Hellenistik Dönem

Hellenistik Dünyanın yeni yöneticileri kenti uygun ve sürekli bir propaganda aracı olmanın yanısıra, bir denetim ve Hellenleşme aracı olarak da gördüler. Kentsel mimarlık ve kamu alanları tasarımı da bundan derin bir biçimde etkilendi. Tekil yapılardaki anıtsallık, kentlerin tasarımındaki anıtsallık ve görsel kompozisyonla birleşti.65 Bunun sonucunda sunaklar da büyük oranda değişime uğradı. Daha önce kutsallığı ve dine uygunluğu önemsenen sunaklarda mühim olan öğe, gösteriş ve belirginlik haline geldi.

Hellenistik Dönem’de sunak tipleri, ilahi kültlerin yanında bazı hükümdar kültleri için de kurgulanmaktaydı. Bu sebeple hem eski dönemlerden kalma sunakların kullanımı devam ettirilmiş, hem de yeni amaca hizmet eden yeni sunaklar yaptırılmıştır. Krallık egemenliği altındaki siteler, statülerini kralın karşısında koruma amacı ile, kraliyet kültü kurarak ona çeşitli sunular vermekteydiler. Dioskurlar ve Herakles gibi kahramanların kültü varken krallık kültü kurmakta bir gariplik olmayacağını düşünen siteler, ilahi kültleri tekrar ettirir biçimde, büyüklü

64 _{Yavis, 1949, s.115-8} 65 _{Owens, 2000, s.76}

küçüklü sunaklarla krallarını ve kahramanlarını onurlandırmıştır.66 Katalog No: 59 ile gösterilen Syrakusa Hieron II Sunağı da bu verileri doğrular niteliktedir. Zeus Eleutherios (Kurtarıcı Zeus) için Syrakusa Tiranı Hieron II ’ye adanmıştır. 194.95 x 20.85 m. plan üzerinde kurulan yapı, tiyatro yapısının güneyinde, 1 stadion uzaklıktadır. (yaklaşık 177.6 m.’lik ölçü birimi) Rampaya sahiptir, ayrıca sütunları da bulunmaktadır. 6 basamaklı podyum üzerinde yer alır ve M.Ö 269-215 tarihine verilir.67

Ayrıca özellikle bu dönemde, kahramanların yanısıra 12 tanrı dışında, Katalog No: 53, Lagina Hekate Sunağı ve Katalog No: 57, Priene Mısır Tanrıları Kutsal alanından sunak örneklerinde olduğu gibi, farklı tanrı ve tanrıçalara adanan sunaklar da bulunmaktadır.

Klasik Dönem sunakları dindar yapı ve tanrıya beğendirme söz konusu olduğundan gösterişli biçimlere sahiptiler. Hellenistik Dönem sunakları ise daha süslü ve anıtsal birer yapı olarak yorumlanabilmektedir. Ancak burada amaç dindarlıktan çok kendini gösterme çabasıdır.68 Bu durumu Pergamon Zeus Sunağında görmek mümkündür. (Katalog No: 66 Levha:13 B) Oldukça gösterişli ve büyük boyutlu olarak yapılan sunak, 5623 metrekarelik bir teras üzerinde, 35.64 m x 33.40 m. gibi kareye yakın bir platform üzerine kurulmuştur. Anıtsal sunak mimarisinin en önemli örneklerinden biridir. Bu yapı biçimi ve içinde barıdırdığı unique özellikleri ile sunak mimarisinde farklı bir yere sahiptir. Bu önemli yapı sonrasında sunak literatürüne “Pergamon Zeus Tipi Sunak” terimi girmiş ve Ara Pacis gibi dönemini etkileyen büyük yapılarla beraber daha küçük boyutlu birçok benzeri çok farklı yerleşimler içinde görülmüştür.

Pergamon Zeus Sunağı, taban alanı itibariyle, batısında bulunduğu Pergamon Athena Tapınağı’ndan takriben 4 defa daha büyüktür. Özellikle yapılan sunağın anıtsallığı ve sunak üzerindeki frizlerin hikayeci ve gösterişli anlatımı bu durumu doğrular niteliktedir. Kralların başardıkları işlerle ilgili konuların nüfuz ettiği daha

66 _{Price, 2004, s.72} 67 _{Yavis, 1949, s.189} 68 _{Saltuk, 1997, s.20}

üst bir anlatım da böyle bir saray destanı ile anlatılmak istenmiş olabilir.69 Pergamon’un I. Attalos zamanında Galatlara karşı kazandığı büyük zafer üzerine II. Eumenes zamanında (M.Ö. 197- 159) yapılan sunağa Büyük Sunak ya da Zeus Sunağı denilmektedir. M.Ö 170 yılında yapımına başlandığı bildirilen ve M.Ö 159’da Eumenes iktidarının son bulmasıyla inşası sona eren ve bitmeden bırakıldığı düşünülen sunağın üç tarafı duvar ve sütunlarla çevrilidir. Batıda ise yukarı doğru uzanan 24 basamaklı merdiven görülür. Ana meydanın girişi doğudadır, ancak sunak avlusuna çıkan merdivenler batıda olduğundan sunağa gelenler merdivenli cepheye varabilmek için yapının iki yanından birini (kuzey – güney) dolaşmak zorundadır. Dış yüzde sütunlu galeriler bulunmaktadır. Kuzey, güney ve doğu yüzlerini kuşatan ve Tanrılarla Gigantların savaşını anlatan (Gigantomachia) içeren yüksek kabartmalara sahiptir. Kabartmalar yaklaşık 130 m. uzunluğunda ve 2.30 m. yüksekliğindedir. Sunağın iç yüzünde de dış yüzde olduğu gibi sütunlu galeriler planlanmış ancak tamamlanmamıştır. Duvarın iç yüzünü, Pergamon krallık soyunun atası olarak kutsanan Herakles'in oğlu Telephos destanından sahneler süsler. 70

Hellenistik Dönem’in belki de en önemli sunağı sayılan Pergamon Zeus Sunağı’nın yanı sıra yine anıtsallığıyla göz dolduran bir diğer sunak da 15.80 x 23.10 m. ölçülerinde ve 15 basamaklı Magnesia Artemis Leukophyrene Sunağı’dır. ( Katalog No: 56) Hatta üzerinde 12 tanrının resimlerinin yeraldığı 3.15 m yüksekliğindeki kabartmaları ile Zeus Sunağı’nı bile aşar niteliktedir. Bulunan yapı elemanlarına göre, sütun ve yarım sütunlu portikolarla çevrilidir. Üst yapısı İon tipindedir ve M.Ö 220 tarihine verilir. 71

Dönem içinde sunaklara verilen önemin yoğunluğu, görüntüsü ile olduğu kadar, yapımında çalışanların ustalığı ile de hissedilebilmektedir. Örneğin Kos Asklepios Sunağı’nın kabartmalarının yapımında Praksiteles ekolünden sanatçıların çalıştığı bilinmektedir. ( Katalog No:58) Günümüze belirgin örnekleri kalmamış da olsa, bu sunağın tek örnek olmadığı öngörülmüştür.72

69 _{Smith, 2000, s.168}

70 _{Radt, 2002, s.167-178} 71 _{Bingöl, 1998, s.36-41} 72 _{Smith, 2002, s.185}

Çalışmada kullanılan 74 adet sabit sunak örneği içinde, 17 örnekle temsil edilen Hellenistik Dönem sabit sunaklarının, 3 tanesi kare plan üzerindedir. ( Lagina Hekate Katalog No: 53, Priene Athena, Katalog No: 54 ve Kos Dionysos, Katalog No:55) bunların dışında kalan sabit formda Hellenistik sunak örnekleri dikdörtgen planlı olup 14 tanedir. ( Katalog No: 56 – 70) genel özelliklerine bakılacak olursa, dönemin genel karakteristiği ile doğru orantılı olarak Kolossal Sunakların önemli bir yere sahip olduğu ve özellikle gösterişli yapıya önem verildiği görülmektedir. Ayrıca farklı kült, kahraman ya da yarı tanrılara adanan birçok sunağın varlığı da söz konusudur. Sabit sunak örnekleri çerçevesinde özellikle önemli bir yere sahip olan Hellenistik Dönemde sunak mimarisi ve yapım tekniklerinin en üst seviyeye ulaştığı öngörülmektedir.