NĠTELĠKLER
Hadis öğrencisinin, öğrenime baĢlamadan önce birçok niteliği hâiz olması gerektiği söylenebilir. Fakat hâfıza ve yazı bir hadis öğrencisinin sahip olması gereken en temel ve zarûrî niteliklerdir. Bu baĢlık altında muhaddislerin bu iki yetkinliğe verdikleri önem örnekleriyle ortaya konmaya çalıĢılacaktır.
31 1. HÂFIZA
Hadis öğrenimine baĢlayacak bir öğrencinin öncelikli özellikleri arasında güçlü bir hafızaya sahip olmasının ayrı bir yeri ve önemi vardır. Zira hafıza gücü, hem öğrencilik devresinde hadislerin ezberlenmesi (hıfz/tahammül) hem de hocalık zamanlarında tahammül ettiği rivayetlerin aktarılması (edâ) ve kabul görmesi gibi noktalarda hayati bir rol oynamaktadır.
Diğer taraftan, ricâl tenkidinde râvîlere yöneltilen baĢlıca zapt kusurları arasında râvînin hâfıza gücünü doğrudan ilgilendiren sûu‟l-hıfz teriminin geldiği bilinmektedir. Hâfıza problemi yaĢayan ravilerin hadislerine verilen kıymet, yaĢadıkları bu sorunun sıklık seviyesiyle doğru orantılı olarak düĢmektedir. Bu noktayı dile getirmesi açısından Abdullah b. el-Mübârek‟in (ö. 181/797) iki râvîyi kıyaslarken birinin hâfız olmadığını, diğerinin ise ehli hadis olduğunu söylemesi, onun hâfıza gücü açısından zayıf olan birinin hadis ehli olamayacağını düĢündüğü sonucuna ulaĢmayı mümkün kılmaktadır.143
Ebû Bekr b. Ebî ġeybe‟nin (ö. 235/849) Bağdat‟ın Rusâfe Mescidi‟nde hadis edâsı sırasında hâfıza gücüne karĢı güveni sarsmamak için hâfızasından rivâyeti yarıda bırakıp kitabını istemesi de hâfızaya verilen önemi göstermektedir.144
Ġbn Ebî ġeybe, sağlam hafızasıyla tanındıktan sonra bile hata edip hâfıza problemi yaĢayan bir râvî konumuna düĢmekten korkmaktadır.
Hadîs ilmi açısından hâfızanın bu derece önemli görülmesi, hâfızası kuvvetli muhaddislerin bu meziyetleri ile Ģöhret bulmalarına yol açmıĢtır. Meselâ ġaʻbî (ö. 104/722) kendi hâfızası hakkında, “Ben bu günüme kadar beyaz [kâğıt] üstüne siyah [mürekkep] değdirmedim. Bana birisi hadis tahdîs ettiğinde onu mutlaka ezberledim. Tekrar etmesini de istemedim. Buna ĢaĢırdın mı? Ben duyduğum her Ģeyi [anında] ezberlerim. Kitabımdaki yetmiĢ bin hadise bakıyormuĢ gibi [ezberim]!”145
demiĢtir.
143
Hatîb, a.g.e. IV, 433.
144 Hatîb, a.g.e. XI, 262. KrĢ: Hatîb, el-Câmiʻ li ahlâkı‟r-râvî ve âdâbi‟s-sâmiʻ, (thk. Mahmût et- Tahhân), Mektebetü‟l-meʻârif, Riyâd 1983, II, 13.
32
Ġshâk b. Râhûye (ö. 238/853)‟nin, hıfzından on bir bin hadis imlâ ettiği, ardından kitabından bu hadisleri tekrar okuduğu ve ezberinden rivâyet ettikleriyle kitâbından okudukları arasında bir harf bile farklı olmadığı söylenmektedir.146
Yukarıda belirtilen hususun bir diğer veçhesi olarak; râvîlerin, ezberlerinden aktarımda bulundukları sırada yanılmalarına iliĢkin haberler o günün hadis dünyasında son derece hızlı yayılmakta ve ilim meclislerinde konuĢulmaktaydı. Bir örnek vermek gerekirse, Ebû Mesûd Ahmed b. el-Furât (ö. 258/872)‟a, Isfahan‟dan bir mektup yazılarak Ebû Dâvûd et-Tayâlisî‟nin (ö. 204/819) orada dokuz yüz veya bin hadiste hata yaptığı söylenmiĢ; o da bu bilgiyi Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855)‟e aktarmıĢtır. Ahmed b. Hanbel de ona Ebû Dâvûd gibi bir hadis otoritesi için bu kadarının hoĢ görüleceğini ifade etmiĢtir.147
Bu anekdotun ardından Ebû Dâvûd‟u savunma ihtiyacı duyan Hatîb el-Bağdâdî, onun sahîh olarak tahdîs ettiği hadislere oranla hatalı olarak rivâyet ettiklerinin çok az miktarda olduğunu söylemiĢtir.148
Görüldüğü gibi Isfahan‟da yapılan bir rivayet hatası, Bağdat‟taki ilmî mahfillerin gündemine hızla düĢmekte ve Ebû Dâvûd et-Tayâlisî gibi büyük bir hadisçi bile hâfıza yeterliliği açısından sorgulanabilmektedir.
Belirtilen durumun bir baĢka örneği olarak, Yahya b. Maîn‟in (ö. 233/848) Ebû Ma„mer (ö. 236/850)‟i Rakka‟daki rivâyet faaliyetinde beĢ bin hadis rivâyet edip bunların üç bininde hata ettiği için Ģiddetli bir Ģekilde eleĢtirmesi zikredilebilir.149
Bu tenkîdin hadis dünyâsında hızla Ģuyû bulması sonucunda Yahya b. Maîn vefat edene kadar Ebû Maʻmer rivayette bulunamamıĢtır.150
Hâfızaya verilen önemden dolayı râvîler hâfıza kuvvetlerine göre sınıflandırılmıĢ ve birbirleriyle kıyaslanmıĢlardır. Böylelikle hangi râvînin/râvîlerin hangi hadis(ler)in hıfzında daha iyi oldukları tespit edilmiĢ; talebeler de bu durumları göz önünde bulundurarak en iyi hâfızlardan hadîs tahammülünde bulunmak için çabalamıĢlardır. Meselâ, Ahmed b. Hanbel‟e Süfyân es-Sevrî‟nin (ö. 161/778) mi yoksa Süfyân b. Uyeyne‟nin (ö. 198/814) mi daha iyi hâfız olduğu sorulmuĢtur. O
146 Hatîb, a.g.e. VII, 373. 147
Hatîb, a.g.e. X, 34. 148 Hatîb, a.g.e. X, 34. 149 Hatîb, a.g.e. VII, 252 150 Hatîb, a.g.e. VII, 252.
33
da, es-Sevrî‟nin daha iyi hâfız olduğunu ve daha az hata yaptığını; Ġbn Uyeyne‟nin de iyi bir hâfız olduğunu fakat Kûfelilerden rivayette bulununca çok hata yaptığını Hicazlıların hadislerinde de bazen hata yaptığını dile getirmiĢtir.151
Bir diğer benzer örnek olarak; Ebû Zürʻa‟ya (ö. 264/878), el-Fadl es-Sâiğ ve Ebû Yahyâ ez-Zaʻferânî (ö. 279/892)‟den hangisinin daha iyi hâfız olduğu sorulmuĢtur. Ebû Zürʻa bu soruya, el-Fadl‟ın muttasıl hadisleri daha iyi bildiğini, Ebû Yahyâ‟nın ise tefsîr rivâyetlerinde daha iyi olduğunu belirterek cevap vermiĢtir.152
Bu tespitten de anlaĢılacağı üzere, râvîlerin hangi tür rivâyetlerde daha iyi bir ezber birikimine sahip oldukları belirlenebilmektedir.
Bu gibi müĢahhas örneklerle hadis ilmi açısından hâfızanın önemini çok iyi kavrayan muhaddisler, hâfızalarını kuvvetlendirmenin farklı yollarını da aramıĢlardır. Bunlardan bir kısmı, son derece ciddi yan etkileri bulunmasına rağmen bitkisel takviyeler yaparak hâfızalarını canlı ve güçlü tutmaya çalıĢmıĢlardır. Bazı muhaddislerin hâfıza takviyesi için belâzur isminde bitkisel bir ilaç içtikleri kaydedilmektedir. Bu cümleden olmak üzere, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî ve Abdurrahmân b. Mehdî (ö. 198/813-14)‟nin belâzur içtiği ve bu ilacın yan etkisi olarak Ebû Dâvûd cüzzâma tutulduğu, Abdurrahman‟ın ise abraĢ (alaca) olduğu söylenmiĢtir. Ġlaç, bu yan etkisine rağmen istenen tesiri göstermiĢ ve Ebû Dâvûd belâzurun etkisiyle kırk bin hadis; Abdurrahman ise on bin hadis ezberlemiĢtir.153
2. YAZI
Hadislerin yazımı meselesini ikinci bölümde daha geniĢ olarak ele alacağımız için burada konuyu özetlemekle yetineceğiz. Hadislerin yazımı konusu sürekli tartıĢıla gelmiĢtir. Hz Peygamber (as)‟in hadis yazımını yasaklayan “Benden Kur‟ân
dışında hiçbir şey yazmayın! Kim benden Kur‟ân dışında bir şey yazmışsa imhâ etsin!”154
gibi hadisleri ile, “Ġlmi [hadîsi] ilk tedvîn eden kiĢi Ġbn ġihâb ez-
151
Hatîb, a.g.e. X, 240. 152 Hatîb, a.g.e. VIII, 76. 153 Hatîb, a.g.e. X, 35. 154 Müslim, Zühd, 72.
34 Zührî‟dir”155
sözüne istinâden baĢta müsteĢrikler olmak üzere hadis tarihi konusunda araĢtırmaları olan bazı araĢtırmacılar, hadislerin hicrî ikinci asrın ortalarına doğru yazılmaya baĢladığını iddia etmiĢlerdir. Fakat sahâbe döneminden itibaren hadislerin yazıldığı tarihî bilgilerle sâbittir. MüsteĢrik Goldziher (ö. 1921) de hadislerin sahîfeler ve cüzler hâlinde yazıyla kaydedilmesinin Ġslâm‟ın ilk devirlerinde fiilen tamamlandığı sonucuna varmıĢtır.156
Hadislerin ilk dönemlerden itibaren yazı ile kaydedilmesinin yanında, muhaddislerin bir kısmı tarafından bu yönteme mesafeli durulmuĢtur. Fakat hicrî üçüncü yüz yılda kitâbetin hadîs tahammül yollarının en muteber yöntemleri arasına girdiği, hatta hadis yazmayan ve kitâbı olmayan kiĢilerin eleĢtirildiği görülmektedir. Meselâ Abdullah b. el-Mübârek‟in, bir kiĢinin, akrânından, kendisinden üst tabakadan ve kendisinin alt tabakasından hadis yazmadıkça ashâb-ı hadîsten olamayacağını ifade ederek157 hadis yazımını, hadis ehli olmanın Ģartlarından biri olarak zikrettiği görülmektedir. Ebû Saʻd Abdurrahmân el-Ġdrîsî (ö. 405/1014), Muhammed b. Hârûn el-Bağdâdî (ö. 256/870)‟yi, hadis yazarak oluĢturduğu Ģahsi kitapları olmadığı için eleĢtirmiĢ ve hıfzından tahdîs ederken çok hata yapmasını hadisleri yazmamasına ve kitabı olmamasına bağlamıĢtır.158
Kısaca diyebiliriz ki muhaddisler, hadis yazımını, hadis ehli olmanın Ģartı olarak görmektedir. Binâenaleyh bir hadîs öğrencisinin sâhip olması gereken en temel yeteneklerden biri de yazı yazma becerisidir.
B. HADĠS ÖĞRENCĠSĠNĠN ÖĞRENĠME BAġLAMADAN ÖNCE