Hüsün ve Kübh

Gökalp insanın fiillerini iki açıdan ele alır. Ġnsan eylemleri fayda ve zarar ile hüsün ve kübh açısından ikiye ayrılır. Bu eylemleri fayda ve zarar açısından inceleyen ilme tedbir, hüsün ve kubh açısından inceleyen ilme de fıkıh denir. (Gökalp, 1981; 16) Gökalp‟e göre fıkıh alanında ki karıĢıklığın sebebi, iyi, kötü ve fayda, zarar kavramlarının birbirine karıĢtılmasıdır. Gökalp‟e göre fayda, zarar maddi nimetler için kullanılır, örneğin acı ve haz gibi duygular böyledir, insanın bireysel bilincinde gerçekleĢirler. Ġyi ve kötü ise tamamen birey üstü ve toplumsaldır. Mesela, hayvanlarda sadece bireysel Ģuur vardır, vicdan yoktur. Bu yüzden onlarda yalnızca haz ve acı gibi fayda ve zarar temelli duygular vardır, hayvanların davranıĢlarının ahlakiliği söz konusu değildir. Ġyi ve kötü kavramları ise toplumsal bilincin ürünü olarak eĢyalara sonradan nisbet edilir. Örneğin, bayrağın kutsiyeti tamamen ona toplum tarafından verilmiĢtir.(Gökalp, 1981; 26) Satı Bey‟le Gökalp arasında bu konuda fikir ayrılıkları yaĢanmıĢtır. Gökalp içki içip sarhoĢ olan birinin düĢüp bir tarafını yaralamasını maddi bir zarar olarak görür ve bu bir ceza değildir, aynı kiĢinin sarhoĢluğu yüzünden toplum tarafından kınanmasını ve hapse atılmasını ceza olarak kabul eder. Satı Bey ise sarhoĢluk sebebiyle düĢüp yaralanma ile yine aynı sebepten toplumsal statü kaybının aynı Ģekilde ceza olduğunu düĢünür. (Gökalp, 1981; 116)

Gökalp hüsün ve kubh kavramlarını fayda ve zarardan ayırdıktan sonra bunların yapısını tespite geçer. Ġyilik ve kötülük kavramları bireysel midir yoksa toplumsal mı? Bu konuda iki görüĢ vardır. Ġlk olarak fikriyatçılar iyi ve kötü kavramların bireysel olduğunu iddia eder. Mefkurecilere göre ise iyi ve kötü tanımlamaları bireylerden üstünde ve toplumsaldır. Gökalp burada mefkurecilerden yanadır. Bu kavramlar birey üstü ve toplumsaldır. Akıl ve bireysel bilinç kendi baĢına iyi veya kötü gibi toplumsal kavramları ne yaratabilir ne de değiĢtirebilir.

Ġyi ve kötü kavramlarının toplumsallığı, iyi ve kötü anlayıĢlarının toplumdan topluma değiĢmesini engellemez. Çünkü sosyal bilimlerdeki mutlakiyet, bir kuralın

48

belirli bir toplum türünde tartıĢmasız kabul edilmesini gerektirir. Tıpkı bir devletin kanununun, diğer devletlere uysa da uymasa da, kendi ülkesinde geçerli olması gibi. (Gökalp, 1981; 19)

Gökalp öncelikle insan eylemlerinin fayda ve zararla iligili olanlarını fıkhın kapsamından çıkarmıĢ, insan fiillerini iyi ve kötü olanları fıkıha bırakmıĢtır. Fakat fıkıhta sadece naslardan ibaret değildir. Fıkhın bir de örfi bir yanı vardır. Bir toplumun örfü iyi ve kötüyü tayin edebilir hatta bu konuda nassın yerine bile geçebilir.

Gökalp bu Ģekilde fıkhın toplumsal ve ilahi yönlerini ayrıĢtırmıĢtır. Bu kavramların toplum tiplerine göre farklılaĢacağını sosyolojik bir yöntemle açıklamaya çalıĢmıĢtır. Örneğin, aĢiret tipi toplumda bireyin eylemlerinden bütün aĢiret sorumludur. Fakat medeni bir toplumda, birey sadece kendi yapıp ettiklerinden sorumludur. (Ülken: 2006, s. 38) AĢiret tipinde iĢlenen bir cinayetten bütün aĢiret mensupları mesulken, medeni toplumda cezaların kiĢiselliği esastır. Gökalp‟e göre bu derin farklılıkların tek sebebi toplum tipinin farklılığıdır.

Gökalp‟in bu fıkıh yorumuna en güçlü tepki Ġzmirli Ġsmail Hakkı‟dan geldi. SebilürreĢat dergisinde Ġzmirli‟nin Gökalp‟in fıkıh teorisiyle ilgili eleĢtirilerini bulabiliriz. Ġzmirli Ġsmail Hakkı da aslında modernist Ġslamcı düĢünürlerdendir. O da Ġslami ilimlerde yenilik taraftarıdır fakat bu yeniliklerde Gökalp‟in izlediği yolu tasvip etmez. Gökalp Ġslam fıkhını güncellemenin yolu olarak içtimai usul-u fıkıh adında yeni bir bilim önerisinde bulunurken, Ġsmail Hakkı mevcut ilimlerin yenilenmesi yolunu izler. (ġentürk, 2017; 152)

Ġsmail Hakkı, Gökalp‟in hüsun/kubh ve fayda/zarar ayrımına katılmaz ve bu konuda Ġmam Azamdan örnek verir. Ġmam Azam‟a göre fıkıh genel anlamda “KiĢinin lehinde ve aleyhinde olan Ģeyleri bilmesidir” (Marifetü‟n-nefsi ma leha ve ma aleyha”) Bu tanımda leyhte ve aleyhte olan Ģeyler Ġzmirli‟ye göre, Gökalp‟in faydalı ve zararlı kavramlarıdır. Ġsmail Hakkı‟ya göre, “nef ve zarara müteallik olan a‟mali fıkıhtan ayırmak Ġslam fıkhınca doğru değildir.” (Ġzmirli, 1915; 94) Gökalp fayda ve zarar kavramlarını maddi aleme buradan da modern hukuğa ait görürken,

49

Ġsmail Hakkı bu iki kavramın Ġslam hukukundan ayrılamayacağını düĢünür. Ġsmail Hakkı aynı hüsun ve kubhun toplumsal değerler olduğuna da karĢı çıkar. Hüsun, dünya da övünç ahirette sevaba sebep olandır. Kubh ise dünyade yergiye, ahirette cezaya sebeb olandır. Yani iyi ve kötü ilahi bir yöne sahiptir. (Ġzmirli, 1915; 95)

Ġsmail Hakkı Gökalp‟in hüsün ve kübh ayrımının Mutezile fırkasının yarattığı ikiliğe benzer bir ikilik yaratacağını düĢünür. “Bunlar hüsün ve kubhu marifet vücub- i akli ile vaciptir, demekle Ģeriat-ı akliyi ispat ettiler. ġeriat-ı Nebeviyyeyi aklın varamayacağı mukadderatı-ı ahkam ve muvakkatatı-ı taatı reddettiler. Eğer Ģeriat; ilahi Ģeriat, içtimai Ģeriat diye iki kısma taksim olunursa Cübbai ile Ebu HaĢim‟in mezhebine müĢabih bir mezhep ihdas edilmiĢ olur.” (Ġzmirli, 1915; 95)

Verdiğimiz örneklerde Gökalp ile Ġsmail Hakkı arasındaki farkın büyüklüğü açıkça görülmektedir. Ġsmail Hakkı‟ya göre Gökalp fıkhı yeterince anlamamakta ve fıkhi kavramları kendi görüĢüne göre yorumlamaktadır. (ġentürk, 2017; 152)

Gökalp‟in konuya bakıĢı klasik fıkıh usulüne uzak olsa da onun sosyolojik bakıĢ açısına tamamen uygundur. O hüsün ve kubh konusunda örfe, dolayısıyla topluma verdiği yetki ile hüsün ve kubh kavramlarının tarihi tekamül sürecindeki değiĢkenliğine sosyolojik bir açıklama getirmek istemiĢtir.