Halı Dokuma

Halı dokumaya başlarken önce çiti örülür. Çiti örmek için ele bir yumak iplik alınarak ucu alt direğin 10 cm. kadar yukarısından düğümlenir ve yumak bütün arka sıra iplikleriyle ön sıra iplikleri arasından geçirilip soldan dışarı çıkarılır. Ön sıra iplikleri, arkasındaki eşleriyle birlikte tutulur ve yumak her ikisinin arkasından dolanıp sağ elindeki iplik halkası içinde geçirilerek ilmiklemek suretiyle sağ tarafa doğru devam edilip, çiti örülür. (Fotoğraf 34) Çitiden sonra halının kilim kısmının dokunmasına geçilir. Kilimin ilk atkısı alt vargel yukarıda iken atılır. Alt vargel yukarı sürüldükten sonra gücü ağacının üstünden öndeki çözgü ipliklerinin üzerine elin bütün genişliğince basılarak arkadaki çözgü ipliklileri öne alınır. Kilimin dokunacağı iplik diğer elin parmakları arasına sıkıştırılarak, çözgü ipliği sıralarının arasından, boydan boya geçilir. Bu atkıya “basma atkı” denir. İkinci atkı atılırken alt vargel gücü ağacı hizasına kadar indirilir ve öndeki çözgü sırası ile arkadaki çözgü sırası arasından atkı atılır. Buna da “Süzme atkı” denir. Atkı sıraları kirkitle vurularak yerleştirilir. Alt vargel aşağı yukarı sürerek dokunan kilim kısmından (Toprakçılık) sonra ilmeli kısmın dokumasına başlanır (Aytaç, 1989: 137).

Fotoğraf 34: Çiti Örülmesi (Mevlüt Kaplanoğlu)

Halı dokumaya başlamadan önce, halının kilim dokusundan itibaren iki kenarına da 5 veya 10 cm. ölçü alınarak işaret konur. Halının düzgün ve kalitesinde çıkması için bu işaretler arasına mastar yardımıyla halı enine paralel olarak düz bir (çırpı) çizgi çizilir.

83 Renkli ilme iplikleri çile halinde dokuyucunun yetişebileceği kadar yükseklikte veya tezgâhın genişliğine uzatılmış bir urgan, tahta veya metal çubuk üzerine düzenli bir şekilde dizilir. Dokuyucular tezgâhın önüne minder veya sıra koyarak dokurlar. Aşağıdan yukarı doğru dokunmaya başlarlar. Halı dokuma işlemi ilerledikçe dokunan kısmı sarma tezgâhlarda alt levente sararak düz tezgâhlarda tezgâhın arka kısmına kaydırarak dokumaya devam eder (Aytaç, 1989: 137).

Düğümleme alt vargel aşağıda iken yapılır. Uygulanan düğüm şeklinde ilmeler bir sıra düğümlendikten sonra alt vargel yukarı sürülür. Kilim dokumasında olduğu gibi bir sıra basma atkı atılıp, kirkitle yerleştirilir, vargel aşağı sürülür bir sırada süzme atkı atılıp, yerleştikten sonra ilme sıra düzgün olarak kirkitle dövülür (Aytaç, 1989: 137).

Halının iki yanındaki kenar örgüsü kısmına ilme atılmaz bu kısım bir yumakla örülür. Yumak asılı durur, ilme sırasıyla birlikte örülmeğe devam edilir. Bu kısma kenar veya kıyı kolanı, denir. Kıyı kolanı atkı ucunun bulunduğu tarafa yapılmaz atkı ucu daima bir sağda bir solda kısa bırakılır. Atkı hangi tarafta kısa ise arası kıyı kolanı ile doldurulur (Aytaç, 1989: 138).

Sıranın kirkitle dövülmesi bittikten sonra iki el ile ilme uçları çekilerek aralarındaki serbest lifler toplanır ki buna “çekme” denir. Bazen seyrek bir saç tarağı ile taranarak yatık lifler dikleştirilir. Bu sırada çıkan serbest liflere “çekinti” denir. Bundan sonra ilmelerin uçları kalitesine göre gerekli hav yüksekliğini verecek şekilde ayarlı makas ile kesilir. Buna “kırkım” da denir. Halı ilmelerinin iki sırasında veya daha fazla sırasında bir kırkım yapıldığı da olur. Kırkımda elde edilen kırpıntıya “makas altı” denir (Fotoğraf 35) (Aytaç, 1989: 138).

84

Fotoğraf 35: Halı Kırkımı (Mevlüt Kaplanoğlu)

Buraya kadar anlatılanlarla birinci düğüm sırası bitmiştir. Bundan sonra aynı işler tekrarlanarak diğer sıralarda dokunur. Sonunda tekrar kilim dokuması, çiti örgüsü yapılarak halı bitirilir. Halının büyüklüğüne göre saçak payı bırakılarak çözgü kısmı makasla kesilir ve halı tezgâhtan çıkarılır. Halı küçük boyutlarda çerçeve tezgâhta da dokunabilir. Bu durumda atkılar tarağın bir üst, bir alt hareketiyle atılır (Aytaç, 1989: 139).

Türkiye’de halı dokuma işçilik ücreti bin düğüm üzerinden hesaplanmaktadır. İyi bir dokuyucu, bir iş gününde 20 bin düğüm atabilmektedir. Dokuma hızı doğal olarak, dokunan halının desenli ve düz oluşuna göre değiştiği gibi halının düğüm sıklığına ve desen özelliğine göre de değişmektedir (Aytaç, 1989: 139).

Atkı Türleri:

Ön ve arka çözgüler arasındaki ağızlıktan her ilmek sırasından sonra el ile geçirilen pamuk, yün veya ipek ipliğe denir. Bazı yörelerde argaç, direzi gibi adlarla da anılır. Yurdumuzda üretilen halılarda genellikle çözgülerin durumuna göre oluşan ağızlıktan, geçiş şekli dikkate alındığında iki tür atkı vardır. Kapalı (Türk) düğümle dokunan halılarda genellikle önce süzme, sonra basma atkı atılır. Açık düğümle dokunan halılarda ise önce

85 basma, sonra süzme atkı atılır. Yalnız Erzurum Atatürk Üniversitesi ve Erzurum Büyükşehir Belediyesi atölyelerinde dokunan halılarda üç atkı kullanılmaktadır.

Alt Atkı: Halının ilme dokumasının bir sırası bittikten sonra halının kalitesine göre

uygun olan atkı ipliği varangelen ağacı aşağıda iken çözgünün arasından geçirilir, düz olarak çekilir ve kirkitle sıkıştırılır.

Üst Atkı: Alt atkı çekildikten sonra varangelen ağacı yukarı kaldırılarak ince atkı

çözgünün arasından geçirilir, kirkitle ilmelerin arasına yedirilerek çekilir.

Üst Kalın Atkı: İnce atkı atıldıktan sonra varangelen ağacı aşağıya indirilir ve alt

atkısının atıldığı şekilde çözgünün arasından geçirilerek kirkitle sıkıştırılır.

Düğüm (İlmek) Kesimi ve Kırkım: İlmek; halı dokunurken çözgünün her çift teline

yün, ipek ve floş ipliklerin bağlanarak yan yana getirilip sıralar teşkil ederek dokuma yüzeyinin oluşmasını sağlar. (Fotoğraf 36) İlmelerin düzgün, uçlarının eşit olması ve arka tarafa çıkmaması için bıçak kullanılır. Bıçak yukarıdan aşağıya doğru çözgülere paralel olarak dik bir şekilde vurularak kesim yapılmalıdır.

Dokunan halının kalitesine ve cinsine göre makas seçilmelidir. Her ilmek sırasından sonra kesim (kırkım) yapılmalıdır. Makasın alt yüzeyi eşit şekilde bastırılmalı, ucunun çözgülere yaklaştırılmamasına özen gösterilmelidir.

86

İKİNCİ BÖLÜM

2. ERZURUM HALI DOKUMA SANATININ RENK, MOTİF VE KOMPOZİSYON