Malta kampında haftada b ir .bazen İk i defa şehre serbestçe İner di]- . Şehirde b irço k malaza s a h ip le riy le ir tib a t t e s is e t t ik .Bunla r ın d elâ let ile , memlekete mektuplar yazfcyor ve ceps? alıyorduk .
Malta*da enterne ed ild iğ im iz sırada Cnvlt İta ly a 'd a , Talât Paşa Almanya'da , Atatürk de Ankara'da ta h llsim lz İçin ça lışıy o rd u .
Talât Paşa ve C a tid 'le bazı tavassu tlarla muhaberede bulunur duk . Birkaç defa ar kartallarımız kaçma teşebbüsler ine g i r i ş t i l e r .Kara- k e n a l'in bu hususta a ld ığ ı tedbirlerden faydalanılmağa ç a l ı ş ı l d ı .
Nihayet esaret z in c ir i k ır ı l d ı . M illî Mücadelenin hergün le h - de in k işa f eyleyen z a fe r le r i , Atatürk'üıı İ s r a r lı ta k ib i M alta'daki- l e r 1 hürriyete kavuşturdu . Bunun hikâyesi uzundur .
Oözya şiarım ız la yurdumuza kavuştuk . Bir kısmımız İstanbul'da kaldı . Biz M *lta'daki kararımıza uyarak birkaç arkadaşla b ir lik t e Samsun'a ç ık t ık . Samsun'da b irçok Mait a sürgünleri toplanm ıştı . Bunların hepsi de M illî Mücadele hareketlerine katılmak iç in buraya g elm işti .
"amsun'd* b ir ik i gün dinlendikten sonra , Fethi ( Rahmetli Fethi Okyar) , A^ao^lu Ahmet ve ben refakatim ize esk i V alilerden Tev- f i k H a d i'y i alarak Ankara'ya hare’ket e t t ik . Ankara'ya muvasalatımız
la , en heyecanlı günleri m izden b ir in i yaşadık . Mustafa Kemal'i top lu c a ziyaret ederek , ta h llsim lz için sa rfey led ifti mesaiye ±jşkixH
teşekkür e ttik .
MUSTAFA KEMAL'İN KABİL SEFİRLİĞİNİ TEKLİFİ
Mustafa Keraal « Malta'dan dönenleri muhabbetle k a r ş ılıy o r du . Yurda kavuşanlar M illî Mücadelede hizmet yolunda onun İş a re tin i ve ten sib in i is t iy o r la r d ı . Birçok arkadaşlar v a z ife le n d ir ild i .
Ben kendisini Şam'dan tanırdım . Lübnan M utasarrıflığım sırasında Mus tafa Kemal , Medine Ordusuna mensup Kolordusiyle oradan geçerken ,bam da u z a m ış tı .
«100"
¿'¿alta dönüşümdeki ziyaretim sırasında »öğünleri y a d e tti . Bir ik i gün sonra Mustafa Kemal - Farsça b ild iğ im İçin mi bilmem nedense - Kfebll S e f i r l iğ i n i t e k l i f e t t i . Halbuki ben Malta E sareti nin yorgunluğundan , h a riçte v a z ife görecek durumda değildim • a ile v i durumum da buna uygun düşmüyordu • Beni düşündüklerine teşekkürle a rzı İtiz a r eyledim . M illi Mücadele hizmetinde memleketim civarında çalışmak istedim . Muvafık buldu . Vatanım olan Çukurova'da m illî mücadelenin z a fe r le r i b e liriy o rd u . Memleketime dönd m •
x
X X
E K N O T L A R :
CUMHURİYET İLANINDAN SONRAKİ HAYATI
A li Künif , Malta'dan dönünceye kadar hayatını ve h a t ır a la r ı nı a n la ttı . Cumhuriyet ilânından sonraki hayatında şayanı ehemmiyet b ir hadise bulunmadığından bahseder ve yakın b ir devre a it olduğun dan üzerinde durmazdı •
0, Malta«dan avdeti müteakip , M illi Mücadelenin son y ı l l a rından Ölümüne kadar geçen hayatını yine mebus olarak siyasete , fa
kat daha çok çocuklarının ta h silin e ve ç i f t l i k iş le r in e h asretm işti. Bu devreye a it hayatı malûm olmakla beraber , zaman zaman anlatmış , fakat zaten bunlar b ilin e n şeyler diye kıymet vermemişti. Bununla beraber , h a tıra la rın ın tamamlanması bakımından , bu devreye a it başından geçen b ir kaç mühim hadiseyi kısaca hik$.yetx etmek
uygun olu r .
n ıoı«
ÎS t YAKINININ ÖLtîMÖ
A li Künif Malta'dan döndüğü gün İk i yakininin - e sa re ti sıra sında - vefa t e t t iğ in i haber alarak üzülmüştü . Banlardan b i r i e l l i seneden fa zla Hükümete hizmet edip , b irço k Kaymakamlık , Mektupçuluk, M utasarrıflık ve V a lilik le r d e bulunan , 1908 de tekaüt olan Ömer A li Beydi (1) . Ömer A li bey İdare am irliğinde h a y ırs e v e r liğ i ve imâr e d ic i k a b lliy e t lle tanınmış edip ve şair b ir z a ttı . *eşhur B alıkesir zelzelesin d e Karesi M utasarrıfı olarak bulunmuş , harap olan şeh ri , b ir mühendis k a b iliy e t ile , yeni plânla ^yaparak imâr eylem iştir .
Kastamonu V aliliğin d en emekli olarak İstanbul'da oturmakta iken sek sen ya şım mütecaviz olarak v efa t etm iştir . (Cemal bey) ve (Türkmen K ızı) a diyle 1388 de ik i k ita b ı n eşred ilm iştir . Ömer A li bey çocuk suz ölmüş ve b ir vasiyetname i l e mevcudatını K ız ıla y 'a t^rkeylem iş- t i r . Rahmetli , A li M ünif'ln halasının kocası id i .
A li M ünlf'ln ik in c i kaybı , sm icası Hnrndl beyin v e fa t ıd ır . Mumaileyh , babası g ib i şa ir ve heccavdı (2) .
Bir zamanlar İçkiye boykot yapan A li Münif , arasıra - bunu arzu lad ığı anlar - rahm etli amcasının şu b e y ltin i okurdu :
Himmet almaklık iç in Şeyhe gider ekseri nao l Bir kadeh ver ki bana , himmeti görsün âlem i 1
(1 ) (1033-1920) Ömer A li bey , Çukurova'nın meşhur a ile le rin d e n Paşabey zade Ahmet Paş«*nin oğludur .
(2) Yeğenağa Zade îtaradi Beyin (1862-1921) ş i i r l e r i basılma mı ş t ır . Bazı b e y it le r i eski edebiyat muhitlerinde dilden düşmezdi :
Dedim : d ilb er b ir buse v e r ,s e n l gayet ö ğ e r l«r . Dedi : Vermera ı s ı r ı r s ı n , beni evde döğerl^r l Kâkülü gayet uzamış , ucu boynundan çıkar Her kime s o f i desem , haçı koynundan çıkar
” 102"
ADANA BELEDİYE REİSLİĞİ
A li Münif , Adana*nin Kurtuluşunu müteakip , Meşrutiyet d evrin deki b e d ir e li s iy a s i hayatının ve aa lta esaretin in yorgunluğunu iz a le maksadlyle inzivaya çekilmek is te d i .
Ceyhan'daki ç i f t l i s i bu is tir a h a t! Bağlıyacak en güzel b ir kö şeydi . Fakat, kader onu - i h t i l a f ı had dereceye varan - Adana B eled i- / ye R e is liğ in i kabule mecbur e t t i • Bu su retle işg a l gören yurdunun
imârına hasrm efs etmek f ır s a t ı n ı buldu . ¡)ar bütçe içe risin d e eaki Nafıa N azırı , Belediye ^ e is l olarak memleketinin umraniyle meşgul oldu ,
ÎZMÎR suîkadsî hakkindakî görüşü
Belediye R eisliğinden i s t i f a ederek ayrıld ık ta n sonra , Mersin Mebusluğuna s e ç i l d i . Onu bugünlerde en çok heyecanlandıran hadise
İzmir suika8di münasebetiyle devam eden muhakemelerin safahatı olmuş tur . 0 sırada bütün g a z e te le r i dikkatle okuyor ve iç e r is in d e , siy a setten uzkklaşarak inzivaya kavuşma tahassürü b e liriy o rd u .
Cavit a s ı l d ı ğ ı zaman matemini kimseye sezdirmeden günlerce s e s s iz se s siz d o la ş tı . Mülkiyedeki s ı n ı f arkadaşlığından , g i z l i cemiyetlerden , nihayet i lk Meşrutiyet Mebusluğundan , Talât Paşa Kabinesindeki yakın arkadaşlığından kalan h a tır a la r ı C avid 'le arala rın d a k i kadim ve derin dostlu k ların nişanesiyd i , Şükrü beye de a c ıd ı ,
0 bunu şöyle a n la tırd ı :3uyikastın İçyüzünü anliyamadim .Z ira benim yakın tanıdığım Cavid , kan ve tabancadan korkan b ir y a r a d ılış ta
id i . T ıyneti t böyle kanlı te r t ip le r e dahil olacak mahiyette d e ğ ild i. Ama, îsm all Canbolat iç in - Cavid de olduğu kadar - kavi teminat
veremem „ Fakat Cavid bu işe , eski hadiselerden dolayı b u la ş tır ılm ış olsa, gerek tir , Zannederim , C avid'in Avrupaya firarın dan sonra orada m illi mücadele l ş l e r i l e i ş t i g a l i sıra sın d a sarf e y le d iğ i b ir takım ke lim eler ve yazdığı mektupların bu iş te rolü vardır .
«103«
ADANA VALİSİNİN JURNALİ
A li Mîlnif 'in gerek Belediye R e i s l i ğ i ; gerekse Mebusluğu s ır a sında Adana'da b irçok kimseler V a lilik y a p tıla r . Bunlardan birçoğu , v a k tiy le A li M*'nif Mutasarrıf veya V ali iken refakatinde ve maiyetinde bulunmuş kim selerdi .
Eski Nafıa Nazırı Adarla Belediye R e isi İken V a li bulunan zat , da bu meyanda i d i . Bu za tı severd i , Fnkat şu hikâyeyi gülerek anlat maktan da h a li kalmazdı . Herne zaman V ilâ y ette b ir top la n tı olsa v a li ne yapıp yapar b ir mevzu hakkında komisyon kurar ,kendis in i R e is liğ e ve A li Mîlnif11 de îk in c i R e is liğ e s e ç t i r i r d i t
x
X X
A li Mîlnif Mebus iken daha sonraki Adana V alilerinden b i r i tara fından Ankararya Jurnal e d ilm iş ti *
Jurnal mevzuuna kısaca temas edelim :
Serbest fır k a kurulmuştur . Bu fırk a n ın l i d e r i Fethi bey A li Mîlnif ' in yakın arkadaşıdır , M ünif'le temasta ve nfîdavelei efkârda bulunmuştur , A li Mîlnif partisinden ayrılmamış, fakat Adane'da serbest seçimlerdin yapı İmasında. , idarenin b it a r a f lığ ın ı temine ça lışa ca ğ ın ı vadetm iştir ,
Belediye seçim leri sırasın da V a li s e r b e s tç ile r Üzerinde raîîthlş bask ıla r yapmış , t e v k ifle r in Önü alınamamıştır . Halk heyecan ve gale yan iç e r is in d e d ir . Sf! küme t in ia d esi b ir vatandaş , b ir hemşeri , mem le k e tin in Çukurova‘ l ı l a r m amca diye sev d iğ i A li M'n l f ' e düşmüştür . Bu e sk i P o litik a c ı V a liy i z iy a r e tle tutulan yolun h a ta lı olduğundan, h "r r iy e t havasının bozulacağından tedhiş havasının y a ra tıld ığ ın d a n • bahsetm iştir ,
Şenmiş in bunları söy liy en ? derhal Ankara'ya Jurnal . . .
Bereket Ankara , A li Mîlnif*i , bu eski İ t t ih a t ç ıy ı ta n ırd ı . Bu yüz den b a riz tarzda A li M îlnif'in aleyhine harekete geçilememekle beraber, V alinin ju rn a llerin e kıymet verilm iyor d e ğ ild i .
•10İ+"
A li MHnif*e,tyür se s İn in o e z a sı, lf tîncfl devredeki mebus in t i habında Halk P artisin ce a lık ta bırakılmakla verilm iş o la ca k tır i Fakat Çukurova'nın hür ruhlu çocu kları , memleketinin büyüğünü , kıym etlerini tanıyan Çukurova'lı onu müştekilen mebus seçmekle ne muazzam b ir kudret olduğunu ogünkü zihniyete ve bilhassa Valiye göstermiş oldu .
a lî münIf gözden düşüyor !
Serbest fır k a sırasındaki b itsra flığ ı ve V a li i l e münaljaşK- la r ı Ankara'da iy i t e s ir bırakraiyan A li Münif k üncü devrede niçin Halk P a r tis i l i s t e s i haricinde b ır a k ıld ı ?
Bunun sebebi siyasû olduğu kadar ,ik tis a d i mevzularla dA i l g i l i d i r :
1930 dan sonra Adana ç i f t ç i l i ğ i buhran geçirm ektedir • Kuraklık ve mahsullerin değer fla tın a satılamaması memleketi kası* kavurmaktadır . Bir ik i y ı l süren bu bahtsız devird e, ç i f t ç i l e r i n Ziraat Br-nkasina b o r ç la r ı çoğalmış , Ualiye.de ş id d e tli harekete geçerek umumi haoiz y olla rın a başvurmuştu . Bunların ş ik â y e tle r i ayuka çıkınca A li Münif Ankara'da b izza t G a z i'y i ziyaret ederek durumu arzetmlş ve Ga zit d en yakında mahallinde te tk ik le r yapmak üzere Adana'ya g e le ce ğ i v â id in i a lm ıştır •
B ir a r ife günü Gazi, Adana'ya gelmiş d e r t le r i dinlemiş , mebuslarla ayrı ayrı temas eylem iştir . Bir kötü tesadüf olarak o gün A li Münif,çocuğunun h a s ta lığ ı hakkında a ld ığ ı te lg r a f üzerine, o gece İsta n b u l'a hareket ey lem iştir .
Diğer ta r a fta n ,birkaç k i ş i serbest fırk a sıra la rın d a k i h a d ise le ri de k a rıştırarak Atatürk'e yanlAş malûmat v e r m iş ti .
A ta tü rk ,a rife günü herkesin çarşıda olduğunu ve a l ı ş v e r iş le meşgul bulunduğunu görünce , buhranın izam e d ild iğ in e dair uzun beyanatta bulunmuştur . Bu beyanatı İsta n bu l'a muvasalatında gazetelerde oku yan A li Münif , dostu Nuri Conker'i z iy a r e tle nutku t a h lil etmiş , Atatürk'e Çukurova hakkında k ifa y e ts iz insanların malûmat v e rd iğ i ni , hakiki durumun y a n lış a k settir i l d iğ in i b ild ir m iş t ir .
" 1 0 5 "
HALK PARTÍSî ALÎ MÜNÎF’ i NAMZET GÖSTERMİYOR ADANALILARIN BUNA CEVABI VE MüSTAKİLEN İNTİHABI
E*ki Jurnallerin fia t e s ir İle seçim y en ilen d iğ i zaman , 4 ^nc‘* İntihap devresinde A li Münİf , Halk P artisin ce namzet lis t e s in e İt hâl edilm em iştir .
O zaman bazı v ilâ y e tle r d e a çık y e rle r b ırak ılm ış , bunun b ir tanesi de Adana’ ya. a y r ılm ış tır • A li MUnif'i mebus namzetleri ara sında göremlyen halk , yirmi dört saat zarfında kaynaşmış ve aldık la r ı g i z l i kararla A li Münlf’ i raüstakilen mebus seçmece karar ver m iştir . O sırada A li Münlf hasta olarak b ir o te l köşesinde yatmak taydı . Adana’ nin mert ve cesur çocuklarının bu kararını iş it e n
zamanın V a lis i buna mani olmaca ç a lış m ış tır . Çünkü onun ve hamiA*'**"'’ I««r4ft4n Adana iç in başka b ir namzedi vardır \
Resmî ve hususi alınan bütün ted b irlere ve baskılara rağmen, A li Münif kahir b ir e k se riy e tle raüstakilen Adana mebusluğuna s e ç i l m iştir .
Bu İntihapta okadar baskı olmuştur ki , sandık başında matbu namzet l i s t e s i n i ve tavsiye edilen İsim le ri yazmağa mecbur olan ik in c i münt eh iplerden b a z ıla r ı , kime rey v e rd iğ in i V aliye ve san dık başındakllere göstermek s u r e tlle İzharı ubudiyet etm işlerd ir .
Rahmetli A li Münif , bunları anlatırken güler ve aralarında kendisine rey vermeyen , akraba derecesinde yakın b ir dostunun , k a lle ş b ir arkadaşının bulunduğunu sö y le rd i . Adını yazmiyacağım bu za tı ve b a s k ılı meşhur seçim i , Çukurova’ nın kadirşinas e v lâ tla r ı yaklnen b ilm ek ted irler . A li Münif İ3e , bu g ib i küçüklük İfade eden h a d is e le ri , y a r a d ılış ın ın kendisine bahşeylediği geniş müsa mahası içe r is in d e eritm iş g itm iştir .
ATATÜRK'E TELGRAF
Müstakilen Adana Mebusluğunu kazanan A li Münif , derhal Par t in in Umumî R e is i Atatürk’ e ve Kâtibi Uiaumî Recep beye, biETtelgrâf gönderm iştir .
"106*
Bu uzun te lg r a fta , kendisinin Halk P a rtisin ce namzet gös terilm ed iğ in i , fakat hemşer i l e r inin müstakilin mebusluğa s e ç t ik le r in i b elirtm iş , p a r t i l i olduğu c ih e tle kendisinin bu intihabı kar
şısında p a rtis in in noktaym azannı sormuştur . Partide kürsü verilmek s i r e t i l e intihabının kabulü c ih e t i uygun görülmediği takdirde, Halk P artisine mukayyet b ir kimsenin müstakilin mebusluk yapmasının mana s ız bulunacağını ve f e ç i l d i ğ l mebusluktan i s t i f a edeceğini b i l d i r m iştir .
Halk P a r tis i iç e r is in d e * d u r e n d iş le r K atibi Urauraî^sıfa- t i l e Recep Peker , A tatü rk 'le v a z iy e ti münakaşa etmiş , her i k i s i
l i Münif'e cevap olarak y o lla d ık la r ı te lg r a fla r ın d a , müstakilden intihabından dolayı slta y lşk â r cüm lelerle tebrik ve partide kürsü v e r ile c e ğ in i te b ş ir eylem işlerd ir ,
x
X X
A li Münif Mebusluğu sırasında , Çukurova'da başlayan sulama hareketinin i l k müteşebbisi olmuntur . Bu mevzuda Atatürk'e ve Mec l i s e b ir kanun l& yihasiyle esbabı mucibe takdim etm iştir .
Yanımızda mevcut olan bu uzun lâyihanın esbabı mucibesl oka dar İlmî b ir olgunluktadır kİ , ş i-d ly e kadar , Çukurova'nın z ir a î kıymetini b e lir te n bu kadar ehemmiyetli b ir rapora ra stla n mamıştır .
Neticede bu lâyihanın verilmesinden çok sonra , başka b ir kanunla sulama i ş l e r i e le a lın m ıştır . Fakat bu sahada i l k f i k i r ve teşebbüs A li M ünif İndir , ‘ t L
' i*
S ÎY A S Î KANAATLERİ C M 4a * } T n/ , ♦
A li Münif siy a sî kanaatler inde musir b ir Devlet adamı id i . Fikirlerinden asla rücu etmezdi . 1937 senesinde V a lile r e , ayni za
manda Halk P a r tisi ne is lik le r in in tevdiinde eski b ir p a r tic i s i f a - t i l e mütalâası sorulmuştu . NOktayinazarını ogünkü P*rtö) idarecilerine
" 1 0 7 "
ayıkça söy lem işti .
0 , İttih a t ve Terakki Cemiyetinin İçerisin d e yoğrulmuş b ir fır k a c ı id i . Halk Partisinde kaldığı uzun müddet zarfında da,
daima i t t i h a t ç ı l ı k ruhunu ta şım ıştır . Ayan Meclis 1 za ru retin i , b ir muhalefet p a r tis in in lüzumunu - muhalefet p a r t is i yokken de - s ö y le r , dururdu . Serbest fırkanın kuruluşunu İy i karşılam ıştı . Demokrat P arti kuruluşunda da hergün tiry a k i olduğu g a z e te le rle , bunun gelişm esin i takip etm iştir .
0 p a r t i c i l i ğ i her münevver g ib i , b ir f i k i r ve kanaat meselesi olarak telâ k k i etmiş , dalma memleket m enfeatlerini üstün tutarak konuşmuştur .
Tefrikamızın baş tarafında söylediğimiz s ö z le r i burada tekrara lüzum görmüyoruz . Bereket diyarı Çukurova*nm ender ye t i ş t i r d i ğ i A li Münif t bu aziz toprağın 77 y ı l l ı k b ir takvimi id i . Eski takvimler , dalma y e n ile r i için örnek olmuşlardır •
Ben A li Münif*in h a tıra tın ı , bu gayeye hizmet için , yazdım .
Ankara : A ralık /
195
iTAHA TOROS
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi