Erzurum Halı Dokuma Sanatının Tarihi Gelişimi

Halı Sanatı XI.yy.’dan itibaren Selçuklu Türklerinin hâkimiyetiyle ve onlarla birlikte Orta Asya’dan, batıya doğru yayılmıştır. Türkler Orta Asya’dan Anadolu’ya geldiklerinde halı dokuma geleneğini de beraberlerinde getirmişlerdir (Aslanapa, 1972: 5, Deniz, 2000: 23, Karamağaralı, 1996: 175, Önder, 1997: 88).

Kaynaklar Türkiye’de halıcılığın 12. Yüzyıldan başlayarak yaygınlaştığını göstermektedir. 2500 yıllık geçmişin 900 yılı aşkın bir bölümünü oluşturan Anadolu halıcılığı, çeşitli dönemlerden geçmiştir.

Anadolu’da dokunan Türk halı ve düz dokuma yaygıları, Selçuklular döneminden itibaren istikrarlı bir gelişim takip etmiştir. Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı Dönemi’nden kalma örnekler de bunu doğrulamaktadır. Geç Osmanlı Döneminde, batılı şirketler tarafından, Anadolu dokumalarının kaderini etkileyecek, bir takım olumsuz faaliyetler yapılmış ise de, ısmarlama halı dokuyan halkın, ısmarlayıcının istediği türden halıyı dokuduğu halde, bunu benimsememesi, geleneklerinden vazgeçmeyip, eski alışkanlıklarını devam ettirmesi ve konar-göçer halde yaşayan halkın büyük bir kısmının, o dönemlerdeki bu gelişmelerden habersiz olması, dokuma geleneğini bozamamıştır. Günümüzde dokunan halı ve düz dokuma yaygılar, Orta Asya’dan başlayan Türk dokuma geleneğinin, Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı dönemi yoluyla, gelenekler sayesinde, bozulmadan, günümüze kadar gelebilen örnekleridir (Deniz, 2000: 201).

Halı dokuma sanatı yaşadığı dönemin özelliklerini geçmişten günümüze yansıtan, kültürümüzün bir parçası haline gelmiş ve bu çeşitlilik içinde önemli bir yere sahiptir. Anadolu’nun her bir köşesi halı dokuma kültürüne sahiptir.

Anadolu’daki halı dokumacılığının bir türünü de Erzurum halıları oluşturmaktadır. Köklü bir geçmişe sahip olan Erzurum halıları günümüzde de Doğu Anadolu Bölgesinin dokuma merkezidir. Kendine özgü dokuma malzemesi, dokuma teknikleri ve motif özellikleri mevcuttur. İhtiyaç malzemesi olarak üretilen ve gündelik hayatımızın vazgeçilmez unsurları

41 arasında yer alan dokumacılık, Anadolu’nun hemen her yöresinde olduğu gibi Erzurum yöresinde de, geleneksel değerlerin üzerine yansıtıldığı en önemli el sanatı olarak dikkat çekmektedir (Gündoğdu, 2005: 61). Uzun yıllar kadınlar ve genç kızlar, kendi ihtiyaçlarını karşılamak, çeyiz hazırlamak ve aile bütçesine katkı sağlamak amacı ile evlerinde halı dokumuşlardır. Günümüzde ise evlerde halı dokuma işlemi yapılmamaktadır. Bunun yerine Halk Eğitim Merkezlerinin desteklemiş olduğu kurslarla atölye sisteminde özel sektör dediğimiz halı tüccarları halı dokuma yaptırmaktadır.

Erzurum halılarının tarihçesi hakkında çok fazla bilgi olmamasına rağmen, Vakıflar ve Etnografya müzelerinde sergilenen halı ve seccadelerden anlaşıldığı üzere Erzurum’da dokumacılığın yüzyıllara dayanan bir geçmişi vardır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nin diğer yerlerinde görülen halılar gibi, uzun boylu ve dar enlidir. Erzurum yöresi dokumalarında, yakın çevredeki, Kars, Ardahan ve Erzincan yöresi dokumalarının etkisi de görülmektedir.

Yeryüzünde kurulan uluslar kendi kültür tarihleri içerisinde birçok şeyi tasvir edip, bunların her birine sembolik anlamlar vererek, çeşitli sanat dallarında kullanmışlardır. Bu tasvirleri kendilerine kutsal saydıkları mekân, eşya ve anlatımlara taşımayı büyük bir beceri ile gerçekleştirmişlerdir. Ancak son yıllarda hızla gelişen teknoloji ve iletişim, basın ve yayının baş döndürücü seyri içinde ülke sınırlarını aşan kültürel etkileşim hızla yayılmasıyla geleneklerin yaşatılması, kültürel varlıkların korunarak gelecek kuşaklara aktarılması neredeyse imkânsız hale gelmektedir (Kaplanoğlu, 2011).

El halıcılığı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Tarihten gelen bir bilgi birikimi ve dokumacılık kültürüne sahip olmasına ve sektörde önemli bir alt yapının mevcut olmasına rağmen Anadolu’nun diğer bölgelerinde olduğu gibi Erzurum halıcılığı da bundan olumsuz etkilenmektedir. Bütün bu olumsuz gelişmelerin arasında azda olsa yaşatılmaya çalışılan dokumalarımız, belli merkezlerde yoğunlaşmış, bunların dışında kalan yörelerde ise sadece arşivlerde kalmış, hatta bazı yörelerde kaybolup gitmiştir. Bu şartlar altında Erzurum’da dikkat çekecek derecede geleneksel dokumaların yapıldığını, hatta bazı dokuma türlerinin kompozisyonlarıyla birlikte korunduğunu görmekteyiz.

Geometrik ve organik zıtlıklarla estetik düzeyi kuvvetlenen halı özgün bir modeldir. Öncelikle teknik ve estetik değerlerle donatılmış, kültürel bir ürün olan halının bu değerlerinin saptandığı bir kimliğinin olması gerektiği düşünülmüş ve bu özellikleriyle yapısal farklılığı ortaya konmuştur. Erzurum bu duyarlılığı ve kültürüne bağlılığıyla başta Atatürk Üniversitesi

42 Halıcılık Eğitim Merkezi olmak üzere özel sektör, Sivil Toplum Kuruluşları, Belediye ve Halk Eğitim Merkezleri yoğun gayret göstermektedirler (Fotoğraf 7) (Kaplanoğlu, 2011).

Fotoğraf 7: Halı Dokuma Atatürk Üniversitesi Halıcılık Eğitim Merkezi Müd. (Mevlüt Kaplanoğlu)

Halıcılık eskiden bir aile sanatı iken, ekonomik hayatta yer tuttuktan sonra aile sanatı olmaktan çıkmıştır ve atölye sistemine dönüşmüştür.

Yukarıda da bahsedildiği gibi el dokuması halıların piyasada daha iyi bir yer elde edebilmesi, Erzurum’da halıcılığı geliştirmek ve milli kültürümüz olan halı sanatını korumak ve yaşatma mücadelesi gösteren Atatürk Üniversitesi, bünyesinde kurmuş olduğu Halıcılık Eğitim Merkeziyle 1962’den beri sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı ile halı sanatına büyük katkı sağlamaktadır. (fotoğraf 8) Halıcılık eğitim merkezi 60x60 kalitede Osmanlı saray halıları dokuması yapmanın yanı sıra, portreler ve özel siparişlerle günümüzde de varlığından söz ettirmektedir.

43

Fotoğraf 8: Atatürk Üni. Halıcılık Eğitim Merkezi Müd. Müdür, İdari PersonelUsta Öğreticiler ve dokuyucu öğrenciler (Mevlüt Kaplanoğlu)

Erzurum ve çevresinde halı dokuma yaygıların kalitesi, hammaddenin cinsi, çözgü iplerinin incelik ve kalınlıkları, boya ve dokuma tekniklerine göre değişir. Yörede pamuk son yıllarda çözgüde kullanılmaya başlanmıştır. Elde eğrilmiş yünler, daha makbuldür. Yörede halı dokuma yaygılar, özellikle çeyiz için dokunduğundan daha da değerini artırmaktadır. Ancak günümüzde bu geleneği sürdürenlerin çok azalmış olduğunu görmekteyiz. Bu geleneği sürdürenler ise atölye sisteminde el dokuması halılarına yönelmiş durumdadırlar. (Fotoğraf 9)

44

Fotoğraf 9: Halı Dokuma Atatürk Üniversitesi Halıcılık Eğitim Merkezi Müd

Erzurum ve çevresinde yapılan araştırmalarda evlerde dokunan halıların kaliteleri bir standardı olmayıp halıdan halıya kalite değişmektedir. Fakat genelde dokunan halıların halı standartlarına göre, kaba kaliteli halılar sınıfına girmektedir. Yapılan incelemede ve kaynak araştırmalarda ortaya çıkan sonuç, Erzurum ve çevresinde dokunan halılarda 10x10 cm. en ve boydaki düğüm sayısına göre, ince, orta halılar şeklinde ayırmak mümkün değildir.

1.3.2. Erzurum Halı Dokuma Sanatının Teknik Özellikleri