araştırmacı, yol analizine başlamadan önce, doğrulayıcı faktör analizindeki işlem adımlarını takip ederek değişkelere ait modelleri ayrı ayrı test etmelidir. Ölçme modellerini test etme çalışmasında doğrulanmayan hiçbir ölçme modeli, yol modeline alınmamalıdır. Bu bakımdan araştırmacı, yol modeli çalışmalarında, ölçme modellerinin doğrulanıp doğrulanmadığına ilişkin sonuçları raporlaştırmalıdır (Çokluk ve diğ., 2012).
İlk olarak, ölçüm modelinin uygunluğu belirlenemediği takdirde yapısal modelin testi anlamsız olabilmektedir. Bir yapı için seçilen göstergeler yapıyı ölçmüyorsa belirtilen teori test edilmeden önce değiştirilmelidir. Bu nedenle yapısal ilişkiler test edilmeden önce ölçüm modeli test edilmelidir (Schumacker ve Lomax, 2004: 209). Yapısal eşitlik modellemesinde doğrulayıcı faktör analizinin en büyük avantajlarından biri ölçüm modeline ilişkin yapı geçerliliği istatistiklerini sunabilmesidir. Ölçüm modelinin geçerliliği uyum indekslerinin incelenmesi ve yapı geçerliliği ölçümlerinin değerlendirilmesi yoluyla sınanmaktadır (Hair ve diğ., 1998). Şekil 11'de görülen ölçüm modeli ile değişkenler arasındaki ilişkiler ve uyum incelenmiştir. Değişkenler arasında pozitif yönlü anlamlı ilişkiler olduğu görülmüştür. Ölçüm modeline ilişkin uyum indeksleri ise tablo 20'de görüldüğü gibidir.
Tablo 20. Ölçüm Modeline İlişkin Uyum Değerleri
χ²/Sd RMSEA GFI SRMR CFI TLI(NNFI)
6765, 61/3049=2,19 0,04 0,86 0,07 0,90 0,89
Tablo 20'de ölçüm modeline ilişkin uyum iyiliği değerlerinin modelin kabulü için yeterli olduğu görülmektedir. Ölçüm modelinin araştırma verileriyle uyum göstermesi yol analizine geçilebileceğini anlamına gelmektedir.
istatistiksel yöntemlerden en büyük farkı çok sayıda değişken arasındaki ilişkiyi modeller şeklinde inceleyebilmesidir (Ünal, 2006: 32). Özellikle karmaşık modellerin testinde başarılı olduğu, birçok analizi bir defada yaptığı, incelenen modeldeki ilişkiler ağına yönelik varsa yeni düzenlemeler tavsiye ettiği, aracılık ve düzenleyicilik (moderasyon) etkilerini incelemeyi kolaylaştırdığı, ölçüm hatalarını hesaba katıyor olması gibi nedenlerle yapısal eşitlik modellemesi yöntemi, birçok teorinin test edilmesinde ve yeni modellerin geliştirilmesi sürecinde kullanılmakta olan bir yöntemdir (Dursun ve Kocagöz, 2010). YEM, açık (gözlenen, ölçülen, ölçeği oluşturan her bir madde) ve gizli (gözlenemeyen, ölçülemeyen, ölçek maddelerinin biraraya gelerek oluşturuduğu faktörler-boyutlar) değişkenler arasındaki nedensel (tek yönlü okla gösterilir) ve korelasyonel ilişkilerini (çift yönlü okla gösterilir) bir arada bulunduğu modellerin test edilmesi için kullanılan kapsamlı bir istatistiksel yaklaşımdır (Hoyle, 1995). Ayrıca YEM çalışmalarında bazı bağımsız değişkenler modelde aynı zamanda bağımlı değişken haline de gelebilmektedir. Örneğin bu çalışmada örgütsel adalet ve örgütsel destek değişkenleri, dönüşümcü liderlik ile ilişkilerinde bağımlı, iş yaşam kalitesi değişkeniyle olan ilişkilerinde ise bağımsız değişkenlerdir. Bu yüzden modelde hiçbir değişken tarafından tahmin edilmeyen değişkenlere dışsal değişkenler (exogenous variables), en az bir değişken tarafından tahmin edilen değişkenlere de içsel değişkenler (endogenous variables) denmektedir (Şimşek, 2007). Yapısal eşitlik modellerinde kuram çok önemlidir ve analizde doğruluğu test edilecek modeller güçlü bir kuramsal temele dayandırılmalıdır(Çokluk ve diğ., 2012). Bu çalışmada doğruluğu test edilecek model araştırmanın daha önceki bölümlerinde sunulan literatüre dayalı olarak temellendirilmiştir. İlgili literatüre göre oluşturulmuş olan modelde değişkenler arasındaki ilişkilerin çalışıp çalışmadığını test etmek amacıyla yol(path) analizi yapılmıştır. Yol analizi, araştırmacının kuramsal olarak kurguladığı ve bu kurgu doğrultusunda veri toplayarak elindeki verinin, kurguladığı modeli doğrulayıp doğrulamadığını test ettiği bir analizdir (Meydan ve Şeşen, 2015). Ayrıca, çoklu regresyon analizinde dikkate alınan varsayımlar altında, bir bağımlı değişken tüm bağımsız değişkenler üzerinden analiz edilirken, yol analizinde her bağımlı değişken her bir bağımsız değişken üzerinden analiz edilmekte yani birden fazla regresyon analizi aynı anda yapılabilmektedir. Ayrıca bu analizle, değişkenler arasındaki dolaysız ve dolaylı nedensel ilişkilerin önemi ve büyüklüğü tahmin edilebilmektedir (Beğenirbaş, 2013). Yol analizinde model kurulurken dışsal değişkenlerin içsel değişkenler üzerine
olan etkisinin yönü belirlenerek analiz yapılır. Bu anlamda, yol analizinde dışsal değişkenlerin içsel değişkenler üzerinde etkisini gösteren iki tür ilişkiden bahsedilebilir;
doğrudan ve dolaylı ilişkiler. Doğrudan ilişkiler, bir veya birden fazla dışsal değişkenin, bir veya birden fazla içsel değişken üzerine olan etkilerini göstermektedir. Yol analizinde dolaylı ilişki ise dışsal değişkenin içsel değişkenler üzerine doğrudan değil de, bir başka dışsal değişken üzerinden olan etkisini ifade etmektedir. Yol analizinde içsel değişkenin birden fazla dışsal değişkenle olan ilişkileri hesaplanırken, doğrudan etkiler toplanarak, dolaylı etkiler ise yol katsayılarının birbirleriyle çarpımı yoluyla elde edilmektedir (Çokluk ve diğ., 2012). Yol analizi de kendi içinde üçe ayrılmaktadır.
Bunlar, gizil değişkenlerle yol analizi, gözlenen değişkenlerle yol analizi ve melez(gizil ve gözlenen) yol analizidir (Çokluk ve diğ., 2012). Yol analizi yol diyagramları ile gösterilir. Yol diyagramları, yapısal eşitlik modelinin temelini oluşturur. Diyagramlar, değişkenler arasındaki ilişkiler grubunu görsel olarak sunulmasını sağladıkları ve analiz için gerekli eşitliklere doğrudan çevrilebildikleri için araştırmanın fikirlerinin aydınlatılmasında yardımcıdır (Tabachnick ve Fidell, 2001: 678). Bu kapsamda geliştirilen model Şekil 12’te belirtilmiştir.
Şekil 12. Araştırma Modeli
Şekil 12'de belirtilen modelde okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışlarına ilişkin algıların, örgütsel destek ve örgütsel adalet algılarını etkileyeceği bunların da öğretmenlerin iş yaşam kalitesine ilişkin algıları yordayacağı düşünülmektedir. Ayrıca dönüşümcü liderliğe ilişkin algıların iş yaşam kalitesine ilişkin algılar üzerinde doğrudan bir etkisinin olacağı öngörülmektedir.
Dönüşümcü liderlik, örgütsel adalet, örgütsel destek ve iş yaşam kalitesi gizil değişkenlerinden oluşan ölçüm modelinin araştırma verileriyle uyumlu olup olmadığının incelenmesinden sonra kavramsal modelin test edilmesine geçilmiştir.
Yukarıda araştırma modeline ilişkin yol diyagramı verilmiştir. Yol diyagramı üzerinde hangi değişkenin hangi değişkeni doğrudan, hangi değişkeni dolaylı olarak etkilediğini gösteren tek yönlü oklar ve hangi değişkenler arasında ilişki olduğunu gösteren çift yönlü oklar bulunmaktadır. Çizilen tek yönlü okların her biri bu araştırmanın test edilecek hipotezini temsil etmektedir. Ayrıca, Çokluk ve diğ. (2012) ifade ettiği gibi gizil değişkenler arasında tanımlanan tüm yollar (ilişkiler) kuramsal bir temele
dayanmaktadır. Daha öncede belirtildiği gibi yol analizi kendi içinde gizil değişkenlerle yol analizi, gözlenen değişkenlerle yol analizi ve melez yol analizi olmak üzere üç farklı türe ayrılmaktadır. Bu araştırmada örtük (gizil) değişkenlerle yol analizi yapılmıştır.
Gizil değişkenlerle yol analizi, gizil değişkenler bunlara ait gözlenen değişkenler, ölçmeden kaynaklanan hatalar ve değişkenler arasında tanımlanmış yollardan oluşur.
Bunun aksine gözlenen değişkenlerle yol analizinde göstergelerin olmaması nedeniyle gözlenen değişkenlerle yol analizinde ölçme modelleri yoktur ve gizil değişken de doğal olarak bulunmamaktadır. Dolayısı ile içsel değişkenlerdeki ölçmeden kaynaklanan hatalar nedeniyle bu modellerin, gizil değişkenlerle yapılan yol analizi modellerine göre güvenirlikleri daha düşüktür. Bu nedenlerle gözlenen değişkenlerle yol analizi ile ortaya konulan modelin geçerliği ve güvenirliği hakkında şüpheler vardır. Bu çerçevede, bu modelin ön bilgi elde etmek amacıyla kullanılması uygun görülmektedir( Çokluk ve diğ., 2012). Gözlenen değişkenlerle yol analizindeki güvenirlikle ilgili şüpheler bu araştırmada gizil değişkenlerle yol analizinin tercih edilmesinde etkili olmuştur.
Araştırmanın modeli örneklem sayısı 1000 olarak belirlenip % 95 güven aralığında hatadan arındırılmış ve düzeltilmiş Bootstrap yöntemi ile analiz yapıldığında elde edilen yol diyarımı şekil 13’da görüldüğü gibi olmaktadır.
Şekil 13. Araştırma Modelinin Yol Analizi Sonuçları
Yol analizi sonucunda öncelikli olarak model uyum indekslerine bakılmış modelin uyum iyiliği değerlerinin kabul edilebilir düzeyde olup olmadığı kontrol edilmiştir. Modele ilişkin uyum değerleri tablo 21'de görüldüğü gibidir.
Tablo 21. Araştırma Modeline İlişkin Uyum İyiliği Değerleri
χ²/Sd RMSEA GFI SRMR CFI TLI(NNFI)
6765, 61/3049=2,19 0,04 0,86 0,07 0,90 0,89
Tablo 21'de modele ilişkin uyum iyiliği değerlerinin kabul edilebilir düzeyde olduğu görülmektedir. Modele ilişkin tahmin değerleri tablo 22'de görüldüğü gibidir.
Tablo 22. Araştırma Modeline İlişkin Tahmin Sonuçları
Test Edilen Yol
Standardize Edilmemiş
Tahmin (B)
Standart Hata
Standardize Edilmiş Tahmin
(β)
C.R.
(t-değeri)
P
Örgütsel destek <--- Dönüşümcü liderlik 1,01 0,06 0,72 16,79 ,003 Örgütsel adalet <--- Dönüşümcü liderlik 0,85 0,06 0,68 14,82 ,003 İş yaşam kalitesi <--- Dönüşümcü liderlik 0,03 0,01 0,12 2,66 ,010 İş yaşam kalitesi <--- Örgütsel destek 0,09 0,02 0,46 5,84 ,002 İş yaşam kalitesi <--- Örgütsel adalet 0,07 0,02 0,35 4,84 ,002
p ˂ .01; p ˂ .05
Yol analizi sonuçlarına bakıldığında tüm değişkenler arasında çizilen yolların anlamlı olduğu görülmektedir (t ˃ 1,96; p˂0,05; p˂0,01). Değişkenler arasında pozitif yönde orta ve üst düzeyde anlamlı ilişkiler mevcuttur. Dönüşümcü liderlik, örgütsel adalet ve örgütsel destek değişkenleri iş yaşam kalitesi değişkenin toplam varyansının yaklaşık %73'nü açıklamaktadır. Yol diyagramında görülen yollardan biri veya bir kaçı anlamlı çıkmasaydı yani t değeri 1,96'dan küçük olsaydı o zaman anlamsız çıkan yollardan p değeri en büyük olan, yol analizinden çıkarılarak model yeniden test edilecek ve tüm yollar anlamlı çıkana kadar bu uygulama yapılmaya devam edilecekti.
Ancak burada modeldeki tüm yollar anlamlı çıktığı için model üzerinde herhangi bir değişiklik yapılmamıştır.
Araştırmada test edilmeye dönük oluşturulan ilk hipotez okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışlarıyla öğretmenlerin iş yaşam kalitesi arasındaki ilişkiyi incelemeye yöneliktir. Bu amaçla kurulan H1 hipotezi şu şekildedir; H1: Okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışları öğretmenlerin iş yaşam kalitesine yönelik algılarını anlamlı bir biçimde yordamaktadır". Tablo 21'deki uyum iyiliği değerleri ve tablo 22'de yer alan tahmin değerlerine göre, okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışı öğretmenlerin iş yaşam kalitesini anlamlı biçimde yordamaktadır (β=0,12; p˂0,05). Bu bulguya dayalı olarak araştırmanın birinci hipotezinin doğrulandığı söylenebilir.
Araştırmada test edilmeye dönük ikinci hipotez okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışlarıyla öğretmenlerin örgütsel destek algıları arasındaki ilişkiyi incelemeye yöneliktir. Bu amaçla kurulan H2 hipotezi şu şekildedir; H2: Okul
yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışları öğretmenlerin örgütsel destek algılarını anlamlı bir biçimde yordamaktadır". Tablo 21'deki uyum iyiliği değerleri ve tablo 22'de yer alan tahmin değerlerine göre, okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışı öğretmenlerin örgütsel destek algılarını anlamlı biçimde yordamaktadır (β=0,22;
p˂0,01). Bu bulguya dayalı olarak araştırmanın ikinci hipotezinin doğrulandığı söylenebilir.
Araştırmada test edilmeye dönük üçüncü hipotez okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışlarıyla öğretmenlerin örgütsel adalet algıları arasındaki ilişkiyi incelemeye yöneliktir. Bu amaçla kurulan H3 hipotezi şu şekildedir; H3: Okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışları öğretmenlerin örgütsel adalet algılarını anlamlı bir biçimde yordamaktadır". Tablo 21'deki uyum iyiliği değerleri ve tablo 22'de yer alan tahmin değerlerine göre, okul yöneticilerinin dönüşümcü liderlik davranışı öğretmenlerin örgütsel adalet algılarını anlamlı biçimde yordamaktadır (β=0,68;
p˂0,01). Bu bulguya dayalı olarak araştırmanın üçüncü hipotezinin doğrulandığı söylenebilir.
Araştırmada test edilmeye dönük dördüncü hipotez öğretmenlerin örgütsel destek algıları ile öğretmenlerin iş yaşam kalitesi arasındaki ilişkiyi incelemeye yöneliktir. Bu amaçla kurulan H4 hipotezi şu şekildedir; H4: Öğretmenlerin örgütsel destek algıları, iş yaşam kalitesine yönelik algılarını anlamlı bir biçimde yordamaktadır". Tablo 21'deki uyum iyiliği değerleri ve tablo 22'de yer alan tahmin değerlerine göre, öğretmenlerin örgütsel destek algıları, öğretmenlerin iş yaşam kalitesini anlamlı biçimde yordamaktadır (β=0,46; p˂0,01). Bu bulguya dayalı olarak araştırmanın dördüncü hipotezinin doğrulandığı söylenebilir.
Araştırmada test edilmeye dönük beşinci hipotez öğretmenlerin örgütsel adalet algıları ile öğretmenlerin iş yaşam kalitesi arasındaki ilişkiyi incelemeye yöneliktir. Bu amaçla kurulan H5 hipotezi şu şekildedir; H5: Öğretmenlerin örgütsel adalet algıları, iş yaşam kalitesine yönelik algılarını anlamlı bir biçimde yordamaktadır". Tablo 21'deki uyum iyiliği değerleri ve tablo 22'de yer alan tahmin değerlerine göre, öğretmenlerin örgütsel adalet algıları, öğretmenlerin iş yaşam kalitesini anlamlı biçimde yordamaktadır (β=0,35; p˂0,01). Bu bulguya dayalı olarak araştırmanın beşinci hipotezinin doğrulandığı söylenebilir.