Anadolu’da Gördes veya Türk Düğümü, Sine veya İran Düğümü, İspanyol Düğümü ve Tek arş üzerine düğüm olmak üzere dört değişik düğüm tekniği kullanılır (Deniz, 2000: 99-100, Aytaç, 1989: 132). Erzurum ve çevresinde yapılan incelemelerde dokunan halıların düğüm tekniği, Türk düğümü olarak tespit edilmiştir. Genellikle kaba dokumalı ve uzun havlı olup dokunan halılar çoğunlukla taban halısı, karyola (sedir) halısı, seccade, duvar halısı minder, yastık ve heybe türünde halılardır.
Türk Düğümü: Düğüm şeklinde bükülmüş, renkli ilme yün ipliği,bir çözgü çiftinin
(ön ve arka telin) etrafından dolanarak, uçları arkadan öne doğru alttan çıkarılarak atılır. Sağ el ile tutulan çözgü çiftinden, sol eldeki ilme ipliği önce arka telin sonra ön telin etrafından dolandırılarak çözgü çiftinin üzerine düğümlenir. (Çizim 6) Anadolu bir halı merkezi olduğundan Hereke veya Gördes isimleriyle de anılan Türk düğümü, çift, kapalı, gibi adlarla da anılır. Oldukça sağlam bir düğüm tekniğidir. Zamanla hav yüzeyi yok olsa bile, çözgü çiftinin etrafından dolandığı için desenin kaybolması mümkün değildir. Düğümün özelliği nedeniyle ilme uçları aynı aralıktan çıktığı için daha çok geometrik, üsluplaşmış ve köşeli desenlere görüntü bakımından daha iyi olduğu için bu düğüm tekniği daha elverişlidir. Ancak bitkisel haldeki desenler uygulandığı zamanda, görüntü bakımından bir olumsuzluğun olmadığına da Hereke halıları örnek olarak gösterilebilir (Aytaç, 1989: 135).
80 Gördes düğümü ile dokunan halılar sağlam olur. Gördes düğümü, bütün Türk ve Kafkas halılarında, bazı İran ve İngiliz halılarında kullanılmıştır (Aytaç, 1989: 135).
Çizim 6: Türk Düğümü (Gördes Düğümü) (Mevlüt Kaplanoğlu)
Sine (İran) Düğümü: Sine, Batı İran’da bir yer adıdır. Sine düğümünde, İlme
ipliğinin yalnız bir ucu arka çözgüye sarılmadan, arka tarafından geçerek ön çözgünün etrafından dolanarak alttan öne çıkar. Başlangıçtaki diğer uç ise arka çözgünün etrafında dolanmadan önde kalarak düğümü oluştururlar. Sarılmış olan çözgü sağda veya solda olabilir. Böylece Sine düğümü iki değişik şekil gösterir. (Çizim 7) Sine, açık, tek, Isparta gibi adlarla da anılır. Türk düğümü kadar sağlam değildir. Düğümü yönünün değiştirilmesi ile (arka çözgüye dolanıp, ön çözgünün etrafından geçerek) oluşturulan düğüme ise Hekim düğüm adı verilmektedir. Ülkemiz de sadece Isparta, Lâdik, Sivas yörelerinde kullanılmaktadır (Aytaç, 1989: 135).
Sine düğümü bütün İran, Türkistan, Hind ve Çin halılarıyla bazı Türk halılarında kullanılmıştır. Sine tekniğinde düğüm ipliklerinin uçları birbirine daha yakın olduğundan bu çeşit halılar daha yumuşak ve renkleri daha parlak olur. Örnekler de daha çeşitli ve daha ayrıntılı olabilir. Yalnız düğümlerin bir ucu serbest bırakıldığı için bu halılar Gördes düğümü ile dokunmuş halılar kadar sağlam değildir (Aytaç, 1989: 136).
81
İspanyol Düğümü (Tek Arış Üzerine Bağlanan Düğümler): İlme ipliği çözgünün
tek telinin etrafında bir defa dolanıp düğümlenerek uçları üste çıkarılır, her iki ilme ucu da üste çıkarılmak suretiyle oluşturulur. (Çizim 8) Bu düğüm tekniğinde, düğüm sıralarının tertibi değişiktir. Her düğüm sırasında bir çözgü teli boş bırakılır. İkinci sırada ise boş bırakılan çözgüye ilme atılırken yandaki boş kalır. Yani bir sırada düğümlenmiş olan arış bir sonraki sırada boş bırakılır (Aytaç, 1989: 136).
Diğer düğümlerden çok daha az kullanılmıştır. Ülkemiz yöre halılarında kullanılmamaktadır. Daha çok İspanya halılarında ve Quedinburg da Orta Çağ Avrupa duvar halılarında görülür. Doğu Türkistan’ın eski kültür merkezlerinde bulunan halılarla Fustat’ta bulunan bazı parçalar bu düğümle dokunmuştur (Aytaç, 1989: 137).
Çizim 8: İspanyol Düğümü (Mevlüt Kaplanoğlu)
Hekim Düğümü: İlme ipliğinin yalnız bir ucu arka çözgüye dolanarak, ön çözgünün
etrafından geçerek öne çıkar. Başlangıçtaki diğer uç ise arka çözgünün etrafından dolanıp önde kalarak düğümü oluştururlar. (Çizim 9) Ülkemizde sadece Isparta, Lâdik, Sivas yörelerinde çabuk üretim ve işçilik bakımından elverişli olduğu için kaba dokunmuş bazı halılarda tek ilme tercih edilmekte ve kullanılmaktadır (Aytaç, 1989: 137).
Çizim 9: Hekim Düğümü (Mevlüt Kaplanoğlu)
82
1.3.5. Halı Dokuma
Halı dokumaya başlarken önce çiti örülür. Çiti örmek için ele bir yumak iplik alınarak ucu alt direğin 10 cm. kadar yukarısından düğümlenir ve yumak bütün arka sıra iplikleriyle ön sıra iplikleri arasından geçirilip soldan dışarı çıkarılır. Ön sıra iplikleri, arkasındaki eşleriyle birlikte tutulur ve yumak her ikisinin arkasından dolanıp sağ elindeki iplik halkası içinde geçirilerek ilmiklemek suretiyle sağ tarafa doğru devam edilip, çiti örülür. (Fotoğraf 34) Çitiden sonra halının kilim kısmının dokunmasına geçilir. Kilimin ilk atkısı alt vargel yukarıda iken atılır. Alt vargel yukarı sürüldükten sonra gücü ağacının üstünden öndeki çözgü ipliklerinin üzerine elin bütün genişliğince basılarak arkadaki çözgü ipliklileri öne alınır. Kilimin dokunacağı iplik diğer elin parmakları arasına sıkıştırılarak, çözgü ipliği sıralarının arasından, boydan boya geçilir. Bu atkıya “basma atkı” denir. İkinci atkı atılırken alt vargel gücü ağacı hizasına kadar indirilir ve öndeki çözgü sırası ile arkadaki çözgü sırası arasından atkı atılır. Buna da “Süzme atkı” denir. Atkı sıraları kirkitle vurularak yerleştirilir. Alt vargel aşağı yukarı sürerek dokunan kilim kısmından (Toprakçılık) sonra ilmeli kısmın dokumasına başlanır (Aytaç, 1989: 137).