GURLULAR

A. DOĞU POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE ASKERİ VE SİYASİ İLİŞKİLER

1. Gurluların Büyük Selçuklu Devleti’nin Vassalı Haline Gelmesi

Gurlular, Afganistan’ın Gur diye adlandırılan ulaşılması zor ve dağlık bir bölgesinde yaşadıklarından, bu bölgeye atfen Gurlular ya da Gurîler olarak adlandırılmışlardır386. Türk387 ya da İran388 asıllı oldukları söylenen Gurlular putperest bir kavim iken, XI. yüzyılda İslamiyet’ i kabul etmişler ve XII. yüzyılın ortalarında devletlerarası siyasi ilişkilerde rol almaya başlamışlardır.

Gaznelilerin yaptığı seferler sonucunda bu devletin hâkimiyeti altına giren Gurlular Gazneliler Devleti’nin zayıflaması üzerine Selçuklu Devleti’nin vasalı haline gelmişlerdir389. Her yıl hediyeler göndermek suretiyle sadık bir vasal olarak uzun süre kalan Gur hükümdarı, Sancar’ın sultan olmasından sonra 1121 yılında Selçuklu hâkimiyetine karşı başkaldırmışsa da Sancar’ın gönderdiği kumandanlar tarafından tekrar itaat altına alınmıştır390.

2. Büyük Selçuklu Emiri Kumaç İle Gurlular Arasında Yapılan Savaş

Büyük Selçuklu Sultanı Sancar’ın Katvan’da uğradığı yenilginin ardından Gur hükümdarı Kutbüddin Muhammed b. Hüseyin, Selçuklu Devleti’nin içine düştüğü bu durumdan faydalanmak istemiştir. O, Sultan Sancar’ın aldığı bu

386 _{Alptekin, 1988: 179} 387 Köymen, 1963: 131 388 _{Alptekin, 1988: 179} 389 _{Köymen, 1963: 131; Alptekin, 1988: 179} 390 Köymen, 1963: 131

mağlubiyetten sonra bir daha eski gücüne kavuşamayacağını düşünmüş olmalı ki, hiç vakit kaybetmeden Selçuklu hudutlarına doğru saldırıya geçmiştir. 1147 yılında harekete geçen Kutbüddin Muhammed Selçuklu Devleti’nin hâkimiyetindeki Herat şehrini alarak Belh’e kadar ilerlemiştir391.

Sultan Sancar Gurluların Selçuklu hudutlarına saldırdıklarını ve Herat’a hâkim olduklarını öğrendiği sırada, devleti için daha mühim olan Harezmşah Atsız meselesi ile meşguldü. Yani bu sırada Sultan Sancar’a karşı biri Harezmşah Atsız, diğeri Gurlular olmak üzere iki cephe birden açılmıştı. Selçuklu sultanı Gurlular meselesi ile ilgilenmesi için Emir Kumaç’ı görevlendirmiştir. Emir Kumaç, komutasındaki bir ordu ile Gurlular üzerine hareket etmiştir. Ancak, iki taraf arasında meydana gelen savaşta Emir Kumaç mağlup olarak geri dönmüştür392.

3. Sultan Sancar’ın Gurlular Üzerine Seferi a. Seferin Nedenleri

Katvan savaşının ardından Selçuklu Devleti’nin doğu hudutlarında faaliyete Geçen Gurluları, Emir Kumaç idaresinde gönderilen Selçuklu ordusu da durduramamıştı. Bundan sonra Gurluların Selçuklu Devleti’nin vasalı olan Gaznelilere karşı faaliyete geçtiğini görüyoruz. Gur hükümdarı Kutbüddin Muhammed b. Hüseyin’in halefi Seyfeddin Sûrî Gazneli hükümdarı Behramşah’ı mağlup ederek Gazne’ye hâkim olmuştur (1148)393. Hindistan’a çekilen ve burada asker toplayan Behramşah bir süre sonra tekrar geri dönerek bu sırada Gazne’ye hâkim olan Gur hükümdarı Seyfeddin Sûrî ile savaşarak onu mağlup etmiştir(1149)394. Behramşah, esir olarak ele geçirdiği Seyfeddin Sûrî’yi de idam etmiştir.

Seyfeddin Sûrî’nin ölüm haberine alan ve bu duruma çok üzülen Kardeşi Alâüddîn Hüseyin395, Sûrî’nin intikamını almak için Behramşah üzerine bir sefer

391

İbnü’l Esîr, 11, 1987: 144; Köymen, 2011a: 353; Özaydın, 2004ç: 510; Demir, 2011: 162; Yakupoğlu, 2012: 162

392

Köymen, 2011a: 357; Merçil vd. 1999: 106; Merçil, 2002: 154-155; Merçil, 2011a: 70; Yakupoğlu, 2012: 162; Özgüdenli, 2013: 279.

393

Özgüdenli, 2013: 279.

394 _{Köymen, 2011a: 367; Özgüdenli, 2013: 279.}

395

Seyfeddin Sûrî Gazne üzerine sefere çıkarken yerine kardeşi Bahaddîn Sam’ı bırakmıştı. İşte bu Bahaddîn Sam kardeşinin ölüm haberini alınca intikam almak üzere Gazne üzerine bir sefer tertip etmiştir. Ancak yolda vefat etmiştir. Bahaddîn Sam’da Gazne seferine çıkarken yerine kardeşi

tertip etmiştir. Alâüddîn Hüseyin Behramşah ile girdiği mücadelede onu Sistan’a çekilmeye mecbur etmiştir. Bundan Behramşah’ın barış tekliflerini kabul etmeyen Alâüddîn Hüseyin onunla girdiği savaşta başarı sağladıktan sonra hücumla Gazne’yi zapt etmiştir. Alâüddîn Hüseyin396 yedi gün boyunca şehri yakıp yıkmış, hatta son Gazne sultanlarının kemiklerini mezarlarından çıkarıp yaktırmıştır. Tabii bu sırada şehirde yağma ve katliam da yapılmıştır397.

Alâüddîn Hüseyin Behramşah’ı yenilgiye uğratarak Gazne’ye hâkim olduktan sonra Selçuklu Devleti’nin tâbiyetinden çıkarak istiklalini ilan etmiştir. O, bunu ödemekle yükümlü olduğu yıllık haracı Sultan Sancar’a göndermeyerek göstermiştir. Sultan zaten kendisine tâbi bir devletin izin almadan yine kendisine tâbi bir başka devlete karşı fetih ve istilaya girişmesini hoş karşılamamıştı. Bir de buna Gur hükümdarının yıllık haracı göndermemesi eklenince sultan, bu yöne bir sefer tertip etmeye karar vermiştir398.

Büyük Selçuklu Sultanı Sancar, hazırlıklarını tamamladıktan sonra itaatten çıkan Gurlulara karşı harekete geçmiştir. Selçuklu ordusu Herat’ın doğusunda ve buraya dört günlük mesafede yer alan Mârâbât’a geldikleri sırada Gurlular, Selçukluların üzerlerine geldiği haberini alarak hazırlıklara başlamışlardır399.

22 Haziran 1152 tarihinde Selçuklu ordusu ile Gur ordusu karşı karşıya gelmiştir. Gur hükümdarı Alâüddîn Hüseyin savaştan bir gün önce ordusunun arkasında kalan araziyi bataklığa çevirmek suretiyle savaş sırasında askerlerin kaçmasını engellemek istemiştir400. Gur hükümdarı Sultan Sancar karşısında zafer kazanacağından o kadar emindi ki, yanında Sancar’ı bağlatmak için gümüşten bir zincir dahi getirmişti401. Sultan sançar ordusunu savaş nizamına sokarak Gurlular üzerine sevk etmiş, kendisi de yüksek bir yere çıkarak savaşı yönetmiştir402. Gurlular Selçuklu ordusu karşısında biraz mukavemet etmişlerse de, Selçuklu

Alâüddîn Hüseyin’i bırakmıştı. Alâüddîn Hüseyin kardeşinin yolda öldüğünü öğrenince Gazne seferine kendisi çıkmıştır (bk. Köymen, 2011a: 369).

396

Gazne şehrini yakıp yıkmasından dolayı Alâüddîn Hüseyin’e “Cihansuz” (cihanı yakan) lakabı verilmiştir (bk. Köymen, 1963: 132; Dames, 1979b: 827; Köymen, 2011a: 372; Özaydın, 2004ç: 510). 397

Köymen,2011b: 370-372.

398 _{Köymen, 2011a: 374-375; Özaydın, 2004ç: 510.}

399 _{Köymen, 2011a: 376; Özgüdenli, 2013: 279.}

400 _{Köymen, 2011a: 378; Özgüdenli, 2013: 279.}

401

Özgüdenli, 2013: 279.

hücumları karşısında bozguna uğramışlardır. Gur ordusunun önemli bir kısmı imha edilmiş, Gur hükümdarı Alâüddîn Hüseyin de Selçuklular eline esir düşmüştür403.

b. Seferin Sonuçları

Sultan Sancar’ın Gur hükümdarı Alâüddîn Hüseyin ile yaptığı savaş sonrası Gur ülkesi yeniden Selçuklu Devleti’ne bağlanmıştır. Esir edilen Gur hükümdarı Merv’e gönderilmiş, burada bir süre kalan Alâüddîn Sultan Sancar’ın güvenini kazanmayı başarmış ve affedilerek ülkesine gönderilmiştir404. Gurlular bu tarihten Sultan Sancar’ın vefatına kadar Selçuklu Devletine bağlı kalmıştır. Bu savaşın en mühim neticesi; Katvan yenilgisinden sonra Sultan Sancar’ın ilk büyük ve katî neticeli zaferi olması sebebiyle sultanın sarsılan itibarını geri kazandırmasıdır.