Harita Okuma ve Yorumlama Becerisi

Kartograflar tarafından kodlanmış bilgi içeren haritalar nasıl okunur? Harita okumanın, kitap okuma gibi bilinen bir yöntemi bulunmamaktadır. Örneğin, sayfanın solundan sağına okuma gibi. Bu açıdan bakıldığında bir haritanın okunması şüphesiz bir kitabın okunması gibi düşünülemez ( Weeden, 1997:169).

Gözlerimiz yardımıyla harita üzerinde algıladıklarımız renk, doku, şekil, boyut vb. özelliklerine göre düzenlenen bilgiler görme sinirleri vasıtasıyla beyindeki görme korteksine yönlendirilir. Harita okumada ilk olarak haritanın lejantında yer alan renk, şekil ve sembollerle vb. şekilde kodlanmış bilgilerin neyi ifade ettiğine bakılır. Lejanttaki sembol ve renkler haritanın türüne göre de değişmektedir. Gözün retinası tarafından algılanan harita üzerindeki olgu, olay ve bilgilerin görme alanından ilk basamağına doğru hareket edildiğinde amaç zıt bilgilerin çıkarılması (yoğunluklar ve dalga boylarındaki farklılıklar bakımından) ve sınırların, bölgelerin ve şekillerin meydana getirilmesi için bu bilgilerin gruplandırılmasıdır. Harita okuyucularının harita üzerine aktarılan olay, olgu ve bilgileri hemen fark etmesi ve gruplandırması için kartografların en önemli harita unsurları arasında mutlak suretle zıtlık oluşturması gerekecektir. Harita üzerindeki doğal ve beşeri unsurları gösterebilmek için kullanılan şekil, semboller ve bunların benzerleri; yakınlık, benzerlik, tamamlama ve basitlik ilkelerine göre gruplandırılır. Oluşturulan bu gruplar bir sıra ölçüsünde değerlendirilir.

Örneğin gruplara ayrılan renk basamaklarında koyu tonlar ölçünün en yüksek değerini gösterir. Benzerlik ve farklılık teşkil eden harita alanındaki ilginç olgu, olay ve özellikler üzerine odaklanılır ve kodlanılmış bilgilerden elde edilen bulgular dahilinde yorumlanır. Böylelikle gruplara ayrılan ve bir sıra ölçüsünde yorumlanıp ve değerlendirilen sembol ve işaretler haritalar üzerindeki olgu, olayları, farklılıklar ve benzerlikler sonucu oluşan sınırları ve dolayısıyla bölge mantığını daha kolay görmemizi sağlar. Haritalardaki zemin figür arasındaki zıtlıklardan da yararlanarak haritalar daha kolaylıkla okunabilir. Harita okuma ve yorumlamaya yeni başlayanlar haritayı nereden ve nasıl okumaya başlamaları gerektiği konusunda aydınlatıcı bir rehberliğe gereksinim duymaktadırlar

Harita – 14. Türkiye Fiziki Haritası (http://www.mustafadogru.net)

Yukarıda haritaların nasıl okunacağını anlatan metni, Türkiye Fiziki Haritası üzerinden yapılacak bir örnekle açıklayalım:

9 İlk olarak bu haritayı çizen kartograf tarafından renk ile kodlanılmış bilginin yükseklik ve derinlik basamaklarını gösterdiği tespit edilir.

9 Harita alanı gözle tarandığı vakit ülkemizde yükseltinin batıdan doğuya doğru arttığı,

9 Kuzey güney yönünde deniz kıyısından itibaren kısa mesafeler dahilinde renk tonlarının değişmesine bağlı olarak yükselti ve topografyanın değiştiği,

9 Genel olarak ülkemizin yüksek ve engebeli bir ülke olduğu tespit edilir. Öğrenciler lejant yardımıyla elde ettiği bu bilgileri, önceden öğrendiği coğrafi bilgilerle ilişkilendirerek aşağıdaki yorumları yapabilirler:

ƒ Yükseltinin batıdan doğuya doğru artması dahilinde, sıcaklıklar da batıdan doğuya doğru genel olarak azalmaktadır.

ƒ Sıcaklıkların batıdan doğuya doğru azalması sonucu yetiştirilen tarım ürünleri ve bitki toplulukları farklılaşmaktadır.

ƒ Ülkemizde karayolu ulaşımı doğu batı yönlü gelişmiştir. Kuzey güney yönlü ulaşım güçlükle ve geçitlerden yapılmaktadır.

ƒ Artan yükselti koşullarına bağlı olarak, nüfus yoğunlukları batıdan doğuya ve kıyıdan iç kesimlere doğru azalmaktadır.

Harita 15: Resimli ( Piktogram) Harita “Kartogram haritalar bir yer hakkında çocuklarda duygu oluşumunu sağlar”( Wiegand, 2006 : 29).

Haritaların küçük çocuklar tarafından kolay okunmasını sağlamak için kartograflar tarafından resimli haritalar yapılmaktadır. Buna rağmen küçük yaştaki çocuklar harita üzerinde dağılışı gösterilen olay, olgu ve bilgileri her zaman doğru algılayamaz ve zaman zaman yanlış yorumlayabilirler. Wiegand küçük yaştaki çocukların resimli haritaları nasıl yanlış yorumladığı şu örnekle dile getirmektedir:

“En azından bazı tanımlama hataları çok araçlı atlaslar ile azaltılabilir. Bu atlaslar hareketli şekiller kullanır ve resimlerin neyi gösterdiğine dair ipuçlarını genç okuyuculara verir. Çocuklar şekilleri kolayca tanıyabildiği zaman bile onları yorumlayamazlar. Bir araba modeli otopark, galeri, trafik sıkışıklığı gibi anlamlara yorumlanabilir. Çocuklar elbette motor araçları endüstrisinden çok kendi deneyimlerine dayalı yorumlar yaparlar. Onların bu yanlış yorumları beklenen bir şeydir. Fakat yetişkinlere göre açık olan bir şeyin çocuklara açıklanmasında bazı destekler gerekmektedir” ( Wiegand, 2006 : 29).

Harita 15’te kartoğraf, araba modelini uygun bir şekilde etiketleyerek önce bu zorluğu fark etmiş ve farkı açıklayan üretim sözcüğünü bu yüzden açıklama gereğini hissetmiştir.

Tematik haritalar nitel (nokta sembolleri ile fabrika yerlerini gösteren haritalar gibi) ya da nicel (daireler kullanarak her birinde çalışan sayısını göstermek gibi) olabilir. Çocukların nitel sembolleri anlaması genelde nicel sembolleri algılamasından daha sonra olur. Tematik haritalar, olayların şekline ve sayısal verilerin mekansal yönlerine vurgu yapar. Bu haritalar okul atlaslarında ve coğrafya ders kitaplarında yaygındır. İlkokul yıllarında çocuklar haritalardan bazı tematik bilgilere ulaşsa da pek çok öğrenci için yorumlama şimdiye dek tanımlamadan daha problemli hale gelmiştir.Tematik haritaları analiz etmek için öğrenciler genelde uygun yöntemi izlemezler. Çünkü coğrafya müfredat programı prosedür bilgisinden daha çok ifade bilgisine vurgu yapar (Wiegand, 2006 : 63) . ( Harita 16)

Wiegand’ın( 2006: 64) haritalara kodlanan nitel sembolleri çocukların yanlış algılaması ile ilgili tespitlerinden bazıları aşağıda yer almaktadır:

9 Harita tarım aktivitelerini göstermektedir. Öğrenci bundan Afrika’da hiç endüstri olmadığı (yanlış) sonucuna varabilir. ( Harita – 16)

9 Libya’nın ekonomik nokta sembolleri bulunmamaktadır. Öğrenci Libya’nın kısmen verimsiz olduğu sonucunu çıkarır. Libya’nın çoğu alanı çöldür(doğru); ya da Libya’nın çoğu alanı dağlıktır, (yanlış) sonucuna varır.

9 Pamuk ve eti gösteren semboller Güney Afrika’da gösterilir. Öğrenci, çiftlik hayvanlarının Güney Afrika’da olduğu sonucuna varır. Ne var ki; pamuk ve eti

gösteren semboller Nambiya’da bulunmamaktadır. Öğrenci Nambiya’da hiç çiftlik hayvanı olmadığı sonucuna varır. (yanlış, çiftlik vardır fakat bu ölçekte haritanın başlangıcının altında kalmaktadır.)

Harita -16. Afrika’daki Tarım ve Hayvansal Ürün Üretimi ve Dağılış Haritası. “Nokta sembolü ile yapılan tematik harita” (Wiegand, 2006 : 64).

9 İki meyve sembolü Güney Afrika’nın sahili boyunca bulunmaktadır. Öğrenci Güney Afrika’da çok miktarda meyvenin yetiştirildiği sonucuna varır. (doğru) Fakat sadece kıyıda yetiştirildiğini zanneder. (yanlış, çünkü harita ölçeğindeki gibi bir sembol geniş alana hitap eder.)

9 Lejantı değerlendirmesinin sonucunda öğrenci Nijerya’da bir palmiye ağacı tanımlar ve bunu üretim olarak anlamlandırır. (yanlış, lejanttaki palmiye ağacı sembolü, palmiye yağı üretimini ifade eder)