Bîrecik Muş Haleb Salmâs Hamâ YEMEN Kilis M‛arra Matah Selemiyye Surûç ‛Uzeyr Re’sü’l-‛Ayn
Bu tabloya göre Osmanlı Devleti’nde 52 eyalet vardır. Hangi eyalet bünyesinde olduğunu tespit edemediğimiz ve bu yüzden de tabloya yerleştiremediğimiz sancaklarla birlikte toplam 252 sancak bulunmaktadır. Deftere göre en fazla sancak Basra Eyâleti’ndedir. Herhangi bir sancağın zikredilmediği eyaletler de vardır. Haleb, Tiryalet, Tebriz, Diyarbekir ve Çıldır eyaletlerinde Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet sancaklar vardır.
KAZALAR (1593–1595)
Amîd Gelibolu Konevi Mekke-i Mükerreme Somay
Bağdâd Haleb Konya Mısır Şâm-ı Şerîf
Burusa Haslar Kuds-i Şerîf Nahçıvân2 Tebrîz
Diyârbekir Đbrîm Kütahya Ordubâd Trablusşâm
Edirne Đstanbul Mahmiye-i Galata Revân Turgûd3
Erzurûm Đzmir Mar‛aş San‛â Üsküdâr
Galata Kayseriyye Medîne-i Münevvere Selânîk Yenişehir
Osmanlı’nın yargı merkezleri diyebileceğimiz kazalar, kadılar tarafından idare edilmektedir. Kadı, insanlar arasında meydana gelen dava ve anlaşmazlıkları şer‘î hükümlere göre karara bağlayan ve devletin en yüksek makamı tarafından atanan memura verilen ünvandır. Medreselerde yetiştirilen kadılar, tercihe göre direk kaza kadılığına tayin edildikleri gibi, bir süre müderrislik yapıp sonra da kadı olabiliyorlardı4. Kadılığın en yüksek derecesi olan mevleviyyet payesi ile kazalara atamaların yapıldığını görmekteyiz. Mesela Konya Kazası’na Đbrahim Efendi5, Erzurum’a Maksud6, Trablusşam’a Şah Muhammed7 mevleviyyet ile atanmışlardır. Devletin çeşitli medreselerinde müderrislik yapan kadıların atanma ücretleri farklılık göstermektedir. Mesela Selanik Kazası’na Şeyhü'l-islâm’ın oğlu Mehmed Efendi 60 akçe ile8, Tebrîz Kazası’na Mevlana Seyyid Ali 50 akçe ile9, Revan ve Ordubad kazalarının da dahil olduğu Nahçıvan Kazası’na yevmi 500 akçe ile Mehmed Çavuş10 tayin edilmiştir. Hz. Peygamberin soyundan gelenler için kullanılan nakibü’l-eşrâf makamında olanların da kazalara atandıkları olmuştur. Süleymaniye müderrislerinden Seydî Efendi Mahmiye-i Galata Kazası’na11, Seyyid Yahya Efendi de Üsküdar Kazası’na12 atanmıştır.
2 Revân ve Ordubâd kazâları Nahçıvân Kazâsı’na dahil edilmiştir.
3 Tayin işlenmemiştir. Bu kazada Mevlana Hüseyin 106 akçe ile görevini yapmaktadır. Belge 121. 4 F. Yıldırım, a.g.e., s.51 v.d. 5 Belge 245. 6 Belge 320. 7 Belge 578. 8 Belge 632. 9 Belge 655. 10 Belge 669. 11 Belge 199. 12 Belge 522.
DEFTERDARLIKLAR (1593-1595) 13
Hazîne Defterdârlığı14 Tımâr Defterdârlığı 15 Defter Kethüdâlığı 16 Kethüdâlığı Tımâr
Anadolu Lahsa Anadolu Şehr-i Zol Bosna Temeşvâr Haleb
Bağdâd Mısır Basra Tebrîz Cezâyir Trablusşâm Kıbrıs
Basra Revân Cezâyir-i
şark Çıldır Vân
Bosna Rûm Mûsul Diyârbekir
Diyârbekir Sivâs Diyârbekir Erzurûm
Eflâk Şâm Çıldır Haleb
Erzurûm Şirvân Gence Rakka
Gence Tebrîz Şâm Revân
Habeş Temeşvâr Rakka Rûmili
Haleb Trablusşâm Vân Sivâs
Karamân Tûna Erzurûm Şehr-i Zol
Kârs Yemen Revân Şirvân
Kıbrıs Mar´aş Tebrîz
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, Osmanlı eyaletlerinde devlet hazinesine ait işlerle ilgilenen mal defterdarları 1141 numaralı deftere göre 25 tanedir. Atamalar genellikle defterdarlıktan defterdarlığa gerçekleşmektedir. Ancak tımar defterdarı iken hazine defterdarlığına yükselmelerin olduğu da görülmektedir. Erzurum tımar defterdarı olan Mehmed Efendi’ye, 6 zi’l-hicce 1002 tarihinde aynı bölgenin hazîne defterdarlığı verilmiştir17. Yine
Dergâh-ı Alî çavuşlarından Süleyman Çavuş’a Habeş hazine defterdarlığı18, Dergâh-ı Alî müteferrikalarından Ali’ye Şam hazine defterdarlığı19, Bosna’da defter kethüdası olan
13 Đncelediğimiz defterde, tabloda belirtilen defterdarlıklara ek olarak Hazine-i Amire’de bulunan Baş Defterdar denilen Şıkk-ı Evvel ve Şıkk-ı Sani defterdarları bulunmaktadır. Ayrıca, Dergâh-ı Mu‛allâm Topçuları Kethüdalığı, Cânik Kapı Kethüdalığı ve Görî Kalesi Kethüdalığı da vardır.
14 Eyâletlerde devlete ait malların tahsîli ve hesaplarının tanzimi ile görevli memurun adıdır. Buna aynı zamanda Mal Defterdârı da denilmektedir. M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.I, s.786.
15 Tımar işlerine bakan mal memuruna verilen isimdir. Tımarlılar ile tımarlıların defterlerini tutar, bunlara ait vukuatı yürütürdü. M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.III, s.507. 16 Arazisi has, zeamet ve tımar olarak ayrılan eyaletlerde zeamet işlerine bakan memurun unvanıdır. Defter Kethüdası, tımar işlerine bakan ve Tımar Defterdarı namını alan memurun amiri sayılmaktadır. M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.I, s.420.
17 Belge 40. 18 Belge 234. 19 Belge 271.
hazinesine göndermek şartıyla gerçekleştirilen bu atamalarda, bazen defterdarlığın yanında sancak verildiği de olmuştur. Örneğin Lahsa’nın mal defterdarlığı Sağda (?) Sancağı ile Muhiddin’e21, Basra mal defterdarlığı Kur(û)na Sancağı ile Bedayüllah’a22(?), Mısır mal defterdarlığı ismi belirtilmeyen bir sancak ile Hızır’a23 verilmiştir. Hazine defterdarlarının göndermekle mükellef oldukları saliyane ve dirlik miktarı defterde çoğu yerde belirtilmemiştir. Ancak Mevlana Đbrahim’in, Yemen mal defterdarlığına 200 bin akçe saliyane ile atandığı gösterilmektedir24.
Tımar tasarruf edenlerin defterlerini tutan tımar defterdarları ise 15 tanedir. Daha önce çaşnigir, çavuş, müteferrika gibi vazifelerde25 olan devlet memurlarının ötesinde, sancak beyliğinden sonra tımar defterdarlığı görevini yürütenler de olmuştur26.
Zeamet işlerine bakan defter ve tımar kethüdaları da toplamda 18’dir.
20 Belge 679. 21 Belge 39. 22 Belge 184. 23 Belge 596. 24 Belge 533.
25 Đlgili yerler için bkz.: Belge 18, 271, 417. 26 Belge 260.
AĞALIKLAR (1593–1595)
‛Azebler Ağâsı Dergâh-ı ‛Âlî Yeniçeri Ağâlığı Nahçivân Gurebân Ağâlığı Ahısha Bölük Ağası Eflâk Gönüllüler Ağâlığı Nihâvend Cerekesân Ağâlığı Ahıska Cânîb-i Yesâr
Gönüllüleri Ağalığı
Gence (…..) Kul Ağâlığı Nihâvend Gönüllüyân-ı Yemîn Ağâlığı
Ahıskâ Yemîn Gönüllüleri Ağâlığı
Gence ‛Azebler Ağâsı Nihâvend Gönüllüyân-ı Yesâr Ağâlığı
Azgur Kulları Ağâsı Gence Cânib-i Yemîn Gönüllüleri Ağâlığı
Rodos Ğarîbler Ağâsı Bağdâd ‛Azebler Ağâlığı Gence Cânib-i Yesâr Ağâlığı Sipâhi Oğlanları Ağâlığı Bağdâd Cânib-i Yesâr Yeniçeri
Ağalığı
Gence Tüfengciler Ağâlığı Sol Ğurebâ Ağâsı Bağdâd Gönüllü Yemîn Ağâlığı Göri Cânib-i Yemîn Ağâlığı Şâm Yeniçeri Ağâsı Bağdâd Ğaribler Ağâsı Kars Gönüllüleri Ağâlığı Şehr-i Zol Cânib-i Yemîn
Yeniçerileri Ağâlığı Bağdâd Yemîn Gönüllüleri
Ağâlığı Kıbrıs Yeniçeri Ağâlığı Şehr-i Zol-u ‛Atîk Ağâlığı
Basra ‛Azebler Ağâlığı Lefkoşe ‛Azebler Ağâlığı Tebrîz Tüfenkçiler Ağâlığı Basra Gönüllüler Ağâlığı Leymason ‛Azebler Ağâlığı Tebrîz Yemîn-i Gönüllüler
Ağâlığı Boğdân Gönüllüler Ağâlığı Mağosa Kalesi ‛Azeblerî
Ağâlığı
Tûmânis Gılmân-ı Yemîn Ağâlığı
Böğürdelen Gönüllüleri Ağâsı Mısır Bölükçüler Ağâsı Tûmânis Tüfenkciler Ağâlığı Böğürdelen Kal‛ası ‛Azebler
Ağâsı Mısır Ğaribler Ağâsı Vân Gönüllü Ağâlığı
Cânib-i Yemîn Gönüllüleri
Ağâlığı Mısır Tüfengciler Ağâlığı
Çerâkise Ağâsı Nahçıvân Yeniçeri Ağâlığı
Bu tabloda, devletin değişik bölgelerinde olan ağalıklar gösterilmiştir. Atanan ağalara baktığımızda belirtilen akçe miktarlarının farklılığını görürüz. Mesela Van Gönüllüler Ağalığı’na 25 Ramazân 1002 yılında 60 akçe ile Hasan Ağa27, Eflak Gönüllüler Ağalığı’na
yevmi 29 akçe ulufe ile Bosna Serdarı Đbrahim28, Leymason Azebler Ağalığı’na 17.665 akçe
tımar ile Hamza29 atanmıştır. Yine bazı eyalet ve sancak tayinlerinde olduğu gibi, bu görev
dağılımında da bazı şartlar ön koşul olarak gösterilmiştir. Örneğin Nahçivan Garibler Ağalığı, Ahmed’e Vezir Hızır Paşa ile Tağıstan Seferi’ne katılması karşılığında verilmiştir30. Elimizdeki
defteri baz alarak, genel itibariyle ağalıkların 40, 60, 80, 90 akçe karşılığında verildiğini söylememiz mümkündür. 27 Belge 301. 28 Belge 686. 29 Belge 585. 30 Belge 277.
EYALET DEĞĐŞTĐREN PAŞA VE BEYLERĐN ESKĐ VE YENĐ GÖREV