HĠZMETKAR LĠDERLĠĞĠN TANIMI VE ÖNEMĠ

Robert K. Greenleaf (1904-1990) hizmetkar liderlik kavramını ilk olarak kullanan ve tanıtan kiĢi olarak bilinmektedir. Amerika BirleĢik Devletleri‟nin Indiana eyaletinde doğan Greenleaf, çalıĢma hayatının büyük bir bölümünü Amerikan Telefon ve Telgraf ġirketi‟nde (American Telephone and Telegraph Company-AT&T) geçirmiĢ ve buradan Yönetim AraĢtırma Direktörü olarak emekliye ayrılmıĢtır. MIT - Sloan School of Management, Harvard Business School, Dartmouth College ve University of Virginia gibi önemli kurumlarda misafir öğretim elemanı olarak dersler vermiĢtir. Emekli olduktan sonra ise yazar, araĢtırmacı, eğitmen ve danıĢman olarak yaĢamını sürdüren Greenleaf,

Greenleaf Hizmetkar Liderlik Merkezi‟ni (Greenleaf Center for Servant Leadership) kurmuĢtur (http://www.greenleaf.org/aboutus/history.html).

Robert Greenleaf, Herman Hesse‟nin ünlü romanı “Doğu Yolculuğu”nu (Journey to the East) okuduktan sonra kiĢinin aynı zamanda hem hizmetkar hem de lider olabileceği fikrine vardığını belirtir (Greenleaf, 1977). Romanda anlatıcı bir grupla beraber gizemli bir yolculuğa çıkar. Leo adlı kiĢi grubun hizmetkarı olarak seyahat edenlere hizmet eden, aynı zamanda onları Ģarkıları ve canlılığıyla motive eden huzur dolu bir kimsedir. Aniden Leo‟nun kaybolmasıyla her Ģey değiĢir. Grubun tılsımı ve baĢarısı tamamen kaybolur.

Yolculuk sonlandırılıp herkes evlerine döner. Yıllar sonra anlatıcı bu grupla tekrar iletiĢime geçer. Sonunda Leo‟nun asıl olarak grubu bir arada tutan yönlendirici, asil, manevi bir lider olduğu ortaya çıkar (Hesse, 1998). Bu noktadan hareketle Greenleaf Hizmetkar Liderlik kavramını geliĢtirmiĢ ve üzerinde çalıĢmalar yürütmüĢtür.

Bazı araĢtırmacılar hizmetkar liderlik kavramının felsefi temellerinin dini öğretilere ve liderlere uzandığını belirtmektedirler (Bekker, 2010; Irwing, 2011). Aslında neredeyse tüm dinlerde hizmetkar liderliğin içinde bulundurduğu öğelere atıflar yapılmaktadır.

Hristiyanlığın kutsal kitabı olan Ġncil‟in çeĢitli versiyonlarında liderlerin önce hizmetkar olmaları ve tevazu göstermeleri yer almaktadır.^*

Ġslam dinine göre liderin iki temel görevi hizmetkar ve koruyucu lider olmaktan ibarettir. Müslümanlıkta liderlik güven üzerine kuruludur, samimiyete, bütünlüğe ve merhamete vurgu yapılır (Çelik ve Alan, 2007). Ġster hizmetkar ister koruyucu olsun, Müslüman bir liderin, gücü etkin olmak için kullanması gerektiği vurgulanır. Ġslam dininde gücün varlığı kabul edilmiĢtir ancak önerilen, gücün adabı muaĢerete göre kullanılmasıdır (Beekun ve Badawi, 1997).

Yahudilik ve Budizm‟de de benzer örnekler ve sözler bulunabilmektedir. Yine Hinduizm‟in önemli eserlerinden biri olan Bhagavad Gita‟da Tanrı‟nın tezahürü olarak bilinen Krishna, Kral Arjuna‟nın at arabasını süren bir hizmetkar olarak, onu o Ģekilde yönlendirmeyi seçen kiĢi olarak betimlenmiĢtir (Sivananda, 2003). Sarayrah (2004) ise

* Markos 10:42-45: Ġsa onları yanına çağırıp Ģöyle dedi: “Bilirsiniz ki, ulusların önderleri sayılanlar, onlara egemen kesilir, ileri gelenleri de onlara ağırlıklarını hissettirirler. Sizin aranızda böyle olmayacak.

Aranızda büyük olmak isteyen, ötekilerin hizmetkârı olsun. Aranızda birinci olmak isteyen, hepinizin kulu olsun. Çünkü Ġnsanoğlu bile hizmet edilmeye değil, hizmet etmeye ve canını birçokları için fidye olarak

hizmetkar liderlik davranıĢlarının Ġslam öncesi Arap-Bedevi kültüründe yer aldığından ve kültürün bir parçası olduğundan bahsetmiĢtir.

Greenleaf (2003:10) kavramla ilgili yeni ufuklar açan “Lider Olarak Hizmetkar”

(The Servant as Leader) adlı eserinde, neredeyse tüm hizmetkar liderlik çalıĢmalarında atıf yapılan Ģu sözlere yer vermiĢtir:

“Önce tabi bir duyguyla başlar; insan hizmet etmek, yalnız hizmet etmek ister.

Sonra bilinçli bir tercihle liderlik etmeyi arzu eder”....

Greenleaf (2003:10) yine aynı eserde Hizmetkar Liderin takipçilerine bakılarak onları test edebileceğimizi belirtir.

“Hizmetkar Liderin etrafındakiler birer şahıs olarak gelişiyor mu? Daha sağlıklı, bilge, özgür ve bağımsız olup onlar da birer hizmetkar olma yolunda ilerliyorlar mı?

Ayrıca bunun toplumda en az imtiyaza sahip kişiler üzerindeki etkisi nedir? Bundan yararlanabilecekler mi veya en azından mahrumiyetten kurtulabilecekler mi?”

Greenleaf‟in çalıĢmalarından bir tanım çıkarılmaya çalıĢılırsa en yakın tanımın bu yazdıkları olduğu söylenebilir. Burada Greenleaf diğer kiĢisel çıkarların ötesine geçmeyi hizmetkar liderliğin ana karakteristiklerinden biri olarak göstermektedir. Diğer liderlik teorilerinde de buna benzer yaklaĢımlar olsa da modelin merkezinde bu kavramın yer almasının ilk olduğu söylenebilir (Van Dierendonck, 2011). KiĢisel çıkarları aĢıp takipçilerine hizmet etmek üzerine kurulu olan hizmetkar liderlik, baĢ aĢağı iĢleyen bir mekanizmadır (Daft, 2007:512).

ġekil 9. Standart Yönetim Piramidi

Kaynak: Manning, G. ve Curtis, K. (2003) The Art of Leadership. New York: McGraw Hill

ġekil 10. BaĢ AĢağı Piramit YaklaĢımı

Kaynak: Manning, G. ve Curtis, K. (2003) The Art of Leadership. New York: McGraw Hill

ġekil 9‟da görülen klasik piramit yaklaĢımına bakıldığında, güç akıĢı üst yöneticiden iĢçiye doğru iken, destek akıĢı iĢçiden üst yöneticiye doğru olmaktadır. ġekil 10‟da görülen baĢ aĢağı piramitte ise roller değiĢir ve üst yönetimden Ģeflere, onlardan da iĢçilere bir destek akıĢı söz konusu olur. Bu konumda güçlenen çalıĢan ise en üst seviyede müĢteri ile iliĢkilerinde maksimum verimi gösterip desteği boĢa çıkarmaz.

Hizmetkar liderlik kavramı, çok boyutlu, içinde nüanslar barındıran ve çok çeĢitli alanlardan terimlerle donatılmıĢ olduğundan tek bir tanımlama yapabilmek pek mümkün değildir (Page ve Wong, 2000). Hizmetkar lider, sürekli olarak takipçilerinin baĢarılı olmak için neye ihtiyaçları olduğunu bulmaya çalıĢır. Takipçilerinin onu memnun etmesini istemek yerine onların yaĢamlarında bir fark yaratmaya çaba gösterir ve bu da örgütü güçlendirir (Vinod ve Sudhakar, 2011).

Hizmetkar liderin takipçileri, herkesin iyiliği için görevlerini baĢarmak ve hedeflerine ulaĢmak isterler; hizmetkar lider de bu süreçte öncelikli olarak takipçilerinin geliĢimlerine ve iyilik hallerine yatırım yaparak onlara hizmet etmektedir (Page ve Wong, 2000). Max DePree (1998:131) bir liderin ilk sorumluluğunun gerçeği tanımlamak,

sonuncusunun ise teĢekkür etmek olduğunu söyler. Bu ikisinin arasında ise lider mutlaka hizmetkar ve borçlu olmalıdır.

Diğer liderlik türleriyle kıyaslandığında hizmetkar lider sadece organizasyonun iyiliğine değil, samimi olarak takipçilerine hizmet etmeye odaklanmıĢtır (Greenleaf, 1977;

Stone vd., 2004). Greenleaf‟e (1998) göre hizmetkar liderler adanmıĢ oldukları ve güvenilir oldukları için takipçileri tarafından destek görürler. Bu da takipçilerin ellerinden gelenin en iyisini yapmaları için bir ortam hazırlar. Eğer herhangi bir sebeple amaçlara ulaĢılamıyorsa, mesela takipçinin çalıĢtığı pozisyon yeteneklerine uymuyorsa hizmetkar lider insani bir Ģekilde nazikçe o çalıĢanı farklı bir yöne yönlendirip yeteneklerini kullandırmayı baĢarabilmelidir (Vinod ve Sudhakar, 2011).

Kathleen Patterson (2003) ise doktora tezinde hizmetkar lideri tanımlarken “Onlar takipçilerine odaklanarak örgütlere liderlik ederler, hatta en büyük öncelikleri takipçileridir ve örgütsel konular dıĢ yüzeyde kalır.” demiĢtir. Patterson‟a göre takipçiler, liderin astlarıdır ve ast ile çalıĢan kavramları dönüĢümlü olarak kullanılabilir (Patterson, 2003).

Hizmetkar liderlik, takipçilerde bulunan en iyi yönleri ortaya çıkarmaya dayalı bir temel oluĢturmaktadır. Liderler bire bir iletiĢim ile takipçilerin yeteneklerini, ihtiyaçlarını, amaçlarını ve arzularını belirlemeye çalıĢırlar. Bu bilgileri edindikten sonra ise potansiyellerine eriĢmeleri için onlara destek olur ve kendilerine güvenlerini yükseltirler (Liden vd., 2008:162).

Takipçilerin ihtiyaçlarını karĢılamanın yanında hizmetkar liderlik, örgütte sorumlu yöneticiliğin gereksinimine de vurgu yapar. Aynı zamanda sürdürülebilir bir örgütsel gelecek yaratmanın da üst düzey yöneticilerin sorumluluğunda olduğunu özümser (Taylor ve Pearse, 2009:226).

Hizmetkar liderlik bir liderlik tarzı olduğu kadar, liderliğin sorumluluklarına karĢı geliĢtirilen bir tavırdır. Bu teori artık geleneksel liderlik modellerinin günümüz insanı üzerinde motive edici bir etkisinin bulunmadığını savunur (Page ve Wong, 2000).

Laub‟a (1999:83) göre hizmetkar liderlik, liderlik edilenlerin çıkarlarını kiĢisel çıkarların üstünde tutan bir anlayıĢ ve uygulamadır. Ġnsanlara değer vermenin, geliĢtirmenin, herkesin iyiliği için gücü paylaĢıp kullanmanın önemine vurgu yapar.

Hizmetkar liderliğin takipçilerine ve hizmete odaklanmasının, erdemli (Patterson, 2003) ve yüksek derecede etik değerlere sahip (Page ve Wong, 2000) bir yaklaĢım olmasından kaynaklandığı söylenebilir.

ÇalıĢmalara bakıldığında çoğu konu üzerinde olduğu gibi bir konsensüse ulaĢılamadığı görülmektedir. Hizmetkar liderliği biraz daha iyi anlayabilmek için temel karakteristiklerini değerlendirmek ve incelemek daha net bir yaklaĢım ortaya çıkmasını sağlayabilecektir.