasıdır. H. 5 Rebbîü’l-evvel ayı ve 1246 senesi /M. 24 Ağustos 1830 tarihli ”… Kindinyar/Kindinar Mahallesi
sâkinlerinden Havva bint-i Abdullah adlı hâtunun, Kulla Mahallesi sâkinlerinden el-hac
Tufan bin Keleş’i kendi bağçesindeki suyu kirlettiği için mahkemeye şikâyeti..”
527husûsundaki hüccet kaydını görüyoruz.
525 TŞS 1960-146; v. 21-A/b.383 526 TŞS 1960-146; v. 45-B/b.505
140
3.4.3 Cinayet ve Sulh Akdi
İncelediğimiz sicilde bize o dönemde Trabzon ve çevresinde yaygın olmasa da bazı münferit cinayet vak‛alarının olduğunu göstermektedir. Nitekim Trabzon ve çevresinde iki ayrı yılda gerçekleşen eşkıyalık olayları, öldürme ve cinayet olayı ile ilgili iki belge bize bu konuda bir fikir vermektedir.
Birinci olarak, H.5 Rebîü’l-ahîr 1246 /M.23 Eylül 1830 tarihli belge; “….Kuhla
karyesinde meydana gelmiş bir cinayetin soruşturulması sonucunda ifadeleri alınan Veyisoğlı Tûfan , Çamoğlı Ahmed , Sarıoğlı Emin ve Kocaman İbrahim’in
karyelerindeki bu cinayetten haberdar olmadıklarına da’ir “528mahkemede verdikleri
yeminli ifade kaydıdır. Bunun sonucunda bu cinayetin aydınlanamadığını anlıyoruz. Diğer bir belge ise H.29 Şa῾ban 1246 /M. 12 Şubat 1831 tarihli olup. ”….
eşkiyâdan Kara Eminoğlı Hasan, Kumera karyesinden İmâmoğlı Fevzî’yi bağırsak darb ve cerh ile katletmiş, karındaşı Osman kardeşinin davasından karşı tarafın diyet olarak
yedi yüz guruş vermesi üzerine sûlh akdiyle daʿvadan çekildiğini belirtmiş olduğu”529
mahkeme i‛lâmıdır. Bu belgeden o dönemde cinayet davalarının şer‛ȋ hükümlere göre diyeti ödenmek kaydıyla sulh yoluyla halledildiğini görmekteyiz.
3.4.4 Resmȋ Şikâyetler
Osmanlı döneminde “arz-ı hâl/arzûhâl530” sunma hakkı yaygın şekilde
kullanılmıştır. Zirâ, Osmanlıda hemen her kesimden insanın şikayet için arz sunma
hakkı vardı. Padişahtan başlayarak taşradaki küçük idareci ve makamlara kadar yetkili
her makama arz-ı hâl sunulmuştur531.İncelediğimiz sicilde de resmȋ şikâyetlerle ilgili iki ayrı belge görmekteyiz. Bu şikâyetlerde birinci belge Ortahisâr Mahallesi halkının Arzuhâli olarak kadıya sunulmuştur. Arzuhâlde “…Ortahisâr Camiȋ şerȋfi müezzini
Korkudoğlı’nın vergiden muaf olduğu halde bir evde oğul baba üç kişi olub ve üç tane dükkânları olduğunu, bu adam mü’ezzin olub tekâlifden muʽâf olınca mahalleli
528 TŞS 1960-146; v. 9-A/b-253 529 TŞS 1960-146; v.21-A/b-382 530 TŞS 1960-146
; v. 10-A/b.259; v. 28-A/b.417; v. 36-A/b.454
531 Tunca ÖZGİŞİ,” Osmanlı Adalet Sisteminde Bireysel Başvuru Hakkı”, Yalova Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi (YALOVA JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES),Cilt 4, Sayı 8
kullarına bütünüyle düşman olduğunu, Kadı’nın Korkudoğlı’na ruhsat vermemesi”532
hakkında mahallelinin şikâyet kaydıdır.
İkinci belge ise özetle ;“…Eşkiyâlık yapan kazâ (muhtemelen Hemşin kazâsı) ahâlisinden Hâlid isimli eşkiyânın kazâya gelmesine mani olunması ve yakalanması, bunlarla işbirliği yapan ve buna kayıtsız kalan me’mȗrların cezâlandırılması”
husȗsunda kazâ ahâlisinin uzun bir isim listesiyle Vâli’ye arz ettiği yazılı sened 533
kaydıdır. Sicildeki bu belgelerden zaman zaman Trabzon ve çevresinde devlet me’mûrlarının yanlış ve kayıtsız davranışlarından rahatsız olan halkın adlȋ ve üst idarȋ merciilere şikâyetlerini bildirerek yardım istediklerini görmekteyiz.
3.4.5 İsim Düzeltme ve İsim Doğrulama
Sicilde İsim düzeltme ve İsim doğrulama ile ilgili iki belge görmekteyiz. H.29 Şevvâl 1246/M.12 Nisan 1831 tarihli belge, Kemerkaya Mahallesinden Mehmed ‘e gafleten” Penbe “ olarak küçümsenerek söylenen isminin “Mehmed” olarak düzeltil- mesi ile ilgili kayıttır.534.
19 Sâfer 1246 / M. 9 Ağustos 1830 tarihli kayıtta ise; “…‛İmâret mahallesinde
Külüngoğlı Ali Kuloğlı’nın kerimesini alub bağlı oldığından “İmâret mahallesi”nin isim olarak kastedildiği “belirtilmektedir535.