Nafıa Nazırı bulunduğum zaman , uhdemde ayrıca mebusluk s ı f a t ı yoktu . Kabineden şahsen istifa m veya kabinenin günün b i rinde i s t i f a s ı , yahut da tekrar kurulacak b ir kabineye g ir ip girmiyeceğim hususlarının meçhtikl bulunması yüzünden, ih tiy a tî b ir te d b ir olmak üzere münhal b ir mebusluğa intihabım fırkaca tensip k ılın m ıştı •
( I ) 14 Şubat 1334 Rumî - M eclisi Ayanın 2 İn ci İçtima zabıtnamesi
s .273
( I I ) M eclisi Mebuson R e is i Ahmet Rıza Beyin ölümünden çok sonra,Cum huriyet Gazetesinde neşredilen h atıratında bu kısma birkaç defa temas e d ilm iş tir .
Diğer taraftan , M eclisi Ayanın içtima zabıtnamesinde okuduğumuza göre , Ahmet Rıza bey , konuşmasının sonunda(Ali Münif)bey hakkında şu cüm leleri kullanm ıştır : (A li Münif Beye fen d i H azretlerin i hakikatperest ve vatanperver b ir zat ola rak b ilir im . Binaenaleyh kendilerinden r ic a ederim. Eğer a r- zettiğlm lfa d a tta b ir y an lış var ise lü tfen s ö y le s in le r .)
T.T.
*jgn
luk ic ln „ , \ T , meV2UU blr1“ 8 defS S9tl ' ®en de “ eb“ -
„ “ V S ! 6t 0lnn " “ ■'J* v^ a lîer
8
l b ' l tercih edeceğimi söyledim . Fakat oralarda münhal yoktu . Adana-ya hsmclvar olan gösterildim 1111* 1 TUkUbUİUn° * 5w" lj,etln ten sib iyle Mebusluğa namzetUhdemde Nafıa N a z ır lığ ı da
ç ila r ın muhalefetine rağmen kazandık mevcuttu . Bu seçimde i t l l â f -
TAIAT PAŞAYA İSTİFA TEKLİFÎM
„ e ^ . T filit VRŞB S*,B r l ‘ ,a U k t ® yoFülmuş ve e z ilm iş t i . Sultan Heşad 1 nce Vahdettin meoburen kabineyi İpka ey le d i ! s . * £ £ *
-a a a ?aya , İ tt ih a t ç ıla r a s e v g le l vardı . Ve n işin in v e lia h t lığın d a n b e r i İ t l l t t ç i l e r l e İ ş b i r l i ğ i y a p tığ ı malûmdu i
bekllm ,eiIîlâ\ P,,?', ’ blr f‘r ''llk ve Tsrattl"ln c id a rd a n
m d ret yaratılm ası zımnında geride ç a l ı ç ı l a a e ı - d ştnralştü . tle r lg e le n İ t t ih a t ç ıla r İktidardan çekilm edi asla
doftru bulmadılar . * b asx*
x
X X
t i r „ “ *h dettln tahta geçince Tal*t P aşa'yı hemen de,»lş- lremez^l . Buna hem kuvveti k â fi d e ğ ild i . hem de harp g ib i büyük
ren n İçerisin d e bulunurken , bu tebeddül d a h ili b lr fır k a kav- tasına f ır s a t v e r e b ilir , t e h lik e li o la b ilir d i ,
Son aylar zarfında Ener Paşa y° r , kabineye harp safahatı hakkında HattB 8lk 81k izahattan çekiniyordu .
• a rtık Tal&t Peşayı dinlem i- d ile d ig i malûmatı veriyordu •
la lâ t cephelerdeki durumumuzdan
m üteessirdi . Bir taraftan sulh ç a r e le r i > memleketin iç halinden aranıyordu • Ancak hükümet
etra fa karşı zahiren harp sahasındaki kararında azim li görünüyor du .
Ener Paşa'nm h ır s ı b ir kısım r i c a l i de üzüyordu . Kahraman dı , cesurdu i fakat umumî harbe girmekteki istica lin d e n sonra Baş kumandanlıktaki bazı h a ta la r ıt fır k a içe risin d e fis k o s la r ı a r t ı r ı yordu .
Birgün Talkt Paşa’ y ı psk müteessir gürdüm • Vicdanen muaz z e p t i « Durum fena gidiyordu • Onunla s e n li b e n li konuşurken s ami
r a l olarak fır k a hizmetine dönmesini , Sadırâzamlıktan ayrılm asını
t e k l i f ettim i Omuzuma » ik i e l i n i koyarak , üzgfîn b ir surette gözlerime baktı :
- Ben de ne zamandanberi bu fikirdeyim A li Münif ( d e d i ve ilâ v e e t t i : İ s t if a y ı düşünmüyor d e lilim Ama, çek ilirsem Sadare te haris Enver gelecek Idiye i s t i f a etmiyorum . . . »
Hükümeti tevd i edecek adam bulsam derhal çekileceğim • Bu m ille tin mukadderatı Sadırâzam olarak Enver’ in elin e geçmesin diye kararımı tatbik edemiyorum ••
Talât PrŞR bu s ö z ly le asla Enver’ i kıskanmıyordu . Onun başa g e ç t iğ i takdirde bu buhranlı anda Hükümeti idare edemlyecegl- ne ve memleketin uğrayacağı felâ k ete işaret etmek istiyordu «
*79"
FİLİSTİN CEPHESİ ÇOKÜYOR ENVER PAŞA’ YI MUAHEZEMİZ
Umumî Harbe Enver ve Cemal Paşaların ani kararları yüzün den g ird iğ im iz malûm b ir k e y fiy e ttir . Ben asker değilim ve askerîX sevkülceyş mevzularından anlamam . Kanaatimce bukadar h a z ır lık s ız ve erken harbe girmek b ir ç ı l g ı n l ı k t ı •
Harp devammca Hükümetler, hususî teşebb ü slerle sulh ça r e l e r i aramaktan h â li kalmadılar . Fakat b irço k esbap dolayı s ile buna muvaffak olunamadı .
x
• •
«gow
Birgün kabinede cephelerdeki durum hakkında , Başkumandan v e k ilin in g e lip izahat vermesini iste d ik . Heyeti vükelâ , günü
gönüne cephe v a z iy e ti hakkında malûmattar d e l i l d i . O rtalıkta b ir çok fis k o s la r vardı .
Enver Paşa - cephe v a z iy e ti d o la y ıs ile - h eyeti vükelâya derhal gelemedi . Y aln ız, b ir hafta sonra gelerek izahatta buluna cağını b i l d i r d i ,
Bir hafta sonra Enver Paşa, elin de b ir takım h a rita la rla H azırlar top la n tısın a iş tir a k e t t i • H aritaları masanın üzerine se rd i . Evvelâ F i l i s t in cephesini iş a r e t le d i . Ogünkü sahne hâlâ gözümün önündedir . Haritadaki iş a r e t le r i göstererek , F i l i s t in cephesinde if öncü , 7 in c i ve bilmem daha kaçıncı orduların ve b ir de müstakil fırk a n ın bulunduğunu sö y le d i . Bu orduların k olor
dulardan da İbaret olduğunu ilâve e t t i 1
Bu beyanat b iz e , orduları kolordulara , kolord u ları f ı r kalara ve her fırkada bulunması lâzim gelen asker miktarını zihni mizde hesaplamak f ır s a t ı n ı verdi . Aşa.';i yukarı yarım milyon as kerin cenup cephesinde bulunduğuna inandık .
Enver Paşa büyük b ir itimat ve ltmi*nan i l e kabinedeki iza h a tın ı beşaret v e r i c i b ir haberle b it i r d i » Hatta , î n g l l l z l e r F i l i s t i n cephesinden b ir kısım a sk e rle rin i dahi garp cephesine çekm işlerdir i dedi ,
H azırlar Heyeti dağılmadan ben , son verdimi haberin neye İstin at e t t iğ in i sordum. Paşa , Almanların e s ir a ld ık la rı İ n g iliz a sk erlerin in ifadelerinden bahseyledi . İlâveten ,î n g il i k le r garp cephesine buradan kuvvet ayirmasalar dahi , F ilis t in cep hemizin asla yıkılaraiyacağıni vebilftkis düşmanın bu cepheden kork tuğunu sö y le d i .
Aradan üç gün g e ç t i • Heyeti Vekileye g ittim . Nazır ar kadaşların çehrelerinde h is s e d ilir b ir k ır ık lık vardı . Yüzlerin deki İz le r in mânası az sonra a n la ş ıld ı : F ilis t in cephemiz sukut etm işti ! Hatta Enver Paşa'nm ordu diye b a h se ttiğ i ik i b ir lik t e n haber yoktu . Yalnız Mustafa Kemal Paşa*dan , g e r i çe k ilirk e n gelen b ir te lg r a fla v a ziy etin vahameti öğreniliyordu .
* 8 1 "
İçim İçime sığmıyordu . Enver Paşa’ ya bütün hiddetim le hücum ettim . Nezir arkadaşlara dönerek , daha üç gün evvel Baş» kumandan v e k i l i b ize bu odada , F i l i s t i n cephesinin sağlam lığın dan bahsetm işti . Bu cephede korkulacak b irşey olmadığı tem inatı nı verm işti . Halbuki bugün , b a h se ttiğ i cepheden eser y o k ldedim ve ilâ v e ettim î ya k en d ile ri b ize y a n lış malûmat v e r d ile r . Ya k e n d ile ri y a n lış malûmat a lm ışla rd ır . Bunun her i k i s i de a f f e d i l mez b ir suçtur .V ebali de kendisine a i t t i r i
Enver Paşa kıpkırm ızı oldu . Dalgın dalgın haritaya ba karak s e s in i çıkarmadı * Kabine iç t imamda söylediğim bu s ö z l e r i , mütarekede harp mücrimlerinin muhakemesi iç in kurulan Dlvanıharbe v erild iğ im zaman da tekrarladım • Zabıtlarda mevcuttur .
İSTİFAM KABUL EDİLMEDİ
H«rp durumu içerde ve d ışarıd a İ y i gitmiyordu .M e c lis i Mebusanda ekseriyete hakim id ik . Ancak , Ayan Meclisinde Hükümete karşı muhalefet ve te n k itle r başlam ıştı •
Hükümetin iç e r is in d e bulunduğu l z t lr a p lı h a d iselere, b i r de Ayanın durumu İlâve olunmuştu .
Ben ahvalin fena ş a r tla r ı karşısında Nafıa N a zırlığ ın dan i s t i f a etmek istedim . Lâkin fırk a d ak i arkadaşlarla ?alAt Paşa buna reza gösterm ediler . Bu badire içe r isin d e hizmete devam zaru r e t i üzerinde durdular .
BAZI NAZIRLARIN AYAN AZALIĞINA NAKLİ
M eclisi Ayanda muhalefetin e k se r iy e ti elde etmesi g ib i b ir hal zuhur e t t i . İ ş le r in iy i gitmemesi , Ayandaki m uhalefeti a r tırm ış tı . Bu arada Damat F erit ve Ahmet Rıza b ey lerin ten k it l e r i karşısında Hükümetçe ve fırk a ca b azı te d b irle r e başvuruldu .
Bu meyanda, h a lih a zır hükümette bulunan bazı n a zırla rın Ayana n a k ille r i karargir oldu . Bu su retle Ayandaki te n k itle r in önüne g e ç ile c e k , ekseriyet teminine ç a lış ıla c a k t ı .
" 8 2 ”
Talât Paşa, padişahla görttştfl . Adliye Nasırı H a lil (Menteşe) , Hariciye N azırı Ahmet Nesimi , Bahriye Nazırı Cemal, Maliye N azırı Cavld, Posta T elgraf Nazırı Hafim i l e benim ayana tayinim hakkında h a z ır lık y a p ıld ı •
Fakat , Maliye N azırı Cavid*le onu destekliyen bazı arkadaşlar Ayana geçmeyi do,*ru bulmadılar . Padişah da sonradan bu işe meyyal görünmedi , Naçar kabinede bflytfk M r çapta b ir tebeddüle gidilem edi .
*aln ız , D ahiliye N azırı İsmail Cnnbolnt i l e Enver Paşa geçin m ediklerin den , Canbolat kısa sflren Nezaretinden is t i f a e t t i .
VELİAHT MECÎT EFENDİNİN ENVER PA§A»ÎA İSTİFA TEKLİFİ
Bu sırada Bulgar cephesi de bozuldu i Enver Paşa mflşkfll durumda id i , İç bttnyedeki b e zg in lik , harbin y ı k ı c ı t e s i r i had b ir dereceye g elm işti . Bu v aziy et karşısında. Veliaht Mecit Efendinin Harbiye N azırı Enver Paşa'ya i s t i f a te k lifin d e bulun duğu şayi oldu .
O akşam H ariciye Nezaretine gittim . Nazır Ahmet Nesimi i l e görîlştttm . 0 da i s t i f a etmek is t e d i . Posta T elgraf N azırı Hafim bey de b ize k a tıld ı . Fakat , bu ik in c i i s t i f a talebim iz de hoş karşılanmadığından f bizzarur hiamete devam olundu .
TALAT PAŞA KABİNESİNİN İSTİFASI
Umu&i Harbi kaybetmiştik . Toprak , s e r v e t, insan g ib i h e ş l t l l bîlyHk zayiata Ufladığım ız bu muharebe, b ir bakladan Os manlI İmparatorluğunun mukadderatı İ le İ l g i l i İ d i . Tarih , bu harpteki hata ve sevapları yazacaktır . Ancak , bfîy*!k m ille t i mizin kanının son damlasına kadar ş e r e fle dö£flştüğnn«Mre( g a lip
* & 3 *
s a y ılı bu yolda mağlup) darbım eselini muhariplerimize b ir kere daha h a tır la ttığ ın a şüphe yoktur • Her cephede olduğu g ib i Çanak kale, dünya ta rih le r in in s it a y iş le b a h s e t t i ğ i d i r destan olmuştur •
x
X X
-'ukadder akibet s e z ilin c e Talât Paşa , harbe karar veren İktidar fırk a
s
i l e b ir lik t e , sahneden ç e k ild i . Bu b e lk i de geciken b ir karardı .Kabine , son günü Talât Paşafnın Riyasetinde toplandı . Paşa, H azırlara v a z iy e ti ç ıp la k lığ ly le İzah e d e r e k ,is t ifa ânının g e ld iğ in i b e l i r t t i . İ s t i f a kararı mütteflkan v e r i l d i .
Vahdettin,Talât Paşa*nın i s t i f a s ı n ı kabul ederek,İzzet PaŞa'yi yeni kabine kurmağa memur e t t i .(1 )
(1) E s li " e c l i s i Mebusan h e la l H a lil Menteşe (Cumhuriyet Bazetesi) nde n eşrey led iğ l h atıratında diyork İ :
Mi? t ar eke akdi zaru reti h a s ıl olunca, Talât Paşa ç e k il meğe karar verm işti . Yalnız çe k ilirk e n , Hükümeti vatanper v e r liğ in e itlııad e d i l i r b ir heyete bırakmak istiy ord u . Padi şah Vahdettin1e : «şu sırada hükümet f a s ıl a s ı ca iz d e ğ ild ir . Kimi 3adırâsam intihap buyuracaksanız k a ra rın ızı v erin , o zat kabinesini kursun , ben ç e k ilir çekilmez hükümete vaziyet et sin dem işti . Vahdettin bu t e k l i f üzerine T evfik paşayı seç m işti . T evfik Paşanın , b ir takım ölmüş zevatın is im le r in i de lis t e s in e İth al e t t i ğ i n i gören Talât Paşa, bundan is tifa d e ederek , bu müşkül anda çok İhtiyarlam ış T evfik Paşanın mevkii iktidara g etirilm esin in doğru olmadığını İ l e r i sürerek îzze t Paşa*yı tavsiye e t t i ve kabul e t t i r d i , îz z e t Paşa istişa rey e devam ederek Hayrı efendi , Cav i t bey , Rauf ve Fethi b e y le r i kabineye İthâl e t t i r d i . Ayandan Mesip efendi , R eşit A kif Paşa , Abdurrahman Şeref bey g ib i b it a r a f ve muhterem zevat da kabinenin diğer azası oldular . Vatansever , i y i niyet sa h ib i y a ş lıla r ve e n erjik cesur ve vukuflu g en çlerle ogünkü şera ite göre muvafık ve yerinde b ir kabine teşekkül etmiş oldu .
M eclisi Mebusan beni yeniden ^ eis intihap etm işti . 0 arada huzura kabul edilm iştim . Padişah Vahdettin şunları sö y lem işti ;
- H a lil bey , Bu Talât Paşa ne büyük b ir vatanperver, ne fedakâr İnsandır b Kendi halkının m uvaffakiyeti iç in can la başla ç a l ı ş t ı . . . .
* w
TALAT PAŞA HAKKINDA GÖRÜŞÜM
Talât Paşa, bu m ille tin başa dfira g e ld iğ i zaman y e tiş tlr d lğ i^ nadir İnsanlardan b ir id ir . Onun koaltec i l i ğ i kadar , vicdanı da temizdi . V«tan ve m ille t i uğrunda kendisini harap edercesine sa r- f e t t i ğ i mesaiden zevk alan , sevk ve id a resi üstün , ihatası ge niş b ir Devlet adamı id i .
0 , İttih a t ve Terakki Cemiyetinin abidelerİndendi i BilA istisn a fırkaya mensup herken kendisine hürmet ederdi . Vicdanı ve lz 'a n ı berrak b ir karaktere sa h ip ti .
Hiç b ir zaman haris d e ğ ild i • Mevki h ır s ı olan ların tema y ü lle r in i Islâha ç a l ı ş ı r , fakat bunu karşısındakini kırmadan ustaca yapardı .
Soğukkanlı , ketum b ir insandı . Yalnız , kötü insanların sey y la tm ı yüzüne vurmaktan çekinmez ve a çık konuşurdu i
Dürüstlüğün ve f a z ile t in tftmsali dense c a iz d ir • Bu mezi- y e t le r ly le d lr kİ İ t t ih a t ç ıla r , onu taparcasına, sev erlerd i .
Eğer onun b i r l e ş t i r i c i , t e ş k ilâ t ç ı mesaisi ve İkna kudre t i olmasaydı , fırk a iç r İs indeki feveranlar önlenemezdi '.Fırka nın kuruluş ve taazzuvuna nekednr hizmet etmişse , içerd ek i d id iş meleri ve m enfeatlerl yatıştırm akla da harice karşı it ib a r ın ı ar tır m ış tı . Patlak verecek nice h ad iseler olsa b i l e , m ille t e f
kârındaki inJtkf sin i kimsenin göremlyeceği b ir d ira y e tle Önceden görür , ona göre a lâ k a lıla r ı tedbire sevkeylerdl .
0, asla haris b ir adam d e ğ ild i . İstesey d i her kaDİneye ■irer , hatta çok evvel Sadırâzam olurdu 1 Arzu etseydi rü tb e ! v eza reti çok evvelden a la b ilir d i . Hatta, zam olmadan Sul tan R eşad'ın mükerrer paşalık t e k l i f i n i fieddeylem esi,fırka iç e r i sindeki it ib a r ın ı büsbütün a rtır m ış tı .
Mecbur olmasaydı , Sadir&zam dahi olmayacaktı »Rahmet l i mevkie oldu ;u kadar , paraya , pula da soluktu (1) .
x
X X
Talat Paşa gayet zeki İd i ve kuvvetli b ir hafızaya m alikti • Hangi zamanda neler konuşulmuş ise aradan seneler geç tik ten sonra dahi hafızasında k a lır ve aynen cüm leleri tek rar- l ı y a b l l l r d i . Hatta herkesin v a k tiy le neler sö y le d iğ in i b ir e r b ire r yüzf,ne vururdu .
0 b ir ca h il d e ğ ild i . ^ a z ıla n onun ca h il b ir te lg r a f ç ı olduğunu s ö y le r le r , halbuki o Selânik Hukukunda üç sene oku muş ve ju r n a lc ıla r m ta k ib i yüzünden ikmâl edememişti . Olgun b ir hayat mektebinden mezundu . Okumayı sev er, ve her okuduğun dan hissemend olurdu .
Ruhen kom iteci id i . Teşkilât-yapmağı sever, İ h t i l a f l ı i ş l e r i hal ve fa sld a metanet ve sabır g ö s te r ir d i . Onun bulduğu form ü lleri düşünmeden , incelemeden bulmak pek güfrtü , Paşanın garip ta b ia tla r ı da vardı .
K om itecilerin e v li olmasını istemezdi . Zira e v l i o l manın ve eve b a ğ lılığ ın »efkûre v a z ife s in i ifaya mani ola D ile ce ğ in i söy lerd i . Komiteci insan geride kimseyi düşünmemelidir. Düşünürse hatveslnl tereddütle atar derdi . 1
"85"
(1 ) Sadaret Müsteşarı Mabeyn Başkâtibi A li Fuat bey merhumun Türk * arİh Kurumunca neşredilen " Görüp iş it t ik le r im " adlı kıym etli eserinde bu bahse temas eden çok ca n lı m isaller mevcuttur : A li Fuat bey d ly ork l l
( . . . . Hünkâr birgün Talât Paşaya " senin evin yok , b ir ev tedarik edersen ben de yardım ederim " demiş • Talât Paşa huzurdan çık tık ta n sonra Başmabeyncl İ le beni ça ğ ırıp
" Zatı şahane bana böyle b ir t e k lif t e bulundu ; nakden mua venet kabulü benim prensibime© muvafık d e ğ ild ir ■ Şayet bu
fik ir d e İsrar edecek olursa kendisini gücendirmem izin önünün alınmasını sizden bilhassa r ic a ederim " dedi . ve Hünkâr kendisine İklbin beşyüz lir a vermek istiyord u ) Talât Paşa menafil za tiye takip etmek is t e r adam d e ğ ild i .
Görüp İ ş ittik le r im Sahife : liK)
Sultan Reşad,Salt Halim Paşa zamanında da Talât ve Ha l i l b e y le rle İbrahim Beye vezaret vermek is te d id l telde.,7a-
vjfüi^^loÎH&ylfrin ademi kabulü üzerine İbrahim Görüp İ ş it t ik le r im . Sahife : 1^1
" 8 6 "
Enkaza kom iteci evlenmişse , çocuku olmamalı derdi '.Gerçi kendisinin çocuku yoktu . Esasen pek geç evlenm işti . Her arkada şına zengin kız bulurken kendisi - para ve pula n e fr e ti yözf,nden - fa k ir b ir k ızla teehhHl eylem işti .
e
Çocuğu olmamakla beraber, ola n la rı kıskanır g ib iy d i 1 Çocuk sevmez görfîn^rdü . Diğer taraftan çocuğu olmamasına merak
ederek g i z li c e t a h li l l e r yaptırm ıştı i Bfîttfn bu t a h li l l e r kendi sinin çocuğu olmayacağı n e tic e s in i vermekle beraber , h iç teeesfir alâmeti göstermemiştir .
x
X X
Fakirdi . Hatta bu yttzden kendisine gelen h e d iy e le ri s a t t ığ ı da maMımumuzdur . İstifasın d an eonra Almanyaya f ir a r ha z ı r l ı k l a r ı yaparken n esi varsa s a t t ı .
Sultan Reşat kendisine ne hediye etmişse almamıştı . Zorla hediye e t t i ğ i otom obili fırkada arkadaşların da İsra rı öze rine kabule mecbur oldu . Padişah ölüp yerine Vahdettin geçince ve Talât Paşa da b ir mttddet sonra i s t i f a ed in ce,otom ob ili saraya
iade e t t i . Saraydan hediye edilen otom obilin , Sa&ır&zamlıktnn İ s t if a edince la d esi gerektiğine kaniydi •
Vahdettin otom obili g e ri gönderdi ve Talât Paşaya şu haberi y o lla d ı .
- Biraderim bunu paşaya hediye olarak verm iştir .Hedi y elerin g e ri alm m ıyacağı ta b iî olmakla beraber , böyle b ir lade nin kabultî de abes olur .
x
X X
İstifa sın d a n sonra fırk a merkezi umumisinde buluşuyorduk, yine fırk a n ın başında kalmasını r ic a e t t ik (1) . Z ir» her zaman 1
(1) îlk M eclisi liebuean R e is i Ahmet Rıza bey merhumun Cumhuriyet Gazetesinde neşredilen h a tıra tın d a ,Talât Paşa bahsinde , diyorkİ :
Avrupaya firarın dan blrgttn evvel benimle görHşmöş , Cemiyetin Rlyaeetlnc geçmemi t e k l i f e tm işti . Bilmem kaçbin l i r a para
s ı da vardı , onu istim al edere iniz! dem işti . Ben s iz e cemi y e t i pak ve nezih b ir halde bırakmıştım , s iz bana n a s ıl 83*
berbat b ir halde İade ediyorsunuz,böyle b ir cem iyeti ben şim d i ne yapacağım , kabul edemem dedim .
fır k a y ı onun şahsı tutmuştu . Fırkada ça lışa ca k la rın yenilenmesi ve hatta fırk a n ın adının b i l e değişmesi fik rin d e İd i . Nitekim
o kaçtıktan sonra fırkada ça lışa n Umumî Kâtip Mithat Şükrü , Kara- kemsl ve V asıf , ve diğer arkadaşlar memleket hizmetinin g e ç le ş t i ğ in i anlıyarak , adını değiştirmek suret ile siy a s î hüviyetinin
idamesine karar v e r d i k Bu su retle İttih a t ve Terakki Fırkası , (Teceddüt F ırkasıjna in kilâp e t t i .
x
X X
Talât Paşa firarın d an evvel kararını asla İfşa etmedi . Hayatından emin olmadığı iç in yurd d ış ım İhtiyar ey led i . Alman y a ’ ya kaçarken h iç parası yoktu . Evvelâ Sultan R eşad'ın hediye e t t i ğ i otom obili s a ttı . Maaşından b ir ik t ir d iğ in i-^ b ir miktar
is t ik r a z ı d a h ili t a h v ili vardı . #*rek Bunlar da arkadaşların delâ- l e t i l e Karasu efendiye d ev red ild i • Oerek otomobilden , gerekse ta h v il sa tışla rın d a n hatırımda kaldığına göre 5 5°° li r a kadar para elde e d ild i . Paşa bu paranın y a r ıs ın ı evine bırakarak , diğer ya r ı s ı ile Almanya'ya g i t t i .
"8 7"
x
X X
Almanya'daki a k ib eti nial&ra. Bütün m illetim izin k a lb in i sız la ta n b ir kurşunla Öldürüldü i Orada iken de parasızdı . Hatta harbin son ayında Romanya'ya buğday mubayaası iç in gönderilen ü ç- yüabin li r a y ı Almanyaya geçerek kendisine teslim eden İ t t ih a t ç ı arkadaştan bu parayı almadı . Mustafa Kemal'le muhabere ederek^ bunun tamamını m illî mücadele hizmetinde sarfolunmak Üzere Ana
dolu 'y a gönderdi .
M illî Mücadeleye Ölünceye kadar hizmet e t t i . Gavit beyle Enver, Cemal ve Mustafa Kemal P s ş a 'la r la muhabere ederek son nefe rine kadar ç a l ı ş t ı . Ce .al ve Enver P a fa 'la r in mücadele y ılla r ın d a Anadolu'ya gi(4ip pişmiş aşa su katmalarını da B erlin 'den Önledi •
"gg"
Talât Paşn'mn b ir sos ermeni kurşuniyle öldürülmesi bütün dünya efk ârın ı meşgul e t t i .
Uzun muhakeme safahatını karagünlerde gözyaşlarına zla okuduk Yurdun hsşlâsmdansonra kemiklerinin yurda getirilm esin e ç a lış t ık . takat zamanında yapılan teşebbüsler semere vermedi . B ir in c i Cihan Harbinin meşhur şah siyeti ancak , İk in ci Cihan Harbi içerisin d e H it le r ' in müsaade®ile yurda g e t i r i l d i . H ürriyeti Ebediye Tepesine konulan Ö lülerin azizlerin den b i r i de rahmetli oldu .
ENVER VE CEMAL PAŞALAR HAKKINDA ÖÖRÜŞLERÎM
Bunların ayrı ayrı m eziy e tle rile kusurları vardı . Evvelâ bu ik i paşanın arası pek i y i gitmezdi i
Enver Cemal'e nazaran gençti . Daha e t e ş l i i d i . Cemal ise b ira z aütekebbir ve ş a t a fa t lı b ir askerdi . One S u riy e‘ dekl Ordu Kumandanlığında Buriye Fatihi d erlerd i 1 Zaman zaman Enver*i k ıs» kanırdı .
Enver Paşa , umumi harpte Kafkas Cephesinde T ifü s ‘ den ölen Hafız İsmail Hakkı Paşa i l e b ir lik t e saraya mensup su lta n la rla ev le n d ile r . Bu izd iv a cı da e l altından Koca Talât h a zırla d ı .
Sultan Reşad'a , saray n eslin in tfcfaein an ve halkla kız a lıp verme g ib i İçtimaî münasebetlerin fa y d a lı olacağından müker- reren bahsetm işti ( 1 ) . 1
(1 ) Eski M eclisi Mebusan R e is i merhum H a lil (Menteşe) Cumhuriyet Gazetesinde n eşreyled id l h atıratında diydrki:
Cemiyet , hürriyet mücahitlerinden b a z ıla r ın ı su ltan larla evlen dirmedi düşünmüş ; bundan oaksad da ln k ilâbm yeni e sa s la rın ı hanedan a i l e l e r i arasında yaymak ve h ü rriy eti onlara sevdirmek t i . Bunun için c*nver ve İsmail Hakkı b e y le r i seçm işti .Z ira hu ik i zat , hususi ahlâkları l t i b a r ll e sa f ve temiz , a lk o l
*, lcuraar Bilm ezler , zendostluk yapmazlar .halkın de diş; i g ib i uçkurları ve a ğ ız la rı pek insanlardı .
Padişah ra z ı olmuş ve Talât'a,damat ola ca k la rı seçmesini söy lem işti . Enver kanı tem iz, cesur , a t e ş li ve mahcup b ir kuman dandı . Hakkı Paşa da hatip ve netlik , gayet nazik b ir zat id i . Hakikaten hususi m eziyetleri olan bu İk i zat,Saraya tavsiye e d ild i,
îs d lv a ç la r ı bu su retle vukubuldu . x
X X
" 3 9 "
KÎLÎKYE CAMÎYETÎHÎN KURULUŞU
Mütareke akabinde Çukurova evvelâ î n g l l l z l e r , Sonra Fran s ız la r tarafından İşgal e d i l d i • İstanbul'da bulunan Çukurova*lılar- la g i z l i b ir top la n tı y a p a r a k , memleketimizin h alâsı Uğrunda mesaide
bulunmak üzere, b ir cemiyet te ş k ilin e karar verdik •