HASANVEYH b HÜSEYİN BERZİKANÎ VE YÖNETİMİ

Hasanveyh, diğer bir adı Berzinî olan Berzikanî aşiretine bağlı askeri birliklerin komutanı ve babasının vefatından sonra da aşiretin başına geçen kişi olup Hasanveyhî emirliğinin gerçek kurucu lideridir. Büveyhî hükümdarı Rüknüddevle ile aynı dönemde yaşayan Hasanveyh, Samanoğulları ile olan savaşlarında Büveyhî hükümdarı Rüknüddevle’ye askeri yardımda bulunduğu için Rüknüddevle’nin müttefiki olarak kabul edilir.174

İslam Tarihi kaynaklarında açıkça Kurdî (Kürt) olarak anılan Hasanveyh, M. Streck’in tercüme edilerek Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan İA deki “Dînever” maddesinde ise Türk olarak zikredilmiştir.175 _{Oysa aynı ansiklopedinin} “Hasanveyh” maddesinde Hasanveyh için “Kürt Beyi” ifadesi kullanılmıştır.176 _Yine MEB yayınlarından olan Türk Ansiklopedisi’nde; bu mıntıkada yaşayan Türkler’in emiri olan Hasanveyh’in (Hasanuyah) küçük bir müstakil devlet kurup, Dînever’i merkez yaptığı ve şehrin takriben 50 yıl onun elinde kaldığı bilgilerine yer verilmiştir:177

174 _{Şerefhan Bitlisî, Şerefname, Abdullah Yeğin (trc.), Nûbihar Yay., İst.2013, c.1, s.72; Zeki,}

Târîhu’d-düvel..., s.70.

175 _{M. Streck, “Dinever”, İA, MEB Yayınevi, İstanbul 1988, c.3, s.593.}

176 _{K. V. Zettersteen, “Hasanveyh”, İA, MEB Yayınevi, İstanbul 1988, c.5/1, s.337.} 177 _{“Dinever”, Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ankara 1966, c.13.}

36

Oysa Streck, Hasanveyh’ten Kürt lider (chef des Kurdes) diye bahsederken178 Lockhart da; “Bölgede yaşayan Kürt prens Hasanveyh’in, merkezî Dînever olan küçük, bağımsız bir krallık kurduğunu” söylemektedir.179

Tahsin Yazıcı ise Hasanveyh’in etnik kökenine işaret etmekten imtina ederek şunları kaydetmektedir: “348’de (959) Hasanveyh b. Hüseyin Berzikânî Dînever, Hemedân ve Nihâvend gibi şehirleri de ele geçirip bağımsız bir devlet kurdu. Dînever’i de devletinin başşehri yaparak elli yıl boyunca burada hüküm sürdü.”180

Tarih kitaplarında övülen bir hayat hikâyesi olan Hasanveyh, iyi bir yönetim becerisi, zekâsı, yüksek siyasî deneyimi ve kabiliyetiyle tarihteki yerini almıştır. O’nun, çok sadaka veren ve malını Allah yolunda harcamaktan kaçınmayan biri olduğu görülmektedir..181 _{Otoritesi altında bulunan yerlerde aşiret mensuplarının yol} kesmelerine, hırsızlık yapmalarına engel olmuştur.182 _{İyi bir idareci olduğu gibi} şefkatli bir babadır. Abdülmelik, Bahtiyar, Ebû Adnân, Asım, Abdürezzak, Ebü’l-‘Ulâ ve Bedir adlarında yedi oğlu ve Sehlân b. Müsafirî el-Kurdî183 _{ile evlendirdiği bir de} kızı vardı.184

Adaletli ve hayırsever biri olan Hasanveyh her yıl Mekke ve Medine’ye büyük miktarlarda para ve hediyeler göndermiş, hac yoluna ve yolcularına büyük önem vermiştir. Emirliği esnasında inşa ettirdiği Sermâç kalesi tarihte adından çok söz ettirecek ve Selçuklu Beyi İbrahim Yınal’ın (ö. 451/1059) ilgisini çekecektir.185

178 _{M. Streck, “Dinawar”, EI, Paris 1913, c.1, s.1004, (Fr.).} 179 _{L. Lockhart, “Dinawar”, EI, Brill 1991, c.2, s.299.} 180 _{Tahsin Yazıcı, “Dinever”, DİA, İstanbul1994, c.9, s.356.} 181 _{İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam..., c.14 s.272.}

182 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c.7, s.388.}

183 _{Sehlan b. Müsafir; İbn Miskeveyh’te yer alan bilgilere göre Rüknüddevle’ye bağlı Deylemî} askerlerin başında Hasanveyh ile savaşmış ve mağlup olmuştur. Daha sonra Hasanveyh ile dünür olmuştur, 365 yılında Sultan tarafından kılıç kuşatılarak kendisine ‘İsmetü’d-devle ünvanı verilmiştir.(İbn Miskeveyh, Ebî Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub, Tecaribü’l-ümem ve

Teakibü’l-himem, Seyid Kisravî Hasan (thk.), Dar el-Kutub el-İlmiye Yayınevi, Beyrut 2003, c.5,

s.372,426); İbn Fuvatî ise Sehlan b. Müsafir hakkında İbn Miskeveyh’te yer alan bilgileri aktarmış ilaveten ismin sonuna el-Kurdî eklemesinde bulunmuştur;‘İsmetü’d-devle Ebû Dülef Sehlan b. Müsafir el-Kurdî, Emir el-Cebel.(İbnü’l-Fuvatî, Kemalü’d-Din Ebü’l-Fadl Abdürrezak b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, Mecma‘i’l-âdâb fî mu‘cemi’l-elkâb, Muhammed Kazım (thk.), Vezaret es-Saqafe ve’l-İrşad el-İslamî Yayınevi,Tahran 1416 h., c.3, s.450).

184 _{Eduarad Ritter von Zambaur, Mu‘cemü’l-ensâb ve’l-üsrâti’l-hakîmefi’t-târîhi’l-İslâmî, Zeki} Muhammed Hasan Beg, Hasan Ahmet Mahmut (Ed.), Beyrut 1980, s.321; Mer‘î, el-İmarat el-

Kurdiye..., s.484.

37

Dînever’i yeniden onaran Hasanveyh’in büyük çarşıda yaptırdığı kubbeli, revaklı ve minareli camii uzun süre şehrin en büyük mimari eseri olarak kaldı.186 _{Kesme taşlardan} inşa ettirdiği cami, Hasanveyh’in imar işlerine önem verdiğine işaret etmektedir.187

1.2.1. Hasanveyhî Emirliğinin Yönetim Merkezî: Sermâç Kalesi

Muhtemelen kurduğu emirliğin bir yönetim merkezi olması gerektiğini düşünen Hasanveyh, güneybatı İran’da Bisutun’un güneyinde Dînever yakınlarında yaptırdığı Sermâç kalesini kendisine yönetim karargâhı olarak seçmiş ve Hasanveyhî emirliğini buradan yönetmiştir. İbnü’l-Esir’e göre kesme taşlardan inşa edilen Sermâç Kalesi Hasanveyhî emirliğine ait hazinelerin korunduğu yerdir ve emirlik buradan yönetilmiştir. Ayrıca Dinaver’de de bir caminin inşa edilmesi Hasanveyhî emirliğinin Dînever ve yakınlarında bulunan Sermâç kalesinden yönetildiğini göstermektedir.188

Şekil 2: Sermâç Kalesi Kalıntıları189

Sermâç kalesinin tam olarak nerede olduğu konusunda kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler vardır. Mis‘ar b. Mühelhel bu konuya işaret ederek, Kürtler’den birinin Dukan’ın kayalıklarını yıktığını ve kendisine muhteşem bir kale inşa ettiğini söylemektedir.190 _{Yâkût, Ebû Eyüp olarak bilinen Dukan’ın Karmisin ve Hemedân}

186 _{“Dinever”, Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ankara 1966, c.13.}

187 _{Encyclopaedia Iranica, “Dinavar”, 2011, c. 7, fas. 44, s.417;} http://www.iranicaonline.org/articles/dinavar; Erişim Tarihi, 26.03.2017.

188 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c.7, s.388; İbn Haldûn, Târîhu İbn Haldûn..., c.4 s.688.} 189 _{https://media.isna.ir/content/1419750296572_29893.jpg/3 e.t.: 15.07.2016}

190 _{Ebû Dülef Mis‘ar b. Mühelhel, er-Risale es-Saniye, Botros Bolgakof, Enes Haldûn (thk),} Muhammed Münir Mursî (trc.), Âlem el-Kutub Yayınevi, Kahire 1970, s.67.

38

arasında büyük bir köy olduğunu söyler.191 _{İbn Fakih’in verdiği bilgilere göre ise} Dukan Karmisin yakınlarında bir köydür.192 _{Reşid Yasmî buradan yola çıkarak Sermâç} kalesinin Yâkût’un Karmisin’in sekiz fersah193 _{uzağında gösterdiği Bîstûn dağında} olduğunu söylemiştir.194 _{Le Strange, Sermâç kalesinin yerinin tam olarak} bilinmediğini, muhtemelen Dînever yakınlarında olduğunu söylemiştir.195

Hasanveyh’in 369/979’da ölümünden sonra emirliğin başına geçen oğlu Bedir’de kendisi gibi Sermâç kalesini yönetim merkezî olarak kullanmaya devam etmiş ve emirliğini buradan yönetmiştir. Hilâl b. Bedir ve sonrasında da önemini koruyan Sermâç kalesi Selçuklular bölgeye geldikleri dönemde de bu önemini korumuştur.196

Günümüz araştırmacılarından Blair İran’ın farklı müzelerinde bulunan taş kitabelerden yola çıkarak Sermâç’ın güneybatı İran’da, Bisutun’un güneyinde yer aldığını söylemektedir. O’na göre burası Sâsânîler döneminde kurulmuş bir yerleşim yeri olup Müslümanlar tarafından da kullanılmıştır. Ayrıca Hasanveyh tarafından yaptırılan Sermâç kalesinin Bedir döneminde yenilendiğini ve aynı şekilde yönetim merkezi olarak kullanıldığını da kaydetmektedir.197

1.2.2. Hasanveyh’in Yönetim Anlayışı ve Kişiliği

Hasanveyh, otoritesi altında bulunan yerlerde başarılı bir yönetim sergilemiş ve liderliğini emirliğin sınırları içinde tüm aşiretlere kabul ettirmiştir. İçeride sağladığı istikrardan kaynaklı özgüven sayesinde dış politikasında da başarılı olmuş ve bu sayede emirliğinin sınırlarını sürekli genişletmeyi başarmıştır. Emirliğin sınırları içinde ve dışında izlediği bu siyaset sayesinde başta Büveyhîler olmak üzere Samanîler, Deylemiler ve diğer bölgesel güç odakları da Hasanveyh’in otoritesini dikkate almış ve Hasanveyhî emirliğini bölgesel bir güç olarak kabul etmişlerdir.198

191 _{Yâkût, Mû‘cemü’l-büldân, c.1, s.302.}

192 _{İbnü’l-Fâkih, Muhtasar Kitabü’l-Büldan, s.429.} 193 _{Yâkût, Mû‘cemü’l-büldân, c.1, s.515.}

194 _{Yasmî, Kûrd ve Biyustekî…, s.182.}

195 _{Strange, Büldânü’l-hilâfeti’ş-şarkıyye, s.224.} 196 _{Mer‘î, el-İmaratü’l-Kurdiye..., s.487.} 197 _{Blair, The Monumental…, s.67.}

39

Hasanveyh’in giriştiği savaşlarda elde ettiği askerî ve diplomatik başarılar onun manevra kabiliyetini ve zekâsını göstermektedir. Sehlan b. Müsafir’le giriştiği savaşta mutlak zafere rağmen kendisinden eman dileyen düşmanlarına merhametli davranmış ve Sehlan b. Müsafir’i öldürmemiştir.199 _{Büveyhî hükümdarı Rüknüddevle} ile arası açılınca üzerine gelen ordularla savaşma cesaret ve kabiliyetine sahip olmasına rağmen kendisine uzatılan barış elini geri çevirmemiştir. Aracıların çabası sonuç vermiş, o da savaş olmasın diye gerekli fedakârlıkta bulunarak Rüknüddevle’ye bir miktar para göndermeyi kabul etmiştir. Böylece hem savaşı engellemiş hem de Rüknüddevle ile olan dostluğunun devamını ve pekiştirilmesini sağlamıştır.200

Her zaman işlerinde tedbirli davrandığı için yaklaşık yirmi yıl emirliğini başarılı bir şekilde, barış içinde yönetebilmiştir. Arkasında büyük bir servet ve şöhret bırakan Hasanveyh 369/979 yılında Sermâç kalesinde vefat etmiştir.201

İbn Cevzî, İbn Miskeveyh, İbnü’l-Esir ve İbn Haldûn gibi klasik İslam tarihi kaynaklarında Hasanveyh’in kişiliği hakkında az da olsa bazı bilgiler bulmak mümkündür. Söz konusu kaynaklara göre, iyi bir geçmişi ve şöhreti olan Hasanveyh, aynı zamanda adaletle hükmeden, otoritesini kimseyle paylaşmayan bir liderdir. Kendisine bağlı aşiret mensuplarının yol kesme ve hırsızlık yapmalarını engellemiş aksi davrananları ağır bir şekilde cezalandırmıştır.202 _{Sıbt İbn Cevzî’ye göre} Hasanveyh iyi bir geçmişe sahip olup aynı zamanda iyi bir siyasetçidir. Hasanveyh işlerini bizzat kendisi kontrol ettiği gibi kendisine bağlı aşiret mensuplarını denetim altında tutmayı da başarmıştır.203

Cömertliği ile bilinen Hasanveyh’in özellikle Mekke ve Medine’de bulunan Haremeyn’e gönderdiği sadaka ve yardımlar dikkat çekicidir. Fakir ve kimsesizlere yaptığı yardımlar; hacca giden yolcuların yırtılan ayakkabılarını tamiri ve bineklerinin düşen nallarının çakılması için özel ödenek ayırması onun ne kadar merhametli biri

199 _{İbn Miskeveyh, Tecaribü’l-ümem…, c. 5, s.372.}

200 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c.7, s.319; İbn Haldûn, Târîhu İbn Haldûn..., c.4, s.688.} 201 _{İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam..., c.14, s.272; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c.7, s.388.}

202 _{İbn Miskeveyh, Tecaribü’l-ümem…, c. 5, s.371; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c.7, s.388-389;} İbn Haldûn, Târîhu İbn Haldûn..., c.4, s.688.

203 _{Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemseddin Ebû Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah, Mir’âtü’z-zamân fi}

tevârîhi’l-a‘yan, Muhammed Enes el-Hen, Kamil Muhammed el-Harat (thk), Dar er-Risale el-

40

olduğuna delalet etmektedir. Velinimeti olan Adudüddevle’ye karşı vefakâr davranışı ve müttefiki olan diğer Büveyhî hükümdarı Rüknüddevle’ye Samanîlere karşı giriştiği savaşlarda verdiği destekten dolayı Rüknüddevle’nin özel iltifatlarına mazhar olmuştur. Bunun sonucunda da nüfuz alanını rahatlıkla genişletme fırsatı bulmuştur. Hatta Rüknüddevle, onun hakkında yapılan şikâyetleri dikkate almadığı gibi Cibâl bölgesi sınırları içinde bazı bölgeleri ona iktâ olarak vermiştir.204

Hasanveyh’in biyografisi, onun yüksek siyasî kabiliyeti sayesinde işlerini iyi idare eden, cömert, barışı savaşa tercih eden, vefakâr, merhametli, fedakâr ve adil biri olduğunu göstermektedir. Bu özelliklerini babasından aldığı söylenen Hasanveyh, adaleti sayesinde Hasanveyhî emirliğinin sınırları içerisinde istikrarı sağlamayı başarmıştır.205

1.3. HASANVEYH’İN DIŞ SİYASETİ