BÖLÜM I: HASÎRÎ DÖNEMİ VE ÖNCESİNDE MÂRÂÜNNEHİR’DE HANEFÎ
1.2. Hasîrî’den Öncesi Dönemde Hanefî Fıkhında Nevâzil ve Fetvâ Literatürü
1.2.2. Hâsirî Sonrası Nevâzil Müellifleri Ve Eserleri (6.Yy)
Hasîrî sonrası fetva literatürünü günümüze gelinceye dek incelemek tezimizin sınırlarını aşmaktadır. Biz, Hasîrî’den yaklaşık bir asır sonraki zaman dilimine gelinceye dek yazılmış fetva eserlerini incelemeye çalışacağız.
İmâduddîn el-Lâmişî (v. 522/1128):
Tam adı, Ebû Ali Hüseyin b. Ali Ebi’l-Kâsım İmâduddin el-Lâmişî’dir. Ebû Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim el-Hâfız el-Kassâr ve Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan B.
Mansur en-Nesefî’den eğitim almıştır. 515/1121 yılında Mâverâunnehir hükümdarı tarafından Bağdat’a görevlendirmiş. ez-Ziyâdât fi’l-fürû‘, el-Fetâvâ, Vâkı‘âtu’l-Lâmişî isimli eserleri vardır.93 441 yılında Fergâna köylerinden Lâmiş’te doğmuş, Ramazan 522 tarihinde Semerkant’ta vefat etmiştir.94 Lâmişî’nin el-Vâkı‘ât’ı ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır.
Ebû Abdullah Yûsuf b. Ali el-Cürcânî ( v. 522/1128):
89 Kureşî, el-Cevahiru’l- Mudiyye, I. 199.
90 Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudiyye, I, 374.
91 Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, s. 57.
92 Halilî, Leâli’l-mehâr, I, 68.
93 Leknevî, el-Fevâidü’l-Behiyye, s. 67.
94 Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudiyye, I, 215.
28
Künyesi Ebû Ya‘küb olarak da kaydedilmektedir.95 Hizânetü’l-ekmel adlı bir eser kaleme almıştır. Mukaddimedeki ifadelerinden eseri 522 yılında yazmaya başladığı görülmektedir.96 Eser altı ciltten oluşmakta olup el-Kâfî'den başlayarak el-Câmi’u’s-sağir, el-Câmi’i’l-kebîr, ez-Ziyâdât, el-Mücerred, el-Münteka, Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, Uyûnü’l-mesâil gibi eserlerinden de aralarında bulunduğu birçok fetâvâ ve vakıât tarzı eserleri kendi bünyesinde toplamıştır.97 Türkiye kütüphanelerinde Hizânetü’l-ekmel eserinin 15 nüshası vardır.98 Eserin bir kısmının eksik olduğu tespit edilmiştir.
Hüsâmüddin es-Sadruşşehîd (v. 536/1314):
Tam adı Hüsâmüddîn es-Siğnâkî Muhammed b. Abdilaziz Muhammed b. Ömer b.
Abdilaziz b. Ömer İbni Mâze'dir. Ebû Muhammed künyesi olup Buharî, Hanefî, el-Buhârî, el-Horasanî ise nisbeleridir. es-Sadru’ş-şehîd lakabıyla meşhur olmuştur ayrıca Sadr-ı Cihan ve Hüsâmü'ş-şehîd olarak da bilinir.99 Hüsâmüddin es-Sadruşşehid’in vâkıat konusundaki eserinin adı el-Vâkı‘âtu’l-Hüsâmiyye olup el-Ecnâs adıyla da bilinir.
Eserde Ebu’l-Leys’in Nevâzi’li ile Nâtıfî’nin Vâkı‘ât’ı bir araya getirilmiş, ayrıca İbnü’l-Fadl’ın ve Semerkand ulemasının fetvâlarına yer verilmiştir. Eserin genel tertibi el-Hâkim eş-Şehîd’in el-Muhtasar adlı eseri gibi, nevâzil bablarına ayrılmıştır.100
Bu eser adından da anlaşılacağı üzere Hanefî mezhebinde vâkıât, nevâzil, havâdis adı ile bilinen meseleleri incelemektedir.101. Eser, toplam kırk kitap ve altı ayrı babtan
95 Kâtip Çelebi, Keşfu'z-Zünûn, 1, 702.
96 Kureşî, el-Cevâhîru’l-mudiyye, II, 228-229.
97 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn, I, 702
98 Bu nüshalar için bkz. Süleymaniye Kütüphanesi., Fâtih bölümü, dn: 1627, Süleymaniye Kütüphanesi, Molla Çelebi bölümü, dn: 101, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi bölümü, dn:
131, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya bölümü, dn: 1146, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa bölümü, dn: 769-770, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi bölümü, dn. 678-680, Süleymaniye Kütüphanesi, Yenicami bölümü, dn: 413-415
99 Leknevî, el-Fevâidü’l-Behiyye, s. 183. Özel, “Sadruşşehîd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sadrussehid (12.11.2020).
100 Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 94-95.
101 Abdulnasır Hakimi, es-Sadruşşehid Ömer b. Abdilaziz’in (ö. 536/1141) Kitabü’l-Vakıât Adılı Eserin Tahkik ve Değerlendirilmesi, Necettin Erbakan Üniversitesi, Temel İslam bilimleri, İslam Hukuku Bilim Dalı, konya (2018), 88. Halilî, Leâli’l-mehâr, II, 677.
29
oluşmaktadır.102 “ن” harfi ile nevâzile, “و” harfi ile vâkıâta, “ب” harfi ile Ebû Bekr Muhammed b. El-Fadl’in görüşlerine, “س” harfi ile Semerkand ehlinin (Fetâva’s-Semerkandîî) fetvalarına işaret edilmiştir.103 Eserin yazma olarak kütüphanelerde toplam 36 nüshası vardır. 2018 yılında Abdulnasır Hakimi tarafından “Kitâbü’l-Vâkıât Adlı Eserin Tahkik ve Değerlendirilmesi” adını taşıyan doktora tezi kapsamında tahkik edilmiştir.104
Tâhir b. Ahmed b. Abdürreşîd el-Buhârî (v. 542/1147)
Lakabı İftihârüddîn’dir. Tâhir b. Ahmed 482 yılında Buhara şehrinde doğmuş, 542 yılında vefat etmiştir.105 Hayatı hakkında bibliyografya kaynaklarında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ḫizânetü’l-vâḳıʿât diye bir kitabı bulunmakla birlikte eserine ilişkin herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Sözkonusu eserini ihtisar ederek, Ḫulâṣatü’l-fetâvâ adıyla yeniden telif ettiği bu eserin Türkiye genelinde yaklaşık 40 nüshası bulunmaktadır.106
Keşşî (v. 550/1155):
Asıl adı Ahmed b. Musa b. İsa b. Me’mûn el-Keşşî’dir. Yaşadığı köye nisbetle Keşşî nisbesini almıştır. Keşş Cürcân’a yaklaşık üç fersah uzaklıkta bir köydür.107 Hanefî fıkıh âlimidir. Necmeddin Ömer en-Nesefî’den ders almıştır. Fetâva’l-Keşşî ve Mecmû‘u’n-nevâzîl ve’l-havâdîs ve’l-vâkı‘ât108 isimli eserleri vardır.109 Keşşî, Mecmû‘u’n-nevâzîl
102 Hakimi, Kitabü’l-Vakıât Adılı Eserin Tahkik ve Değerlendirilmesi, s. 89.
103 Biçer, Sadru’ş-Şehîd (536/1141)’İn Umdetu’l-Fetâvâ Adlı Eserinin Tahkiki, 89-90. Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 95.
104 Hakimi, Kitabü’l-Vakıât Adılı Eserin Tahkik ve Değerlendirilmesi,102-108.
105 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn, 1, 718.
106 Kılıçer, "Buhârî, Tâhir b. Ahmed", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/buhari-tahir-b-ahmed (02.11.2020); Halilî, Leâli’l-mehâr, I, 265-266.
107 Leknevî, el-Fevâidü’l-Behiyye, s. 42-43.
108 Mecmû‘u'n-Nevâzîl ve'l-Havâdîsve'l-Vâkı‘ât, Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Bölümü, dn:
000973, 194vr, Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami Bölümü, dn: 000547, 319vr, Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Paşa Bölümü, dn: 000278, 268vr, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, dn: 000913, 219 vr, Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami Bölümü, dn: 000548, 343vr.
109 Halilî, Leâli’l-mehâr, II, 523.
30
ve’l-havâdîs ve’l-vâkı‘ât’ta Ebu’l-Leys Semerkandî, Ebû Bekr b. Fadl ve Ebu Hafs el-kebîr’in fetvâlarını toplamıştır.
Kadîhân (v. 592/1196):
Adı Hasan b. Mansur b. Abdilaziz’dir. Kadîhân veya Özcend’e nispetle Özcendî olarak da bilinir. Ebu’l-Hasan Ali b. Abdilaziz el-Merğînânî, Ebû İshak İbrahim b. İsmail es-Seffârî ve dedesi Mahmud b. Abdilaziz el-Özcendî’den eğitim almıştır. Cemaluddin Mahmud b. Ahmed el-Hasîrî, Şemsuleimme Muhammed el-Kerderî, Necmeddin Yusuf el-Hâsî öğrencilerinden birkaçıdır. el-Fetâvâ, el-Vâkı‘ât, el-Emâlî, el-Mehâdır, Şerhu’z-Ziyâdât li’ş-Şeybânî, Şerhu’l-Câmi‘i’s-sağîr, Şerhu Edebi’l-kâdî li’l-Hassâf isimli eserleri vardır. 592 yılında vefat etmiştir.110 Kadîhân’ın eseri olan el-Vâkı‘ât ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır.
Merğînânî (v. 593/1197):
Tam adı Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr Abdilcelil Ferğânî Merğînânî’dir. Ali el-İsbicanî, (v. 535) es-Sadru’ş-Şehîd (v. 536), Ziyauddin Muhammed el-Bendîhî, Ebû Amr Osman el-Bîkendî ve Kıvamuddin Ahmed el-Buhârî’den ders almıştır ve 593 tarihinde vefat etmiştir.111 Merğînânî’nin Muhtârâtu’n-nevâzil adlı eseri Kitâbü't tahâre ile başlar ve Kitâbu'l-hünsâ ile sona erer.112 Eserin Türkiye kütüphanelerinde 55 el yazması bulunmaktadır.113