Halkevleri

II. Meşrutiyet’e kadar halkın eğitimi bakımından devletin kayda değer bir çalışması olmamasına karşın, milliyetçi düşüncelerin yaygınlık kazanması ile birlikte halk eğitimi kimi düşünürleri meşgul etmeye başlamış ve halk eğitiminin ilk basamağı, halka doğru gitmek olarak görülmüştür. Bu amaçla, 1912 yılında Ziya Gökalp’in girişimiyle, Türklüğü ve Türkçe’yi yaygınlaştırmak amacıyla Türk Ocakları kurulmuştur (Üstel, 2002:263). Ocaklar, Cumhuriyet döneminde de faaliyetlerine devam etmişlerdir. Dönemi içerisinde önemli faaliyetler gösteren Türk Ocakları çalışmalarını özellikle milli dil ve milli tarih konuları üzerinde yoğunlaştırmışlardır.

Ocaklar, milliyetçilik fikrinin hâkim olduğu kuruluşlardı. Yeni devlet ise inkılâpların halka ulaştırılmasını ve benimsetilmesini amaç edinmişti. Bu nedenle milliyetçilik ve halkçılığın bir arada bulunduğu yeni kurumlara ihtiyacı vardı. Çünkü yeni devletin temellerini oluşturan ilkelerden birisi de Halkçılık’tı (Sarınay, 2002:825). Devlet ideolojisinin ve inkılâplarının halka benimsetilmesini hedefleniyordu. Yönetim, Türk Ocakları’nı halka yeterince ulaşamamakla suçluyordu. Yani kendisine tâbi ve fırka ile bütünleşmiş bir kurum istiyordu. Böylece Türk Ocakları’nın vazifesini tamamladığı ima edilmeye başlanmıştı. Nitekim ülkede milli fikirlerin, milli dilin ve milli tarihin gelişmesinde büyük katkılarda bulunmuş, faaliyette bulunduğu dönemlerde önemli

işlere imza atmış olan Türk Ocakları, 1930’lu yıllara gelindiğinde devrini tükettiği düşünülmüş ve yerine daha işlevsel, alternatif bir kurum düşünülmüştür. Bu kurumun adı Halkevi olarak belirlenmiştir (Özdemir, Aktaş, 2011:241).

19 Şubat 1932’de kentlerde Halkevleri, büyük köylerde ise Halkodaları kurulmuştur. Halkevleri de Halkodaları da özünde Türk Ocakları ile aynı işlevi görüyordu. Ancak, hem Türk Ocaklarının Tek Parti iktidarı öncesinde kurulması ve örgütsel olarak partinin taşra şubelerine bağlı olarak çalışması bakımından Halkevleri, Türk Ocaklarından farklılık göstermiştir (Zürcher, 2000:262).

Rejimin yerleşmesi için atılan adımların sonuçlarından biri olan Halkevleri halkı pozitivist dünya görüsü doğrultusunda eğitmek, yeni rejimi destekleyecek bir siyasi kültür oluşturmak, halkın kaynaşarak birbirini anlayan ve fikir alışverişinde bulunan insanlar haline gelmesini sağlamak, gençleri zararlı alışkanlardan uzak tutmak, sağlıklı nesiller yetiştirmek, halkı modern bir zihniyete kavuşturmak, köy ile kent arasındaki farkı ortadan kaldırmak, köylerde ve kentlerde yetişkin eğitimini gerçekleştirmek, cehaleti yok etmek, milliyetçi, laik ve halkçı fikirleri aşılamak gibi nedenlerle açılmıştı (Zürcher, 2000:262). Halkevlerinden beklenen görev Cumhuriyetçilik, Laiklik, Demokrasi, Halkçılık vb. değerleri halka kazandırması ve halk arasında yerleşmiş olan imtiyazlılıkları ortadan kaldırmasıydı (Ültanır,2005:9).

Ankara Halkevi’nin uzamsal konumu, bu kuruluşların kurulma amacını tespit etmekte oldukça fikir vericidir. Ankara Halkevi, eski ve yeni şehirler arasında, yüksek sayılabilecek bir noktada kurulur. Bunun temel amacı ise, Ankara’daki “yerli halk” ile “yeni halk”ı karşılaştıracak ve etkileşimini sağlayacak bir örgüt olarak işlevlendirilmesidir (Batuman, 2002:54).

Devletin 1930-1945 yılları arasında halk eğitimine verdiği önemi ve Halkevleri’nin gerekliliğini, Zübeyr (1933:152), Halk Terbiyesi Vasıtaları başlıklı yazısında şöyle açıklamaktadır:

Halk terbiyesi, milleti teşkilatlaştıran ve milli kıymetlerimizi meydana çıkaran işletme işidir. Halk terbiyesi memleketin şive, mezhep ve medeniyet itibariyle birçok parçalara ayrılan zümrelerini bir içtimai vücut ve millet haline yoğurma, fertlerin düşünüş, duyuş ve isteyişini bütün milletin mefkûresine uygun bir tarzda işleyerek ruhu yetiştirme demektir. Türk milletinin geniş halk tabakalarına milli kültürden pay vererek ve bu sayede şuurlu kümeleri siyasi ve içtimai dirime ortak ederek, Türk milletinin dirim güçlerini ve kaynaklarını tazelemek, tekâmül ve inkişaf ettirmektir.

William H. Jansen, “Halkevleri 1932’de Atatürk ve onun Cumhuriyet Halk Partisi tarafından kurulan yetişkin eğitimi cemiyeti ve kültürel merkez idiler. Onlar, ülkenin her yerinde şehirlerde, kasabalarda ve hatta küçük köylerde bile yerleşen, hükümet himayeli ve destekli merkez idiler” (Akt.Jansen, 1961:355) diye tanımlarken dönemin Başbakanı İsmet İnönü ise “Halkevleri siyasal bir müessese değildirler. Sosyal ve kültürel kurumlardır”(Zeyrek, 2006:13). “Halkevi isminde ileri sürüldüğü gibi, bir saray ya da malikâne evi değildir, bu her tür sınıf çatışmasına tamamen karşı ve derinden halkçı olan Türk insanının toplandığı ulusal bir kurumdur. Orada “sen” ya da “ben” yoktur; “biz” vardır. Siyasal ve sosyal bir şekilde yüksek rütbeli vatandaş ve bir köylü ya da bir isçi dirsek dirseğe (yan yana) oturur, onlar birbirleriyle konuşurlar” (Şimşek, 2005:75) diye tanımlamaktadır. Cumhuriyetin yenilenen yapılarını ve dönemin toplumsal yapısını İbrahim Çallı’nın “Bir Balo Gecesi” adlı yapıtında görmekteyiz. (Resim 7)

Resim 7: İbrahim Çallı, Bir Balo Gecesi, D.Ü.Y.B. 40x50 cm.

Doğrudan partiye bağlı, halkı eğitmek ve harekete geçirmekle sorumlu olan Halkevleri ve Halkodalarının temel hedefi, kültürel faaliyetlerin yanısıra halka CHP’nin programını öğretmek olmuştur (Göle, 1998:95). Halkevleri, dönemin halkçı

ideolojisinin uygulanması ile sıkı sıkıya ilişkilidir. Recep Peker’in belirttiği gibi (Akt. Timur, 2001:173) halkevlerinin amacı “ulusu katılaştırmak, sınıfsız, katı bir kitle haline getirmektir”. Yani hedefleri, halkın yeni milli kimliği ‘sindirmesini’ sağlamaktır (Göle, 1998: 90). Bu bağlamda Halkevlerinin amacı, yeni rejimin anlayışına göre milleti tek tek bireyler halinden çıkararak görüş, anlayış ve eylemde bir birlik haline getirmek (Kansu, 1941:5); partili ve partisiz herkesi toplayarak birleştirmek ve tanıştırmaktır. Bilinçli, birbirini anlayan, birbirini seven ve ulusal ideale bağlı bir topluluk haline getirmek, bununla birlikte Türk Devrimi’nin değerlerinin korunmasını, yayılmasını ve halk tarafından benimsenmesini sağlamaktır (Koçak, 2000:155). Recep Peker (Akt. Anonim, 1971:7) 1932 yılında Halkevlerinin açılış nutkunda “Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Halkevleri ile takip ettiği gaye; milleti şuurlu, birbirini anlayan, birbirini seven, ideale bağlı bir halk kütlesi halinde teşkilatlandırmaktır” diyerek Halkevleri’nin kurulma amacı olarak özetler.

Halkevleri ilk olarak 1932 yılının Şubat ayında 14 merkezde açılmıştır. 1932 yılının sonunda sayı 34’e ulaşmıştır. Halkevleri’nin en hızlı geliştiği dönem ise 1932- 1940 yılları arasını kapsayan dönem olmuştur. 1932-1951 yılları arasını kapsayan dönemde toplam 478 Halkevi ve 4332 Halkodası bulunmaktadır (Durukan-Ulusu Uraz, 2008:46).

Halkevlerinin hedeflenen sonuçlara ulaşması bütün organlardan, araçlardan ve şartlardan faydalanabilmesi için çeşitli yetenek, uzmanlık ve isteklere göre her vatandaşın beğeneceği bir faaliyet alanı bulabilmesi için Halkevleri şu şekilde dokuz şubeye ayrılmıştır:

1. Dil, tarih, edebiyat 2. Güzel Sanatlar 3. Tiyatro

4. Spor

5. Sosyal yardım

6. Halk Dershaneleri ve Kurslar 7. Kütüphane ve Yayın

9. Müze ve Sergi

Merkezî yayın örgütü Ülkü dergisi dışında yaklaşık kırk yayın organına sahip olan ve sergi, konferans, gösteri, tiyatro gibi otuza yakın etkinliğin bünyesinde gerçekleştirildiği Halkevleri, 1951 yılında Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte çıkartılan özel bir kanunla kapatılmıştır (Katoğlu, 2000:435).

Halkevleri’nin kapatılmasında, II. Dünya Savaşının sonucunda dünyada birçok ülkenin demokrasiyi tercih edişi, Türkiye’nin tıpkı birincisinde olduğu gibi ikincisinde de dünyanın gidişatına ayak uydurması ve çok partili hayata geçiş kararı almasının etkisi olduğu söylenebilir. Aynı zamanda, çok partili hayata geçişle birlikte Halkevleri’nin, CHP’nin bir organı gibi görülmesi Halkevleri’ne olan maddi yardımların önemli oranda kesilmesine sebep olmuştur. Bunun sonucunda da Halkevleri’nin faaliyetleri zayıflamıştır.

Halkevleri’nin, birçok yönden eleştirilmekle birlikte, toplumun önde gelen kültür merkezleri olduğu aşikârdır. Dil, tarih ve folklor konularında araştırmalar yapmışlar, insanların tiyatro, sinema gibi görsel sanatlar ve güzel sanatlar alanında Batılı ve milli unsurları tanımalarına sebep olmuşlardır. Halkın güzel sanatlar ile tanışmasını sağlarken sanatçının da halka yaklaşması sağlanmıştır.