HÀl Ekleri

Yalın hal eksizdir.

36

1.3.2.1.3.2. İlgi HÀli (Genetive): +Uñ; +nUñ

Ekin ünlüsü dâimâ dar-yuvarlaktır, ‘dudak uyumu’na uymaz. Ünsüzle biten kelimelerden sonra +Uŋ şeklinde olması ve ancak ünlü le biten kelimelerden sonra +uŋ halinde görülmesi, EAT. ile Göktürk Yazıtları arasındaki köprüyü göstermektedir³⁴.

İlgi hÀli eki konsonantla biten kelimelerde –uñ / -üñ vokalle biten kelimelerde ise –nuñ / nüñ şeklindedir.

Tefsìr-i Kebìrüñ ãaóibi (1-b/1) bizüm ulularumuzı (8-a/2), CebrÀéìlüñ ayaġı (8-b/9), Tañrısunuñ yerini (9-a/2), anlaruñ arasından (9-b/6), Benì İsrÀéìlüñ uluları (9-b/9), Senüñ rıøañ (10-a/2), CebrÀéìlüñ ayaġı altından (10-a/3), bunlaruñ cemìèsini (10-a/6), Óaú TeèÀlÀnuñ kelÀmın (10-b/1), benüm tecellüme (11-a/1), Mÿsanuñ úarşusında 11-a/5), Óaú TeèÀlÀnuñ heybetinden (11-a/8) ol ùaġuñ bir pÀresi (11-a/10), MÿsÀ peyġamberüñ usãı (11-b/5), ol úavmüñ úatına (11b/6), Óaú TeèÀlanuñ kelÀmını (11-b/13), ol avÀzuñ heybetinden (12-a/8), ol yetmiş kişinüñ cÀnı (12-a/9), benüm emrüme (13-a/11), Senüñ taèalluúÀtuñ (31-a/7), Münāçehrüñ vilÀyetini (60-a/8).

1.3.2.1.3.3. Belirtme HÀli:

+ (y)I; +nI, +n

Eski Türkçedeki isimlerden sonra gelen akkuzatif ekinin cenup şivesindeki umumi temÀyüle uyarak –ġ / -g’si düşmüştür. –ı / -i akkuzatif ki, Eski Türkçe’de isimlere gelen –ıġ / ig (-ġ / -g) nin inkişaf etmiş şeklidir. Düşen –ġ / g’nin tesiri ile yuvarlaklaşmayıp onların izini taşımamış olması, herhalde iyelik ekleri gibi yazılmasından ileri gelmektedir.

Eski Türkçe’de, yalın halde bulunan isimlere –(ı)ġ / -(i)g, zamirlere –nı / -ni ve 3. şahıs iyelik eklerinden sonrada –n olmak üzere üç türlü akkuzatif eki kullanılmıştır35

.

ol yetmiş kişiéi (7-b/3), bizüm ulularumuzı (8-a/2), sözlerin işidecek (8-a/4), Tañrısunuñ yerini (9-a/2), buzaġu düzdürdügini a/3), ene virdügini a/5), bunlaruñ cemìèsini a/6), cÀnı a/8), Óaú TeèÀlÀnuñ kelÀmın

34 Gürer GÜLSEVİN, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara, 2007, s.25.

37

b/1), Tevrìt kitÀbını (10-b/2), kendüzni (10-b/13). kendü èaôametini (11-a/7), bu sözi (11-b/10), Óaú TeèÀlanuñ kelÀmını (11-b/13), bu óÀli (12-a/10), úullaruñı deñì yorursın (12-b/7). Úılıçların ellerine alup (15-a/13). ol üç yüz biñ erüñ boyunların uralar (15-b/1). Ölüsin getürdiler (20-a/7). Óıøır anuñ namÀzın úılur (26-a/11). bizni (32-b/6), Putlarını terk itmediler (63-a/13).

1.3.2.1.3.4. Yönelme / Yaklaşma HÀli:

+(y)A < +ġa, +ge

İsimleri daha ziyÀde fiillere bağlayan bu ek, Eski Türkçedeki –ġa/-ge ekinin devamıdır36

.

deñiz içine (1-b/2), ol úavme (7-b/4), HÀrÿn úatına a/6), Benì İsraéìle (8-a/11), MÿsÀ úatına (8-b/12), ol buzaġuya a/8), Sözüme muùìè oluñ (9-a/12). MÿsÀ peyġambere a/2), üzerine a/4), buzaġuya ùapduàını (10-a/6), fitneye bıraúduú (10-a/9). birúaç levó üzerine (10-b/2), Úavmiñe emr eyle (10-b/8), benüm tecellüme (11-a/1), şol úarşuñdaàı ùaġa (11-a/2), ol ùaġa a/6), ÓicÀz ùarafına a/10). Medìneye düşdi a/12), bu vechile (11-a/13), senüñ sözüñe (11-b/7), ol maúãÿda (11-b/9), içine aldı (11-b/12), benüm emrüme (13-a/11), benüm saúaluma ve saçuma (13-a/13), raómetüñ deryÀsına (13-b/8).

1.3.2.1.3.5. Bulunma HÀli:

+dA

deñiz kenÀrında (7-b/9), Ùÿr ùaġında (9-a/2), kendü óalúuñda ( 9-b/5), ÚuvvetdeziyÀdedür (11-a/4). yerinde (11-a/4), Mÿsanuñ úarşusında (11-a/5), òïĢ óaúiúatde (12-b/6). deñiz kenÀrında (34-b/6), KeyúabÀd zamÀnında (61-b/5).

1.3.2.1.3.6. Ayrılma HÀli:

+dAn

Türkçe’nin her devresinde ve bütün şivelerinde lokatif eki –da / de; ta / -te’dir. Kalın sıradakilere –da, ince sıradakilere ise –de gelmektedir37

.

bizüm yirlerümüzden (7-a/7), Óaú TeèÀlÀ ùarafından (8-a/13), Ayaú baãduàı yerden (8-b/12), bu nesneden (9-b/5), úavmüñden ögürdi (9-b/12). CebrÀéìlüñ

36 Leylâ KARAHAN, Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf (YÛSUF U ZÜLEYHÂ), TDK Yayınları, Ankara, 1994, s. 74.

38

ayaġı altından (10-a/3), Gökden bir pÀre aú bulut indi (10-a/13), Óaú TeèÀlÀnuñ heybetinden (11-a/8), ŞÀm vilÀyetinden (11-a/10), Bir zamÀndan (11-b/2), bu nesneden (11-b/3), getürenlerden (11-b/4), Bulut içinden çıúup (11-b/6), Bulut arasından (12-a/4), Gökden (12-a/7), ol avÀzuñ heybetinden (12-a/8), (13-b/4), Tereden, buġdaydan, mercimekden, ãoġandan ve buña beñzer nesnelerden biz ekelüm (40-a/12-13).

1.3.2.1.3.7. Yön Gösterme HÀli:

+erü; rA

Türkçe’ nin değişik devrelerinde önemli yer işgal eden bu ek, Bugün Türkçe’ nin çeşitli şivelerinde kalıplaşmış şekilde kendi varlığını devam ettirmektedir. Kalın kelimelerde –ra, ince kelimelerde –re şeklinde geçmektedir. Eski Türkçe’de –ġaru, -gerü ve –úaru, -kerü şeklinde idi. Batı Türkçesine geçerken ġ ve g’nin –aru, -erü şekline giren ek, Eski Anadolu Türkçesi ‘nde hep yuvarlak vokalli olarak –aru, -erü şeklinde kullanılmıştır³⁸.

Oúudılar ùaşra çıúardılar (20-a/7). úapudan içerü girmege (37-a/4), úalèanuñ úapusından içerü (37-a/5), èŪç daòı Benì İsrÀéìl úaãdına şehrden ùaşra çıúmışdı (37-b/5). Ol on iki ferseng yerden ùaşra çıúamazlardı (40-a/5). Bir ferseng miúdÀrı yer òalúdan ùaşra aldı (41-a/12). Òalú içinden Yÿşaè alup ùaşra çıúdı (42-a/13). İçerü girüp selÀm virdi (57-a/4).

1.3.2.1.3.8. Vasıta HÀli:

+lA; +IlA; IlAn

+la, ‘ile’ edatının ekleşmiş halinden ayrı bir şekildir. Birle, bir+le yapısındadır. Edat olarak kullanılır. +IlA, ‘ile’ edatının ekleşmiş şeklidir. +(I)lA olabildiği gibi, ünlülerle biten kelimelerden sonra +yIlA şeklinde de görülebilir39.

Firèavn cemìè leşkeriyile deñiz içine girdiler (1-b/2). Benì İsrÀéìl ol yetmiş kişiéi Mÿsayıla gönderdiler (7-b/3). Bizüm yirlerümüzden birúaç kişiyile uydur (7-a/7). Óaú TeèÀlÀnuñ emriyile (8b-10), Allah emriyile (8-b/12), Mÿsayı óìleyile bizden ayırduñ b/2). Ol kendü 9- yile bile olan úavmle (9-b/9), ol sebeble (10-a/5), úuvvetle dut (10-b/8), senüñ faøluñla (10-b/13), ol levóalarla (11-b/5), bu úadar nesneyile (10-b/3). Òışımla (12-a/7), bir

38 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, TDK Yayınları, Ankara, 1995, s. 188.

39

kimesne söziyile (12-b/5), ElvÀóıla getürüp ol yetmiş kişiyile ùaġdan aşaġa indi (13-a/1). Óaú TeèÀlanuñ emriyile (15-a/4), her ne èuøvıyıla (15-b/4), äol gözleriyile (18-b/5), Bu vechile (18-b/9). DÀyimÀ umarlardı kim ol èÀmileri ile dünyÀsı ellerine gire (20-a/4). Birgün MÿsÀ peyġamber Óaú TeèÀlÀ birle münÀcÀt iderken eyitdi (28-a/3). yüz arış úaddile (76-b/6).

1.3.2.1.3.9. Eşitlik HÀli:

+ca, +ce; +lAyIn; +cIlAyın

Türkçe’ de eşitlik eki –ca, ce’dir. Eski Türkçe’ de ç’ li şekilleri kullanılmış olup, Eski Anadolu Türkçesi’ nde sonra c ‘li şekilleri ortaya çıkmışdır. Bu ekin eşiklik, mukayese, mikdar, kadar ve benzerlik gibi birçok fonksiyonu üzerinde topladığı görülmektedir40

. Metnimizde kullanılan diğer eşitlik eki ‘ +lAyIn; +cIlAyın’ dır.

benüm ardumca (10-a/1), benüm ardumca (13-a/10), Saña ne oldı ki buncılayın fesÀd işledüñ (14-b/1)? äabÀó olduġılayın (16-a/7), Ancılayın óaøret-i risÀletüñ aòir zamÀnda gelecegi bildiler (17-b/9). Ol úavmüñ endÀzesince idi (18-a/5). gördügümüzleyin beyÀn idelüm (19-b/12). Bunca òalú birbirine düşürince Óaú TeèÀladan óÀcet dile (21-a/2). Pes Benì İsrÀéìl MÿsÀ peyġamber buyurduàınılayın bir ãıġır aldılar (23-a/11). bir yetimce oġlancuġı vardı (23-a/13). Eger MÿsÀ peyġamber didigünleyin niçe ãıġır gerekse diyü ãormasalar (23-b/5). Anlar daòı bunca zaómet vÀúiè olmazdı (24-a/6). İlyÀs daòı buncılayındur (26-a/10). YÀ Rabbi ben úuluña bunca èilm ve kemÀl virdüñ (28-a/3). Benì İsrÀéìl anlarcılayın ùÀyife hergiz görmiş degüllerdi (34-b/9). Anlar daòı hemÀn bizcileyindür. (36-a/4). İkileyin oda urdılar (48-a/2).

1.3.2.1.3.10. Aitlik HÀli:

ki, ġı

Aitlik eki +ki metnimizde ünlü uyumuna uymaktadır. İnce ünlülerde +ki, kalın ünlülerde ise +àı şeklindedir.

evvelki günüyidi (7-b/5), şol úarşuñdaàı ùaġa, Elindeki levóaları yere bıraúdı (13-a/6). ÚurÀn içindeki aókÀm bölük bölük inmişdür a/1). Şimdiki zamÀnda

40

b/12), yaúınındaàı ùÀyifeye (20-b/12), Ol ùamarındaġı úan (25-a/11), şimdiki zamÀnda (27-b/11), zenbìl içindeki balıàa (29-a710), evvelki yerlerinde (37-b/4), Arúalarundaġı ùonları (40-a/2).

1.3.2.1.3.1.1. Soru Eki

Edat menşeli olan bu ek, Osmanlı Türkçesi içinde uyuma bağlanana kadar, daima düzlük-yuvarlaklık uyumu dışında kalmıştır41

.

Şimdi bize daòı söyler misin (9-b/4)? Óaú TeèÀlÀ size Firèavn elinden òalÀã itmedi mi (19-b/4)? Yaènì; görür misin YÀ MÿsÀ (30-a/6)? Hìç bilür misin (32-a/9)? Bizümle ãavaş itmege mi geldüñüz (36-a/1)?

1.3.2.1.3.1.2. Küçültme Eki:

cuú, cük, caú, cek

Nesneyi küçültmek, azaltmak, yada küçük göstermek istediğimizde adına – cik (Eski Osmanlıca -cük), veya –ceğiz (Eski Osmanlıca –cügez) eklerinden birini getirir, küçültme adları yaparız. Küçültme adları çok zaman sevgi, şefkat, acıma, bazan da aşağılama anlatımında kullanılır⁴². Metnimizde tespit edilen küçültme eklerinden bazıları:

bir úarucuú elinde (23-a/12), bir yetimce oġlancuġı vardı (23-a/13). Oġlancuġı bay ola (24-a/7). Ben inecügimi ãatmazın (24-b/11). Birazcek uydı (29-a/7). bir pÀrecuú ãu (32-a/7), burnumla alduàum ãucuġazuñ (32-a/13), birúaç oġlancuúları (32-b/2), bir oàlancuú (32-b/2), MÀlcuġazları (33-b/4), azacuú kişi (69-b/8), küçücek ercügez (76-b/11).

Belgede "Kısas-ı Kur'ân (1a-84b varaklar arası) (İnceleme-metin-dizin)" (sayfa 48-53)